O, Yukon çayının qalın buz bağlayıb qar basmış yatağı boyu salınmış əsas yoldan dik qayalığa ayrılan cığıra burulanda dan yeri təzəcə sökülürdü; hava soyuq idi, hər yer boz rəngə çalırdı. Şərqə uzanan cığır zorla seçilir, sıx küknar meşəliyində gözdən itirdi. Yoxuşu qalxıb təpəyə çatanda ayaq saxlayıb dərindən nəfəs aldı; nə qədər yorulub əldən düşsə də, yenə işgüzar bir əda ilə saata baxdı.
Doqquz idi. Hava saf, göyün üzü buludsuz olsa da, günəşdən əsərəlamət görünmürdü; hər şey tüstüyə oxşayan nazik pərdə altında gizlənmişdi, elə bil görünməyən şəffaf zülmət gündüz işığını udur, günəşi görünməz edirdi. Amma bunların heç biri günəşin olmamağına adət etmiş yolçunun vecinə deyildi. O, yaxşı bilirdi ki, çoxdan bəri görünməyən günəş bir neçə gündən sonra üzə çıxacaq. Bu dolu kürə cənuba səyahət əsnasında bir anlığa üfüqdən boylanıb gülümsəyəcək, sonra yenə gözdən itəcəkdi.
Adam başını çöndərib çiyni üstündə, gəldiyi yola baxdı. Eni bu taydan o taya bir milə bərabər olan Yukon çayını üç fut qalınlığında buz zirehi örtmüşdü, onun üstündən də qar yağmışdı. Göz işlədikcə hər yer dümağ idi. Yalnız küknar ağacları ucalan yerlərdə nazik, qara bir iz sezilirdi ki, o da adaya oxşayan ağaclığı araya alıb sonra da haçalanır, burula-burula şimala və cənuba tərəf uzanaraq gözdən itirdi. Bu, Yukon çayı boyunca salınmış yeganə cığır idi ki, min beş yüz milə qədər cənuba doğru uzanırdı. Qarlı, şaxtalı, günəşsiz, əsrarəngiz sonsuzluğa gedən qeyri-adi, yad, vəhşi mənzərəli cığır, boş səma, ağappaq yer… Bunların da heç biri yolçunun vecinə deyildi. Onu heç ne qorxutmurdu. Əlbəttə, bu ona görə deyildi ki, o bu yerlərdə çoxdan yaşayır, ya da belə şeylərə adət etmişdi. Əksinə, bura gəldiyi bir il idi, birinci qış idi ki, bu nabələd yerdə keçirirdi. Və bədbəxtlikdən bu adam heç bir təxəyyülə malik deyildi. Həyat hadisəsini yalnız görəndən sonra dərk edirdi. Hadisəni ancaq xarici cəhətdən qavraya bilirdi, daxili mahiyyəti isə anlamaqda, nəticə çıxarmaqda çox aciz idi. Bu saat şaxtanın sıfırdan əlli dərəcə aşağı olmadığının əsl mənasını bu adam başa düşmürdü, bircə onu bilirdi ki,yolda bərk soyuq olacaq, çətinlik çəkə bilər. Vəssalam. Nə özünün, nə də ümumiyyətlə, insan övladının zəif cəhətlərini, onun imkanlarının son dərəcə məhdud olduğunu anlayırdı, bir canlı kimi yalnız müəyyən temperatur şəraitində yaşaya bilməsi, istiyə və soyuğa dözümü, çətinliyə tablaşması, kainatda tutduğu mövqe haqda heç bir anlayışı yox idi. Sıfırdan əlli dərəcə aşağı şaxtada əzabverici və hətta öldürücü, şiddətli soyuqdan qorunmaq üçün adam yaxşı yun əlcək, ona münasib qulaqlı papaq, isti mokasin və qalın yun corab geyməlidir. Yolçu üçün isə sıfırdan aşağı əlli dərəcə, beş rəqəmi və onun sağ tərəfində sıfırdan başqa bir şey deyildi. Əqlinə batan da bu idi.
Cığırla yeriyə-yeriyə əyləncə üçün uzağa tüpürdükdə, eşitdiyi şaqqıltıdan diksindi, çox da təəccüb etdi. Bir də tüpürdü. Üçüncü dəfə yuxarıya — havaya tüpürdü. Hər dəfə tüpürcək qarın üstünə düşməmişdən əvvəl havada xışıldayırdı. O, şaxta əlli dərəcə sıfırdan aşağı olduqda tüpürcəyin qar üstünə düşəndə şaqqıldadığını bilirdi, lakin indi isə havada şaqqıldayırdı. Şübhəsiz ki, bu hadisə havanın daha soyuq olduğunu göstərirdi. Lakin dəqiq deyə bilməzdi ki, neçə dərəcədir. Onun üçün bunu bilməyin o qədər də əhəmiyyəti yox idi. Arzuladığı bir şey vardısa, o da özünü Henderson çayının sol qırağında gözləyən yoldaşlarına çatdırmaq idi. Onlar Hind çayını keçib, birbaşa ora gəlməli idilər. Özü isə onlardan ayrılıb Yukon çayı ilə yaz daşqını zamanı bu arada olan adamlardan ağac-tir yola salmağın mümkün olub-olmadığını öyrənmək üçün dolanbac yollarda dövrə vura-vura ora gedirdi. Saat altıda, qaranlıq düşəndən bir az sonra düşərgəyə çatmalı idi. Bunun o qədər də əhəmiyyəti yox idi. O vaxta qədər yoldaşları ora çatıb tonqal qalayacaq, qazan asacaq, çay qoyacaq, oturub onu gözləyəcəkdilər. Belə cəhənnəm şaxtasında oturub bir yerdə şam edəcəkdilər. Nahar yeməyini isə qoynunda gizlətmişdi; əli qeyriixtiyari döşünün üstünə, kürkü balaca qaldırmış düyünçəyə tərəf getdi.
Şaxta yeməyi dondurub zay etməsin deyə, əl yaylığına sarıyıb, köynəyinin altında gizlətmişdi. Canına toxunan qidanı ürəyinin hərarəti ilə isidirdi. Bu, yeməyi qorumaq üçün yeganə çarə idi. Ləzzətli qoğal düşündükdə üzünü xoş bir təbəssüm bürüdü, sifətindən, gözlərindən razılıq yağdı. Qoğalı iki yerə bölüb arasına qızardılmış yağlı döş əti qoymuşdu.
