1
Şəmil kişi özünü asmışdı.
Məcburi köçgünlərin yığnağı olan çadır, bu çadırın istisinə qızınan qara şallı qadınların ağı yeri idi, əksəri yaşlı, üz-gözündən kədər yağan yaslı qadınlar idi. Dövrələmə əyləşmişdilər. Ağlayıb kirimişdilər, kənardan hərdən bir qəfil hıçqırtı, hönkürtü də seyrəlmişdi.
Payız günəşi yalandan bu adamların təsəlli yeri idi.
Maddi olan hər şeylərini itirmiş bu adamlar hələ ümidli idilər, itirdikləri məkana, doğulduqları yurda qayıdacaqlarına inanırdılar. Yaslı qadınların qara kəlağayıda bu qədər gözəl görünməsi deyəsən… içlərindəki dərdi-vərəmi göz yaşları ilə birlikdə silib atmışdılar. Hərə öz ölüsünü doyunca ağlamışdı, qəbirlərini qoyub gəldikləri torpaq həsrəti onları çox sızlatmışdı. Amma bu ağlamaq, dillə ağlamaq çox yanıqlı idi. Nənəgözəl arvad içindən “qırılırdı”, Qızbəsti oğlunun nəşini gülbağçasında dəfn edib “qıçlarını sındırıb” gəlmişdi. Bayatısı göz yaşardan Ayşan ana “mən öldüm, anam qaldı” deyimi ilə milyonuncu dəfə ciyərini pörşələndirirdi. Belindəki adyalın önündən sallanan topa açarı ilə Güllü arvad topdağıtmaz mülkünü qıfıllıyıb “bağlayıb” gəlmişdi. Amma hamısı bu kəmfürsət yağını qarğıyıb gəlmişdi. Səltənət qarı — əri 30 ildi ölmüşdü – heç dillənmirdi, sakitcə ağlayır, kirimişcə dururdu. Müharibə bu qadınların gözünü yaşlı qoymuşdu. Düşmən quduzcasına bu qanadsız mələkləri yerindən, yurdundan eləmişdi. Kiminin əri, kiminin övladı, qardaşı, nəvəsi bu qeyri-bərabər döyüşdə həlak olmuşdu. Arxalı köpəklər bu qurdürəkli sakinləri əli yalın görüb doğma torpaqlarına yavıncı qoymuşdu.
Hərdən özünü asan Şəmil kişinin yası olduğunu xatırlayanlar da vardı. Kişi bu kəndin ən mağmın adamı idi. Özünü asmağa təpəri olmuşsa, deməli, heç də aciz adam deyilmiş. İntihar etmək də ürək istəyirdi.
Anası öləndə Şəmil yekə kişi idi. Təzəcə evləndirmişdilər. Artıq o da adam arasına çıxır, bir neçə əcaz kişilərlə zarafat da edirdi. Zarafatlardan biri də “arvadların dəyişdirilməsi” idi. Cəbi deyirdi, “ay Şəmil, gəl arvadlarımızı dəyişək”. Şəmil bundan cırnamırdı, cavab verirdi ki, neynirəm sənin arvadını, yağını yeyibsən, şoru qalıb. Amma mənim arvadım neçə ayın gəlinidi… Bir xalq mahnısını təhrif edərək oxuması da maraqlıydı, Şamilin. “Göydə uçan göy durnalar, qulağında isırqalar” onun sevimli nəğməsi idi.
Şəmil intihar edəndə 3 qızı, bir oğlu vardı, hamısı da yan-yön olmuşdular.
Bir özüydü, bir arvadı. Onun ölümü arvadın ehtinə də deyildi. Keybala əvvəldən belə idi. Qəfildən dilləndi ki “bu vaxtlar radioda aşıq konserti olurdu”. Qadınlar bir-birinin üzünə baxdı, çiynini çəkənlər də oldu. Nənəsinin dizinin dibində oturan nəvə də qımışdı. Ağlı kəsən adam bu haydı-hayda musiqidən danışmazd. Hamı bu fikirdə idi. Birdən qadının kirpikləri döyüşdü, kirpikləri oynadı, sonra qaşları dartıldı, dizi üstə qalxıb əvvəl yanlarını, sonra qəddini qaldırıb qalxdı, qollarını yana açıb yerindəcə havalandı:
ay əndiri, ən diri
salla gəlsin kəndiri.
mən haranın, ay Şəmil,
başıma külün əndirim…
Başına kül olmuşun indi təkcə “dəlilk kağızı” sağdı.