Meşəyə girdi. Sıx küknar ağacları yerə kölgə saldığından cığır zorla seçilirdi. Görünür, çoxdan bəri buralara nə insan, nə də vəhşi heyvan ayağı dəyməmişdi. Yerdə təzə iz görünmürdü. Köhnə ləpirləri isə bir fut qalınlıqda qar basmışdı. Yolçu kirşə ilə gəlmədiyinə sevindi; bu cığırla piyada getmək daha asan idi; özü ilə bircə nahar yeməyi götürdüyündən ona heç nə mane olmurdu. Soyuğun get-gedə bərkidiyini hiss etdikdə çox narahat oldu. Bu yerlərdə soyuqla zarafat etmək olmazdı. Şaxtanın şiddətindən göynəyən burnunu, yanaqlarını əlcəkli əli ilə ovmağa başladı. Uzun saqqalı və qalın bığı heç olmasa çənəsinin altını bir az isidirdi. İri burnu, almacıqları üşüyürdü. Yolçunun yanınca yerli cinsdən olan boz rəngli qıllı bir it gedirdi. Şəraitə alışdıqlarından köpəklər çox dözümlü olur. İt hoppana-hoppana yeriyir, arabir də yolçunun ayaqlarına dolaşırdı. İt rəngi, görkəmi və hərəkəti ilə canavara oxşayırdı: Şaxta bərkidikcə heyvanı yaman incidirdi. Hiss edirdi, belə havada yola çıxmazlar, heyvanlar sövq-təbii ilə təhlükəni mühakiməli insanlardan tez, daha düzgün müəyyən edir.
Soyuq bu saat nə əlli olardı, nə altmış, heç yetmiş də deyildi, artıq yetmiş beşi keçmişdi. Məlum olduğu kimi, franget termometri ilə su müsbət otuz iki dərəcədə donur. Bu hesabdan şaxta indi yüz yeddi dərəcəyə çatırdı. İtsə nə bu hesabları bilir, nə də onun beynində insan beynində olduğu kimi termometr barədə anlayış və təsəvvür vardır.
Lakin sövq-təbii onu xəbərdar edirdi, buna görə də heyvanı dumanlı bir qorxu çulğalamışdı, yanınca gedən adama şübhə ilə baxır, xırda bir hərəkətini belə gözdən qaçırmamağa cəhd edir, bir yerdə düşərgə salıb tonqal qalamağı səbirsizliklə gözləyirdi. Belə soyuqda, alovlanıb közərən tonqalın nə olduğunu it yaxşı bilirdi. Belə bir tonqal indi həyat demək idi. Tonqal olmasa. Ölümdən canını qurtarmaq üçün qarın altında gizlənib, bədəninin istisi ilə özünü qızdırmaq istərdi. Sağ qalmaq üçün bu, yeganə çarə idi. İt nəfəs aldıqca burnundan və ağzından çıxan buğ havada kristal toza dönüb üstünə səpilirdi. Elə bil onu qırov örtmüşdü, ağappaq idi. Adamın isə ağız-burnu, qalın bığları və kürən saqqalı buz içində itmişdi. Nəfəs aldıqca da buz təbəqəsi qalınlaşırdı.
Dodaqlarının dövrəsində buzdan dairə əmələ gəlmişdi; çeynədiyi tütünün suyunu uzağa tüpürə bilmirdi; tütünlü su donduqca alt dodağı aşağıya dartılırdı; o, tüpürdükcə sarı rəngə çalan buz lüləsi böyüyür, uzanırdı, nə qədər cəhd edirdi, çənəsinin altını təmizləyə bilmirdi; o nə bığına, nə də saqqalına əhəmiyyət verirdi. Tütün çeynəyənlərin heç birisi üçün bu heç də təəccüblü deyildi. Yolçu qabaqlar iki dəfə şiddətli şaxtaya düşmüşdü. Lakin onların heç biri bugünkü şaxtaya çatmazdı; onda soyuq bu qədər bərk deyildi, belə dəhşətli əzab vermirdi.
Birinci səyahət vaxtı civə sütunu spirt termometrində sıfırdan əlli dərəcə aşağı, ikinci dəfə isə əlli beş dərəcə aşağı idi.
Yolçu bir neçə mil meşənin içi ilə yol getdi, hər yer dümdüz idi, nə dərə vardı, nə də təpə. Gəlib geniş, hamar bir talaya çıxdı. Orda-burda qara-qonur ləkələr vardı. Qalanı arxada qoyub xırda bir çayın qırağına endi; bu, Henderson çayı idi, buz bağlamışdı. Yolçu bilirdi ki, yolayrıcı buranın on milliyindədir. Saata baxdı, əqrəblərin hər ikisi on ikinin üstündə idi. Saatda dörd mil yol qət etmişdi; fikirləşdi ki, bu hesabla günortadan otuz dəqiqə keçəndə yolayrıcına çatacaq. Yalı aşan kimi oturub nahar etməyi qərara aldı.
İt quyruğunu qıçları arasında qısıb adamın dalınca gedir, arabir onun ayaqlarına dolaşırdı. Cığırdakı kirşə izini on düyüm qalınlığında qar örtmüşdü, bu da onu göstərirdi ki, burdan bir aya yaxın nə kirşə keçmişdi, nə də buralara adam ayağı dəymişdi. Yolçu heç nə düşünmədən, mətanətlə irəliləyirdi; ümumiyyətlə, xasiyyətində belə şey olmadığından fikrə-xəyala dalmağı bacarmırdı. Hazırda onu məşğul edən bir şey vardısa, o da yalı aşıb nahar etmək, sonra da saat altıda özünü düşərgədəki yoldaşlarına çatdırmaq idi. Başını qarışdırmaq üçün yanında adam da yox idi ki, söhbət etsin. Ancaq olsaydı da danışmaq mümkün deyildi, ağzının dövrəsi elə buz bağlamışdı ki, dodaqlarını tərpədə bilmirdi; o da vaxtı keçirmək üçün tütün çeynəyirdi.
Ömründə belə şaxta görməmişdi. Qeyri-ixtiyari gah bu, gah da o biri əlinin üstü ilə burnunu, yanaqlarını ovuşdururdu, bir balaca əlini çəkəndə burnunun ucu, yanaqları göynəyir və get-gedə keyiyirdi. Hər ehtimala qarşı isti sarğı götürmədiyinə peşman idi. Götürsəydi yanağını, burnunu don vurmaqdan qoruya bilərdi. Bir də indi bu barədə düşünməyin nə mənası vardı. Eh, yanaqları, burnu şaxta vurmaq nə böyük şey imiş ki, onun dərdi də çəkilə, bir az ağrıyacaq, qurtarıb gedəcək.
Yolçu gedə-gedə diqqətlə qabağa baxır, cığırın səmtinin hara burulduğunu, qarşıdakı döngələri öyrənirdi, bundan məqsəd yay vaxtı, bu çayda tir axıtmağın mümkün olub-olmadığını öyrənmək idi. Axın zamanı ağacların haralarda ilişib tıxac əmələ gətirə biləcəyini də öyrənir, ayaqlarını qoymağa münasib yer seçirdi. Yana burulanda qəfildən büdrəyib at kimi səndələdi. Bərk qorxdu, tez dönüb dala çəkildi, cığırın ortasında ayaq saxlayıb dərindən nəfəs aldı: Arktikadakı bütün çaylar kimi Yukon çayı da şaxtaya dözə bilməyib, buz bağlamışdı. Atta yolçu yaxşı bilirdi ki, sahil yamaclarındakı bulaqların bəziləri heç bir şaxtadan donmur; qar, buz altında özlərinə yol açıb axır. Bu görünməz bulaqlar üç düyümdən üç futa qədər dərinlikdə gizlənir, gölməçə və göl əmələ gətirir. Onların təhlükəli olduğunu yolçu çox gözəl bilirdi.
Bulaq göl bəzən üstdən nazik buz təbəqəsi də bağlayırdı. Arabir buzla su bir-birinə qarışırdı. Ehtiyatsızlıqdan, ya da təsadüfən ayağını belə yerə qoyan adamlar ya o saat batır, ya da ki, ayaqları, bəzən də bədəni qurşağa qədər islanırdı. Yolçunu vahiməyə salıb bərk qorxudan da bu idi. Buna görə də dəhşətə gəlib səndələmiş və dala çəkilmişdi. Amma buzun sındığını eşitməyi ilə ayağının batması bir olmuşdu. Belə havada ayağın islanması ölümə bərabər idi; adamın çəkəcəyi əziyyəti deməklə başa gələn deyil. Dayanıb tonqal qalamalı, islanmış ayaqqabı və corablarını çıxardıb quruda-quruda yalın ayaqlarını da qızdırmalı idi ki, don vurmasın. Dayandığı yerdən çayın hər iki yamacını gözdən keçirdi; bulağın sağ tərəfdən axdığını təyin etdi.
Burnunu və yanaqlarını ovuşdura-ovuşdura azca fikirləşib ehtiyatla sola döndü, pəncəsi ilə yerin etibarlı olub-olmadığını yoxlaya-yoxlaya addım-addım irəlilədi. İki saat ərzində bir neçə dəfə də az qaldı qar altında gizlənmiş «tələ»yə düşsün; lakin hər dəfə bundan məharətlə qaçırdı. «Tələ»ləri xarici görkəmindən tanıyırdı; qar bal kimi xarlanıb göz-göz, şan-şan olurdu. Astadan çox da ehtiyatla yeriməyinə baxmayaraq az qaldı yenə «tələ»yə düşsün, hər ehtimala qarşı iti qabağa saldı; belə şeylərdə köpəyin daha həssas, təhlükəni daha tez duyduğunu yaxşı bilirdi. Heyvan isə qabağa düşməyib dala çəkildi. Adam təpik gücünə iti qabağa saldı. İt qar dağılmayan yerlərdən hoppanahoppana keçirdi. Nə qədər ehtiyat eləsə də, yenə qəfildən qabaq pəncələri qara batıb dərinə getdi. Canını xilas etmək üçün silkələnib qabağa tullandı, o dəqiqə də buz bağlamış pəncələrini yalamağa başladı. O, beləliklə buzu əritmək istəyirdi. Birdən qarın üstünə uzanıb dırnaqlarının arasında qalmış buzu dişlərilə sındırmağa cəhd etdi. Bu saat iti instinkt idarə edib başa salırdı ki, dırnaqlar arasında buz qalarsa, pəncələrini yara basar, işgəncə çəkə-çəkə ölər. Heyvan bunu bilməsə də, xilqətin ona bəxş etdiyi ecazkar hisslər ən xırda təhlükəni xəbər verir, hansı yolla qorunmağı hökm edirdi. Heyvan da bu hökmə tabe olurdu. İnsan övladı isə bu şeyləri əsrlər boyu gördüyü şəxsi təcrübə, düşüncə və mühakimə əsasında əldə etmişdir, buna görə də vaxtında lazımi tədbir görürdü. Yolçu əlcəyi çıxardıb itin dırnaqları arasındakı buzu sındıra-sındıra təmizlədi. Bir neçə saniyədə barmaqları elə keyidi ki, özü də məəttəl qaldı. Bax buna əsl şaxta deyərlər, onunla zarafat etmək olmazdı. Tələsik əlcəyi geydi, əlini bərkdən döşünə vurmağa başladı. Gündüz saat on ikidə hava aydınlaşdı. Qış səyahətinə çıxmış günəş üzünü üfüqdə azca göstərib, təzədən gözdən itərək uzaq cənuba yollandı. Elə buna görə də buludsuz, təmiz havada günortaçağı yerə kölgə düşmürdü. Yolçu nə bir dəqiqə tez, nə də gec, düz saat birin yarısında gəlib çayayrıcına çatdı.
Belə cəld piyada getməyinə sevinirdi. Sürəti azaltmayıb bu qayda ilə yeriyə bilsəydi, saat altıda yoldaşlarının yanında olacaqdı.
Kürkünün düyməsini açıb əlini köynəyinin altına saldı, yeməyi qoynundan çıxartdı. Bu əməliyyat heç on beş saniyə də çəkmədi, yolçunun barmaqları keyiyib dondu. Əlcəyi geyməyib barmaqlarını bərkdən dizinə-baldırına vura-vura qar basmış bir tirin üstündə əyləşdi ki, nahar etsin. Barmaqlarındakı ağrının keçib getməsi onu qorxutdu, yenə onları bərk dizinə vurdu, əlcəyi geyib, o biri əlindəki əlcəyi çıxardaraq yeməyi götürdü; yemək istədi, bacarmadı; dodaqları buz tutduğundan ağzını aça bilmədi. Xasiyyətcə key olduğundan, tonqal qalayıb saqqalında, üzündə donan buzu əritmək ağlına belə gəlmədi. Hiss edirdi ki, sağ əlinin barmaqları keyiyib, amma ayaq barmaqları daha ağrımırdı, bunun nədən belə olduğunu yolçu anlaya bilmədi; bilmədi ki, bu istidəndir, ya keyiməkdən. Ancaq barmaqlarını ayaqqabının içində tərpədəndə, anladı ki, onlar keyiyib. Özünü itirdi, tez əlcəyi geyib, həyəcanlanmış qalxdı, ayaqları qızışsın deyə bərkdən yerə döydü. «Şaxta ilə zarafat etmək olmaz» deyə düşündü. «Kükürdlü» bulaqda yaşayan, dünyagörmüş qoca doğru deyirmiş: «Bu aralarda bərk soyuq olur».
«Dəhşətdir, soyuq deyil» deyə yolçu o vaxt qocanın dediyi sözlərə güldüyünü xatırladı. Adam heç vaxt lovğalanmamalı, özünə güvənib öyünməməlidir. İndi soyuq özünü ona göstərirdi. Barmaqlarını isitmək üçün xeyli var-gəl edib, ayaqlarını yerə döydü, əllərini oynatdı. Barmaqlarının isindiyini hiss etdikdən sonra azca sakitləşdi. Tonqal qalamağı qərara alıb, kibrit çıxartdı; yazın daşqınlarında sel gətirib sahilə nə qədər quru kötük, şaxə və budaq çıxartmışdı. Yolçu balaca tonqal qalayıb ehtiyatla üstünə çör-çöp, şaxə və budaq ata-ata böyütdü, tonqalın istisi onu uzaqdan vurmağa başladı. O, çənəsində, üzündə olan buzu əritdi, tonqalın kənarında oturub qızına-qızına nahar etdi. Az müddətə olsa da, canı şaxtadan qurtardı. It necə sevinirdi, az qalırdı tonqalın içinə soxulsun. Özünü ocağa elə vermişdi ki, alovun dilləri bir balaca uzansa, sözsüz, yana bilərdi. Bunu özü də hiss edir, qorxurdu.