2
Bu hadisə unudulacaqdı, ancaq Səltənət qarının kənddən gətirdiyi əmanətə qəşş edib gülənlər sonradan peşiman olacaqdı.
Ərinin itgin düşdüyü vaxtdan 30 il keçmişdi, amma ümidini itirməyən Səltənət xanım onun bir gün gələcəyinə inanırdı. Heç kim inanmasa da. İndi torpaqları işğal olunmuş ərazilərin bu köçgün qadınlarını xeyirdə, şərdə tez-tez görmək olurdu.
İndi Şəmilin yasında qadınların ağlamağı getmişdi, indi gülmək vaxtları gəlmişdi. Artıq üçüncü gün idi, 3 və 7 mərasimini bir vaxtda keçirmək ölü yiyəsinin maddi vəziyyətini yüngülləşdirdi. Artıq çoxdandı bu mərasimlər birlikdə keçirilirdi.
Hə, qadınların gülmək vaxtı gəlmişdi. Yenidən kimin işğal vaxtı öz evlərindən nə gətirdiyi mövzusu tez-tez xatırlanırdı. Onlar öz keçmişləri ilə nəfəs alırdılar. Öz keçmişlərini yaşayırdılar. Məchulluqla işləri olmayan bu sadəlövh qadınlar qaçqın düşdükləri günü heç unutmadılar. Nənəgözəl arvad içindən, oğlunun nəşini öz bağında dəfn edən Qızbəst qıçından “qırılmışdı”. Qızbəstin naləsi seyrəlmişdi, Ayşan arvadın dillə ağladığı nəvəsinin cəsədinin əsir yurdda qaldığı anlaşılırdı.
Səltənət qarının ərinin bu minvalla 70-dən çox yaşı olmalıydı.. Ərinin çoxdan torpağa gömüldüyünü əlinin içi kimi bilirdi. Amma özünü o yerə qoymurdu. Hər hansı tədbirə dəvət edildiyi zamanlar gizlicə ərindən lal-dinməz ”icazə” alırdı.
Hər kəs yurdu tərk edəndə özü ilə nə gətirdiyini bəyan edir, bununla təsəlli tapırdı. Nəhayət, hamının diqqəti bu sakit təbiətli, ismətli qadın kimi tanınan lal-kar Səltənət qarıda idi.
“Aaaz, sən niyə dillənmirsən, neçə il nə yığdığını hamıdan gizlədirsən yoxsa, de görək köçgünlük vaxtından evindən nə gətirə bildin”. Arvadlara onun varlığı — yoxluğu maraqlı deyildi. Aradan bir sükut keçdi, hamı onun ağzına baxırdı, bu qarı nə gətirdiyini deməkdən çətinlik çəkirdi.
Nəhayət, əlini üst koftasının altında güllü çitdən tikilmiş tər köynəyinin dərinliyinə salıb qoynundan saralmış bir vərəq çıxardı. Hamı heyrətlə bu sapsarı kağıza baxırdı. Yenə çoxbilmiş Güllü arvad kağızdakı cızmaqaraya baxıb bir topa açarı sallanan adyalının altında qabarıb qalxan qarnına tutub qəşş elədi. Rabitəsiz, anlaşılmayan dillə qəhqəhəsini xeyli uzatdı. Nənələr və nəvə heç nə anlamırdılar. Yas yerində bu qədər ucadan gülmək, hətta qəhqəhə ilə gülmək abırdan deyildi. Qəflətən gülməyini kəsib, “yazıq canım, çoxdandı belə gülməmişdim”, dedi. Qoy, özü desin bu nə kağızdı.
Səltənət qarı bircə “Erməninin ağzına qəyə, dedim o murdarların əlinə düşməsin”… dedi.
Qarının dili açılmışdı, ətrafdakılar isə lal olmuşdu, Güllü arvad güldüyünun peşmançılığını çəkirdi.
Kağız hamını susdurmuşdu.
Kağız, əri 30 il əvvəl ölmüş bu qarının “Kəbin kağızı” idi.