Naharı qurtarandan sonra çubuğu doldurub ləzzətlə çəkməyə başladı. Əlcəkləri nizama saldı, qulaqlarını qulaqlığın altında gizlədib, şərfi boynuna sarıyıb möhkəm düyünlədi, çayın sol kənarı ilə yola düzəldi. İt tonqaldan ayrılmaq istəmirdi, narazılıqla zingildəyib geri çəkilir, az qalırdı odun içinə girsin. Yolçu isə nə soyuğun fərqinə varır, nə də onun törədə biləcəyi fəlakəti başa düşürdü. Çox güman ki, onun ulu babaları da nəsildən-nəslə əsl soyuğun, şaxtanın sıfırdan yüz yeddi dərəcə aşağı düşməsinin nə olduğunu bilməyiblər. İt isə bilirdi, əsrlər uzunu onun cinsi bunu bilirdi: bu hiss ona ulu babalarından miras keçmişdi. İt bilirdi ki, belə soyuqda yola çıxmazlar, çöldə gəzməzlər.
Belə havalarda it damında sərilib yatarlar, təsadüfən çölə düşdükdə isə yumrulanıb, qarın altında gizlənərlər. Yalnız soyuq, şaxta sovuran hüdudsuz, əngin səmanın mavi rəngi dəyişəndə, göy üzünü başdanbaşa boz buludlar örtəndə daldanacaqdan çıxarlar. Bu saat it ilə insanın arasında heç bir ünsiyyət, heç bir yaxınlıq yox idi. Köpək adamın bütün şıltaqlığına və zülmlərinə dözən bir qul idi; göz açandan onun qırmancı və şallağının zərbələrinə davam gətirmiş, qışqırığına, söyüşünə adət etmişdi. Adam çox vaxt boğazının yoğun yerinə salıb onu söyə-söyə, hədə-qorxu gələ-gələ amansızca şallaqlayırdı. Bunların qorxusundan heyvan indi hiss etdiyi təhlükəni insana başa salmaq istəmirdi. İnsan övladının başına nə gələcəyi onun vecinə deyildi, o, yalnız canının qayğısında idi; buna görə də tonqaldan ayrılmaq istəmir, özünü ona tərəf verirdi. Yolçu fit çalıb qırmanc zərbəsinin dadını xatırladan bir səslə itin üstünə elə qışqırdı ki, heyvan cəld onun dalınca düşdü. Adam ağzına bir çimdik tütün atıb çeynəməyə başladı, elə bil təzədən buzdan zəfəran rənginə çalan saqqal düzəltmək istəyirdi.
Nəfəsindən əmələ gələn qırov bir anda bığını, qaşlarını və kirpiklərini örtdü. Yarım saat ərzində Henderson çayının sol kənarı boyunca bir dənə də olsa bulağa rast gəlmədi, bu arada onlardan iz belə yox idi.
Lakin bulaq əlaməti olmayan bir təpəni keçərkən, hamar bir yerdə birdən yumşaq, qalın qara batdı; dərinə getməkdən qorxaraq, yolçu özünü yığışdırıb, zorla kənara tullandı. Dizə qədər islanmışdı. Hiddətlənib taleyindən şikayətləndi, qara bəxtini söydü. O ümid edirdi ki, saat altıda düşərgədə, yoldaşlarının yanında olacaq, indi isə ayaqqabılarını qurutmaq üçün dayanıb təzədən tonqal qalamalı idi. Buna da azı bir saat vaxt itirəcəkdi. Belə şiddətli soyuqda, məlum işdir ki, yaş ayaqqabıda yerimək olmazdı; o, bunu yaxşı bilirdi; yamacla üzüyuxarı dırmandı. Cavan küknar ağacları olan yerdə kolların arasında yaxşı quru yarpaq, şaxə, ötən ildən qalma ot, çör-çöp, çubuq vardı. Qalayacağı tonqal üçün münasib yer seçməli idi ki, qar əriyib ocağı söndürə bilməsin. Qarın üstünə bir neçə dənə yoğun şaxə qoydu; cibindən qov və kibrit bükümünü çıxardıb qovu alışdırdı, yoğun şaxələrin ortasına qoydu, üstünə quru ot, nazik çubuq, çör-çöp tökməyə başladı. Qəfildən ocaq sönməsin deyə, çox ehtiyatla, astadan tərpənirdi. Ocaq getgedə alışır, yan-yörədən, alov baş qaldırdıqca, ətrafa zəif isti yayılırdı.
Yolçu ocağa daha iri budaq və şaxə atırdı. Onu da bilirdi ki, bu işdə çox da yubanmaq olmaz. termometr frangetlə sıfırın altında yetmiş beş dərəcə göstərdikdə, adamın ayağı islanarsa, vaxt itirmədən ocaq qalamalı, tez əlac etməlidir. Əgər yarımca mil cığırla qan dövranını bərpa edib canını xilas edə bilsəydi, o saat dabanına tüpürərdi; təəssüf ki, yetmiş beş dərəcə şaxtada gölməçədə suya batıb don vurmuş yaş ayaqda qan dövranını yüyürməklə qaydaya salmaq mümkün deyildi.
Belə vaxtda adam nə qədər cəld qaçsa da əhəmiyyəti yox idi, əksinə, belə etdikdə islanmış ayaq daha tez və daha bərk donacaqdı.
Yolçu bunları bilirdi. «Kükürdlü» bulaqda yaşayan təcrübəli qoca hamısını hələ payızda ona demişdi. Əgər qocanın o zaman verdiyi məsləhətə əməl etsəydi, indi canını birtəhər qoruyardı. Ayaqları bu saat keyimişdi. Yolçu hissetmə qabiliyyətini itirdiyindən heç nə duymurdu. Əlcəklərini çıxardı ki, ocaq qalasın, barmaqları bir anda keyidi. Saatda dörd mil yol qət etməklə o, ürəyini var gücü ilə işləməyə vadar etmiş, damarların normal işləməsini qaydaya salmışdı. Adam ayaq saxlayan kimi qan dövranı zəiflədi. Şimal qütbünün şiddətli soyuğu var qüvvəsilə planeti qamçılayırdı. Aciz, yazıq, əlindən heç nə gələ bilməyən insan övladı bu dözülməz soyuğa davam gətirib mənzilbaşına çatmalı idi. Təəssüf ki, onun damarları sustalır, qanı soyuyurdu. Qan adamın yanınca yeriyən it kimi canlı idi, o da it və bütün canlılar kimi amansız soyuqdan qorunmağa çalışırdı. Adam yeridikcə qanunauyğun olaraq qan bədənin üst hissəsinə, əzaların qurtaracağına axırdı. Elə ki ayaq saxlayırdı, qan özünü qorumaq üçün bədənin üst hissələrindən qaçıb, daha dərində gizlənirdi. Əl və ayaq barmaqları qan axınının dayandığını birinci hiss etdi, islanmış ayaqları o anda şaxta vurdu, üryan əllər isə keyidi, lakin onları don hələ vurmamışdı.
Yanaqları, burnu da donmuşdu; qan dövranı kəsildiyindən dəri təpədən-dırnağa qədər üşüyürdü.
Lakin adam ümidini tamamilə kəsməmişdi. Güman edirdi ki, ocaq alışandan sonra ölümdən qurtaracaq, burnunu, yanaqlarını, əl-ayaq barmaqlarını donun vurması o qədər də qorxulu olmayacaq. Ocağa daha iri budaqlar atıb yandırırdı, bir azdan isə qol, baldır yoğunluğunda şaxələr, daha sonra isə kötük yandırmalı olacaqdı. O vaxt o, islanmış ayaqqabısını çıxarıb ocağın qırağında oda yaxın qoyacaq, onlar quruyana qədər çılpaq ayaqlarını alovdan isidəcək. Həm də qarla, o ki var ovuşduracaq, bununla da hər şey düzələcəkdi: Tonqal anbaan qızışır, alov göylərə ucalırdı, ətrafa qığılcım saçılırdı. Yolçu ölümdən qurtarmışdı. «Kükürdlü» bulaq olan yerdə, dünyagörmüş qocanın sözlərini və məsləhətini xatırlayıb gülümsədi. Qoca çox sakit danışırdı. Lakin inadla təkid edirdi ki, şaxta əlli dərəcədən artıq olanda heç kəs Klondaykdan tək yola çıxmamalıdır. İddia edirdi ki, bu, qanundur. Bəs qocanın o qanunu indi harada qaldı? Yolçu təkbaşına belə şaxtada buradadır. Başına əlli cür həngamə gələndən sonra, hələ də sağ-salamatdır, özü də ocaq qırağında oturub isinir. Təkbaşına, heç kəsin köməyi olmadan ölümü məğlub edib. «Dünyagörmüş qocalar, — deyə o düşündü, — lap arvad kimi qorxaqdırlar. Adam özünü itirməsə, başına heç nə gəlməz. Əsl kişi, bundan da pis havada tək yola çıxar, hələ bir az da o yana gedər». Bu mülahizəyə baxmayaraq yolçunun burnu, yanaqları həyat əlamətini itirmişdi. Qətiyyən ağlına gətirməzdi ki, bu tezliklə barmaqları donub, işdən düşəcək. Onlar cansız idi, nə tərpənir, nə şaxəni tuta bilirdi, sanki bədənində, varlığından ayrılıb çox uzaqlara getmişdi. Şaxədən yapışanda ayrılıb çox uzaqlara getmişdi.
Şaxədən yapışanda onu tutduğunu hiss etmirdi, yalnız gözləri ilə gördükdə bu həqiqəti anlayırdı. Barmaqları ilə bədəni arasındakı əlaqə itmişdi. Bunun, hələlik, o qədər əhəmiyyəti yox idi. Tonqal gözü qarşısında anbaan güclənir, şaxələr yanıb közərir, çör-çöp, nazik budaqlar çırtıldayır, yan-yörəyə qığılcım sıçrayırdı. Alov dilləri asimana ucalırdı. Yolçu mokasinini soyunmağa başladı. Ayaqqabı buz bağlamışdı.
Dizinin gözünə qədər çəkdiyi Almaniyada toxunmuş qalın yun corabı elə donmuşdu ki, baldırını darısqal, dəmir qəlib kimi sıxırdı. Mokasinin bağı isə oda düşdüyündən qarsalanıb büzüşmüş, korlanmış polad məftilə oxşayırdı, yumağa dönmüşdü. Don vurmuş barmağı ilə bağı yoxladı, lakin bunun mənasız olduğunu başa düşüb bıçağı çıxartdı.
Bağı hələ kəsməmişdi ki, gözlənilmədən fəlakət baş verdi. Buna da özü günahkar idi, daha doğrusu, hər şeyi dərindən dərk etmədiyindən səhvə yol vermişdi. Tonqalı küknar ağacının altında yox, açıq yerdə qalamalı idi. Ağacın altında ocaq qalamağın böyük faciəsi varmış. O, bunu ona görə etmişdi ki, yaxınlıqdakı kolluqdan quru çubuq və bu- dağı qırıb birbaşa tonqala atmaq asan idi. Altında ocaq qalanmış küknar ağacının qollu-budaqlı şaxələrini qalın qar basmışdı. Bir həftədən çox külək əsmədiyindən, yağan qarın hamısı yerə tökülməyib, şax- budaq və çubuqlarda üst-üstə yığılıb qalmışdı. Yolçu kollardan hər dəfə budaq və çubuq sındırdıqda küknar ağacı astadan tərpənir, qar tökülürdü. Yolçu isə bunun fərqinə varmırdı. Əslində bu hərəkət o qədər zəif olurdu ki, qorxulu bir şeyin baş verə biləcəyi ağlına belə gəlmirdi. Yuxarıdakı budaqlarda olan qar lopaları birdən aşağıdakı budaqların üstünə düşüb onları elə silkələdi ki, ağacın gövdəsi, qol- budağı lərzəyə gəldi, yer-yerdən qar tökülməyə başladı, adam da, tonqal da qar uçqunu altında qaldılar; od söndü, bir az əvvəl tüstü və alov qalxan yerdə kövrək qar təpəsi ucaldı.
Yolçu dəhşətə gəldi, öz ölüm hökmünü eşitmiş adamlar sayağı oturduğu yerdə mıxlanıb qaldı. Gözləri qar altında itmiş tonqala dikildi. Birdən özünü ələ almağa səy etdi. «Kükürdlü» bulaq olan yerdə yaşayan qocaya indi haqq verdi. Yanında yol yoldaşı olsaydı, bu qədər çıxılmaz vəziyyətdə qalmazdı. Təzədən tonqal qalayardılar. Nə etmək olardı, istər-istəməz özü ocaq qalamalı idi, elə etməli idi ki, bir daha səhvə yol verilməsin. Tonqal qalaya bilsəydi də, əzalarını bərk don vuracaqdı. Ayaq barmaqlarının bir neçəsini, sözsüz, itirəcəkdi.
Tonqal qalamaq da xeyli vaxt alacaqdı. Başından bu fikirlər keçsə də, işə girişdi, təzə tonqal üçün ağacsız talada yer seçdi. Kolluqdan quru ot və nazik çubuq yığdı. Barmaqları tərpənmədiyindən çubuq və quru otu ovucları ilə qamarlayıb daşıdı. Onların arasında kara gəlməyən çürümüş budaq, yaş mamır parçaları da vardı. O indi yalnız bacardığını edir, dayanmadan əlləşir, hətta iri budaq, yoğun şaxə də yığırdı ki, tonqal yaxşı alışanda ora atsın. İt isə kənarda oturub əsnəyə-əsnəyə ümidsiz nəzərlərlə adama baxır, ocağın nə vaxt hazır olacağını göz- ləyirdi. Ocaq isə başa gələsi şeyə oxşamırdı.
Hər şey hazır olandan sonra adam qovu götürmək üçün əlini cibinə saldı. Bilirdi ki, qov cibindədir, barmaqları heydən düşüb, heç nə tut- murdu. Yolçu qurdalandıqca yalnız xışıltı səsini eşidirdi; nə qədər cəhd edirdisə, qovu götürə bilmirdi. Ayaqlarının anbaan donduğunu aydın duyurdu. Bu hissdən də qorxusu anbaan artırdı. O da qorxu duyğusu ilə daxilən mübarizə aparır, öz-özünə təsəlli verirdi. Dişləri ilə əlcəkləri geyib var gücünü toplayaraq əllərini oynatdı, bərkdən böyürlərinə, baldırlarına vurdu, bu yolla onları qızdırmağa cəhd etdi. Bu hərəkətləri əvvəl olduğu yerdə, sonra isə ayağa qalxaraq təkrar etdi. İt qarın üstündə çömbəlib, pəncələrini qıllı quyruğu ilə canavar tək örtüb qızınırdı; qulağını qabağa şəkləyib səs axtarır, eyni zamanda sərt baxışlı qurd gözlərini adama dikib diqqətlə onun hərəkətlərini izləyir, heç nəyi nəzərdən qaçırmırdı. Yolçu qollarını oynayıb, ovuclarını baldırlarına vurduqca, bədəninin dərinliklərindən istinin üzüyuxarı qaldığını, dərisinin altına yayıldığını aydın hiss edirdi. O, qıllı dəridə, qarın üstündə arxayıncasına uzanmış köpəyə paxıllıq edirdi, təbii libası onu şaxtadan yaxşı qoruyurdu.
Haçandan-haçana barmaqlarının ucunda zorla sezilən zəif bir gizilti duydu; çox uzaqlarda nə isə oyanırdı, gizilti çoxaldı, birdən şiddətli, dözülməz bir ağrı başladı; yolçu bunu duyduqda bərk sevindi; sağ əlindəki əlcəyi çıxarıb qovu cibindən götürdü. Üryan barmaqları bir ləhzədə keyidi, buna əhəmiyyət verməyib kibrit bükümünü də götürdü. Barmaqlarındakı həyat söndüyündən nə qədər çalışdısa, bükümdən bir çöp belə ayıra bilmədi, bütün cəhdləri boşa çıxdı, çox əlləşdiyindən kibrit yerə, qarın içinə düşdü, ha səy etdi ki, onu qaldırsın, bacarmadı, cansız barmaqları heç nə tuta bilmirdi. Adam təhəmmülünü itirməyib çox ehtiyatla davranırdı. O, donmuş barmaqları, burnu və yanaqları barədə düşünməməyə çalışırdı, ümumiyyətlə, bu fikri başından qovmağa səy edirdi. Bütün fikri, diqqəti kibritin yanında idi; əlinin hərəkətini nəzərləri ilə izləyirdi, hiss etmək qabiliyyətini qeyb etdiyindən bütün duyğuları gözlərində cəm etmişdi; kibrit bükümünü barmaqları arasında görəndə daha da bərk yapışmaq istədi. Təəssüf ki, barmaqları ona tabe olmadı, arzusu boşa çıxdı. Əlcəyi təzədən sağ əlinə geyib bərkdən baldırlarına vurmağa başladı. Aradan xeyli keçmiş kibrit bükümünü bir lopa qarla bərabər qaldırıb dizinin üstünə qoydu; amma bu hələ çox az idi. Xeyli çalışandan sonra kibrit bükümünü birtəhər biləkləri arasında sıxdı. Yavaş-yavaş ağzına yaxınlaşdırdı, qeyriinsani bir səylə ağzını açanda şaqqıltı ilə buz sındı. Alt dodağını qabağa uzatdı, üst dodağını əyərək üst dişlərilə bükümdən bir kibrit çöpü ayırmağa çalışdı, zor-bəla ilə bu arzusuna müvəffəq oldu, lakin çöp dizi üstə düşdü, vəziyyəti təzədən ağırlaşdı; ha əlləşdi, çöpü qaldıra bilmədi. Axırda belə çıxış yolu tapdı; çöpdən dirsəklərilə birtəhər yapışıb dizinə sürüməyə başladı. Bu hərəkəti iyirmi dəfə təkrar edəndən sonra yalnız çöpü zorla alışdıra bildi. Alov qalxanda ağzını qova yaxınlaşdırdı; yanan kükürdün acı tüstüsü ağzına, burnuna dolub, ciyərlərinə getdi, onu öskürək boğdu, kibrit qarın içinə düşüb söndü, yolçunu dəhşətli təlaş çulğaladı.
«Kükürdlü» bulaqda yaşayan dünyagörmüş qoca, doğrudan da haqlı imiş. Yolçu həyəcanla fikirləşdi: «Şaxta sıfırdan əlli dərəcə aşağı olduqda, yola tək çıxmaq olmaz. Yol yoldaşı götürmək vacibdir».
Əllərini təzədən baldırlarına nə qədər vurub döyəclədisə, bir daha hərəkətə gəlmədi. Dişləri ilə əlcəkləri çıxardıb üryan biləkləri ilə kibrit bükümündən yapışdı; əzələləri hələ donmadığından onların köməyi ilə kibrit bükümünü bərk sıxdı, sonra çöplərin hamısını birdən şalvarına sürtdü. On yeddi kibrit çöpü birdən alışıb ətrafa gözqamaşdırıcı alov saçdı. Havada onu söndürə biləcək meh yox idi; buna görə də yolçu narahat olmaya bilərdi. O, üz-gözü yanmamaq və acı, boğucu tüstüdən boğulmayıb, rahat nəfəs almaq üçün başını yana çevirdi, alınmış kibrit bükümünü qova yaxınlaşdırdı. Elə bu vaxt biləyinin yandığını hiss etdi, sanki od üstündə yanan kabab iyi onu vurdu. Yanğının dəridə yox, harada isə içərilərdə, dərisinin altında baş verdiyini anladı.
Dözülməz ağrı başladı. Dişlərini qıcırdaraq, odsaçan kibrit qabını yöndəmsiz bir halda basdı, lakin əli alovun yolunu tutduğundan ocağın alışmasına mane oldu.
Axırda əli elə bərk yandı ki, dözə bilməyib biləklərini aralamağa vadar oldu. Alışıb-yanan kibrit bükümü qarın içinə düşüb, cızıldadı.
Amma qov alovlandı, yolçu vaxt itirmədən quru ot və nazik çubuqları tez onun üstünə atmağa başladı. Barmaqlarını və əlini tərpədə bilmədiyi üçün qabağına gələni biləkləri arasına qamarlayıb ocağa tökürdü.
Çubuqlara ilişmiş yaş yosun və iri ağac parçalarını dişləri ilə kənara atırdı. Yöndəmsiz tərpənsə də, alovu çox ehtiyatla qoruyurdu. Alov və ocaq onun həyatı olduğundan, nəyin bahasına olursa olsun qorumalı idi. Qan itirdiyindən bədəni qurşaqdan yuxarı, bərk üşüyüb, titrəyir, hərəkətləri anbaan məhdudlaşırdı. Gözlənilmədən iri, yaş bir yosun parçası təzəcə qızışan ocağın üstünə düşdü. Yosunu barmaqları ilə qaldırmaq istəyəndə əli titrəyib əsdi, elə dərinə girdi ki, Ocağı dağıtdı; alışmış quru ot və nazik çubuqlar yan-yörəyə səpələndi. Ha cəhd etdi, onları daha bir yerə toplaya bilmədi, bütün səyləri hədər getdi, aramsız titrəyən əli balaca tonqalı daha da dağıtdı. Ərafa səpələnmiş kösövlər acı-acı tüstülənirdi. Adam ümidsiz bir nəzərlə tonqal olan yerə baxdı, dağılıb sönmüş ocağın qırağında, qar üstündə çömbəlmiş iti gördü; it belini donqarıb həyəcanla qurcalandı, pəncəsini qaldırıb-qoydu, nə isə olacaqmış kimi adama baxdı, onu gözdən qoymamağa çalışdı…
İti gördükdə adamın beynində vəhşi bir fikir oyandı. Çovğuna düşmüş bir nəfərin yanındakı öküzü kəsib qarnına girməklə canını ölümdən xilas etməsi barədə eşitdiyi əhvalat yadına düşdü. O da iti öldürüb əllərini onun isti qarnına soxmaq, bununla da keyimiş barmaqlarını açmaq, sonra da təzədən tonqal qalamaq istədi. İti xoş dillə yanına çağırdı ki, aldadıb tutsun. Səsindəki iztirab dolu, qəribə ifadə heyvanı ürkütdü. İnsan övladı indiyə qədər bir dəfə də olsa onunla bu dildə danışmamışdı. Bu gözlənilməz xoş rəftar iti yaman şübhələndirdi, sövq-təbii arada nəyin isə olduğunu, daha doğrusu, təhlükəli bir şeyin baş verə biləcəyini ona başa saldı.
Əsl təhlükənin nə olduğunu bilməsə də, beyninin haralarında ise, insana qarşı gizlənmiş, dumanlı qorxu oyandı. İt, adamın səsinin ehtizazından şəkləndi, qulaqlarını daha da aşağı sallayıb əsəbiliklə qurcalandı, pəncələri üstə qalxıb özünü azca geri verdi, lakin yerindən tərpəumədi, adama yaxınlaşmadı. Yolçu bunu gördükdə yerə çöküb dizləri və əlləri üstündə itə tərəf süründü. Bu qeyri-adi davranış heyvanı daha çox qorxutdu, şübhəsini daha da artırdı, özünü həyəcanla yana atdı.
Adam bir anlığa qar üstündə oturub özünü sakitləşdirməyə çalışdı.
Sonra dişləri ilə əlcəkləri geyib qalxdı, ayaq üstə dura bilib-bilmədiyini görmək üçün yerə baxdı. Çünki donub-keyimiş ayaqları heç nə hiss etmirdi. Adamın ayağa durduğunu gördükdə itin şübhəsi yoха çıxdı. Adam həmişə etdiyi kimi hökmlə danışmağa başladı, bu zəhmli səs itə şallağı xatırlatdı, o dəqiqə itaət edib ona yaxınlaşdı. İt əl çatacaq məsafədə olanda adam özünü itirib hərəkətlərini idarə edə bilmədi, əlləri qeyri-ixtiyari heyvana tərəf uzandı; əllərinin yapışmaq, tutmaq qabiliyyətini itirdiyini gördükdə məəttəl qaldı. Barmaqları qatlanmırdı, elə bil oynaqları yoxa çıxmışdı, nə də onlarda bir hissiyyat qalmışdı. O unutmuşdu ki, barmaqları donub. Şaxta get-gedə daha dərinə, bədeninin daha içərilərinə işləyirdi. Adam birdən cəld hərəkətlə iti qamarlayıb qolları arasında elə saldı ki, heyvan göz açmağa, qaçıb qurtarmağa macal belə tapmadı. Bunların hamısı bir anda baş verdi. Adam qarın üstündə əyləşib, var qüvvəsi ilə iti bağrına basıb sıxdı. Heyvan zingildəyə-zingildəyə çırpınaraq xilas olmağa can atırdı. Adam isə onu buraxmaq fikrində deyildi. Lakin dərk edirdi ki, iti öldürməyə gücü çatmayacaq, bunu etməyə imkanı da yox idi. Nə gücdən düşmüş əli bıçağı heyvana sanca bilər, nə də donmuş əlləri iti boğa bilərdi.
İstəməsə də, heyvanı buraxmağa məcbur oldu. O da quyruğunu qıçları arasına qısıb, vəhşi bir qorxu ilə zingildəyib qaçdı, bununla da ölümdən uzaqlaşdı. Yalnız qırx fut gedəndən sonra dayanıb qulaqlarını qabağa tərəf şəklədi, şübhə, qorxu dolu nəzərlərlə adama baxdı.
Adam yan-yörəsinə nəzər salıb gözlərilə əllərini axtardı, dirsəkdən biləyə qədər olan hissəni zorla sezə bildi, orda nə iso sallanmışdı; yerində olub-olmadığını görməyə nə qədər çalışdısa, bütün hisslərini gözlərinə cəm etdisə, heç nə çıxmadı. Duymaq üçün gözlərinə möhtac qaldığını dərk etdikdə adam sarsıldı. Qollarını var qüvvə ilə oynatmağa, əlcəkli əllərini baldırlarına döyməyə başladı. Əllərini bu minvalla beş dəqiqə oynatmışdı ki, ürəyi var gücü ilə işləyib damarlar dolusu qanı bədəninin kənar hissələrinə yeritdi. Bununla yolçunu çulğalamış üşütmə-titrəmə keçib getməli idi. Amma bütün cəhdlərə baxmayaraq əlləri nə tərpənir, nə də bir şey hiss edirdi; adama elə gəlirdi ki, biləklərindən ağır daş sallanır. Nə qədər çalışdı ki, bu duyğunu haradan gəldiyini anlasın, heç nə çıxmadı, heç bir şey başa düşə bilmədi. Ölüm qorxusu dumanlı bir halda onu çulğaladı. Bu qeyrimüəyyən qorxu bir anda işgəncəyə, əzabverici duyğuya çevrildi; məsələ indi artıq əl, ya ayaq barmaqlarını şaxta vurmaqla, yaxud əllərindən, ya ayaqlarından məhrum olmaqda deyildi, həyatla ölüm üz-üzə durmuşdu, üstünlük isə hər cəhətdən ölümün tərəfində idi, xilas olmağa zərrə qədər ümid yox idi. İşin bu yerə çatması onu dəhşətə gətirdi, təlaşla dönüb çayın yatağındakı qar basmış, zorla seçilən cığırla qaçmağa başladı. İt də dalınca yüyürdü.
Adam kor-koranə, tamamilə məqsədsiz, heç nə dərk etmədən qaçırdı; onu qaçırdan bir şey vardısa, o da indiyə qədər heç bir zaman dərk etmədiyi ölüm qorxusu idi; bu qorxu adamı sarsıtdı, birdən gücü tükəndi, artıq qaça bilmədi, büdrəyə-büdrəyə, qara bata-bata, ətrafdakı şeylərə ürkək-ürkək baxa-baxa astadan yeridi, çayın hər iki kənarında — yerdə ağac, kötük kiplənib tıxac əmələ gətirmişdi. Meşəliyi, başının üstündəki göy qübbəsini zorla dərk edirdi. Bir az əvvəl yüyürməyi yaxşı nəticə vermişdi, azca özünə gəlmişdi, daha üşüyübtitrəmirdi. Yüyürə bilsəydi, yəqin ki, ayaqları dirçələrdi; o da qaçıb, özünü düşərgəyə, onu orada gözləyən yoldaşlarına çatdırardı. Şübhə346 siz, sifətinin müəyyən hissəsi ömürlük şikəst qalacaqdı. Düşərgəрe yoldaşları tez tədbir töküb bədəninin qalan hissəsini ölümdən xilas edərdilər. Eyni vaxtda başqa bir fikir beynində aramsız cərəyan edirdi, o da bu idi ki, heç bir zaman düşərgəyə yoldaşlarının yanına çatmaya- caqdı. Planının çatışmayan cəhəti o idi ki, bu arzunu həyata keçirməyə taqəti də qalmamışdı. Ayaqları tez-tez sürüşüb yerdən qaçır, büdrəyən qıçları bir-birinə dolaşırdı, axırda davam gətirə bilməyib, qarın üstünə sərildi. Ha cəhd etdi ki, qalxsın, bacarmadı. Azca dincəlməyi qərara aldı. Sonra qalxıb addım-addım yoluna davam edəcəkdi. Nəfəsini alanda ona elə gəldi ki, canı qızındı; dikəlib oturdu. Daha üşümürdü, hətta elə hesab elədi ki, xoş bir istilik əvvəl döşünə, sonra da bütün bədəninə yayılır. Yanağını və burnunu əlləşdirirdi, başa düşdü ki, onlar hissetmə qabiliyyətini itirib, qaçmağın onlara heç bir köməyi olmayıb. Bədə- ninin donmuş hissələrinin get-gedə şişib böyüyəcəyini fikirləşəndə az qaldı ağlını itirsin. Bu fikri özündən uzaqlaşdırmağa, unutmağa, tama- milə başqa şey barədə düşünməyə çalışdı; o, başa düşürdü ki, bu fikir onu öldürə bilər. Qorxurdu ki, onun təsiri altına düşər, özünü xilas edə bilməz. Fikir isə onu tərk etmirdi, get-gedə beynini deşirdi; bu fikir o vaxta qədər davam etdi ki, bədəni tamamilə keyləşdi. Artıq hər şey bitmişdi. Lakin adam vəhşi bir səylə, dəlicəsinə təzədən cığırla qaçmağa cəhd etdi, bacarmadı; addım-addım yeriməyə vadar oldu; donub tamamilə qaxac olmaq qorxusu onu yüyürməyə məcbur etdi. Bu fikir onu qovurdu, gah yeriyir, gah da yüyürürdü. İt də insanı bir an belə gözdən qoymurdu. Adam ikinci dəfə yıxılanda it gəlib onunla üzbəüz çömbəldi, qabaq pəncələrini şələ quyruğu ilə örtdü, ehtiyatla və həm də diqqətlə gözlərini sahibinə dikdi. Heyvanın isti dəri altında salamat qalması adamı bərk qəzəbləndirirdi. Acığından ağzına gələn söyüşü itə yağdırmağa başladı; it günahkar kimi, üzr istəyirmiş kimi qulaqlarını salladı. Elə bu vaxt adamı yenə üşütmə tutdu və anbaan şiddətləndi. Şaxta onu elə təntitmişdi ki, özündə deyildi. Soyuq var gücü ilə hər tərəfdən canına soxulurdu. Bunu başa düşdükdə adam özünü qalxmağa, qabağa yüyürməyə məcbur etdi, lakin yüz fut qaçmamışdı ki, sarsılıb kəlləsi üstə yerə gəldi. Bu, onu çulğalayan axırıncı və ən dəhşətli vahimə idi. Nəfəsini dərib, birtəhər özünə gələndə dikəlib qarın üstündə əyləşdi, ölümü qürurla, kişi kimi qarşılamağı qərara aldı və buna hazırlaşdı. Əlbəttə, o bunu özlüyündə bizim yazdığımız ifadə- lərlə deyib-danışmırdı. Düşünürdü ki, bundan da böyük axmaqlıq olar ki, başı kəsilmiş çolpa kimi o yan-bu yana qaçasan, heç nə də əlindən gəlməsin; nədənsə bu müqayisə, indi ağlına gəlmişdi. Nə etmək olar, düz deyiblər, min fikir bir borcu ödəmir. Madam əcəl yetişib, donub ölmək də olar. Yaxşısı budur ki, ölümü mərdanə qarşılayasan. Bu, fikir onu sakitləşdirirdi; yatmaq istədi, yuxusu da gəldi. Nə yaxşı olardı adam yatdığı yerdə öləydi. Elə bil bihuşdarı iyləmişdi. Donmaq heç də adamların düşündüyü qədər əziyyət deyildi. Bundan daha pis, daha dəhşətli ölümlər var.
Fikirləşdi ki, sabah yoldaşları axtarıb onun meyitini tapacaqlar.
Birdən ona elə gəldi ki, cığıra düşüb yoldaşları ilə bərabər öz meyitini axtarmağa gedir. Yolu burulanda özünün qar üstündə uzandığını gördü. Öz-özündən ayrılaraq yoldaşlarının arasında dayanıb yerə sərilmiş cəsədinə baxırdı… Yaman soyuq idi, ona elə gəldi ki, şaxta daha da bərkiyir. Düşündü ki, ştatlara qayıdanda əsl soyuğun necə dəhşətli olduğunu evdə olanlara nəql edəcək. Gözünə «kükürdlü» bulaqda yaşayan dünyagörmüş qoca göründü. Qoca kişi ocağın qırağında rahat oturub isinə-isinə ləzzətlə demisini tüstülədirdi. Adam ona müraciət edərək mızıldadı: — Sən doğru deyirdin, qoca kaftar, haqlı imişsən…
Birdən elə rahat, şirin yuxuya getdi ki, ömründə belə yatmamışdı.
İt gözlərini ona dikərək gözləyirdi. Qışın gödək günü başa çatmaqda idi. Uzun gecənin xəbərçisi olan toranlıq yavaş-yavaş düşür, get-gedə tündləşərək hər şeyi və hər yeri zülmətə qərq edirdi. Tonqaldan əsər-əlamət qalmamışdı. İt öz həyatında indiyə qədər heç görməmişdi ki, insan oğlu boş-boşuna belə havada qar üstündə otursun, durub ocaq qalamasın. Qaranlıq kəsifləşdikcə, it az qalırdı huşunu itirsin. Gözləri ətrafda tonqal axtarırdı. Gərnəşdi, narahatlıqla pəncəsinin birini qaldırıb o birisini qoyaraq astadan zingildədi, qulaqlarını şəklədi ki, sahibi indi ona qəzəblə acıqlanacaq, üstünə qışqıracaq. O bunu gözləyirdi. İnsan isə susurdu. İt daha bərkdən zingildədi, özünü yığışdırıb adama yaxınlaşdı, ona sığındı. Ölümün baş verdiyini anlayanda vahimə ilə geri çəkildi; tükləri biz-biz olmuşdu; azca susub yana sıçradı, ulduzlara baxdı, bərkdən uladı; ulduzlar isə şəfəq saçasaça parıldayıb sanki rəqs edirdi. İt birdən götürüldü, qar basmış cığırla düşərgəyə tərəf qaçdı. Orada ona yal və sığınacaq verəcək başqa adamlar vardı.
