Mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 107 ili tamam olur. losman.ru saytı bu münasibətlə o qanlı-qadalı illərdə xalqımızın müstəqil dövlətini yaratmaq üçün əllərindən gələni etmiş AXC qurucularının hər biri barədə əlifba qaydası ilə növbələyərək bioqrafik məlumat verməyi qərara alıb.
1.
Ağabəyzadə Sadıxbəy
Sadıxbəy İsmayıl oğlu Ağabəyzadə 1865-ci ildə Göyçayda doğulmuşdur. Çar ordusunun general-mayoru, şərqşünas-alim olmuşdur. Orta təhsilini Bakı realni məktəbində almışdır. 1886-cı ildə Konstantinovsk hərbi-piyada məktəbini bitirdikdən sonra Mixaylovsk artilleriya məktəbinin üçüncü kursuna dinləyici kimi daxil edilmişdir. Buranı bitirdikdə podporuçik rütbəsi almışdır. 1899-cu ildə Sankt-Peterburqda Hərbi Şərq Dilləri İnstitutunu bitirmişdir. Ərəb, fars, polyak, fransız, rus və türk dillərini bilirdi.
S. İ. Ağabəyzadə 1899-1913-cü illərdə Türküstan diyarının Aşqabad Qarnizonunda xidmət etmişdir. Hərbi xidmətlə yanaşı elmi yaradıcılıqla məşğul olmuş, jurnallara ədəbi məqalələr göndərmişdir, «Turkmenskiy razqovornik» kitabını nəşr etdirmişdir. 1913-cü ildə general-mayor rütbəsi aldıqdan sonra təqaüdə çıxaraq Göyçaya gəlmişdir. Burada məktəb açmaq istəmiş, ancaq rus-alman müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar 1914-cü ildə orduya çağırılmışdır. Daha dörd il xidmət edib Göyçaya qayıtmışdır. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildikdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər nazirinin müavini təyin olunmuşdur. 1920-ci ildə Xalq Cümhuriyyəti hökuməti süqut etdikdən sonra Türkiyəyə gedərək bir müddət İstanbulda yaşamışdır. 1921-ci ildə Fransaya köçərək burada şərq dillərindən dərs demişdir. 1927-ci ildə S. İ. Ağabəyzadə Polşaya – Lvov universitetinə şərq dilləri fakültəsinə professor kimi dəvət olunmuşdur. O, burada 17 il işləyərək 1944-cü ildə 79 yaşında vəfat etmişdir.
Ukraynanın Lvov şəhərində mərkəzi küçələrdən biri Sadıqbəy İsmayıl oğlu Ağabəyzadənin adınadır. Tanınmış Azərbaycan yazıçısı Əli Səmədli generalın həyatından bəhs edən «İki ömür yaşamış insan» adlı sənədli povest yazmışdır.
2.
Ağayev Həsən bəy
Həsən bəy Məşədi Hüseyn oğlu Ağayev 1875-ci ildə Gəncə şəhərində anada olmuşdur. Görkəmli ictimai – siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən və rəhbərlərindən biri olmuşdur. Orta təhsilini Gəncədəki klassik gimnaziyada almışdır. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi köməkliyi ilə Moskva Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olmuş və 1901-ci ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirmişdir.
Həsən bəy Gəncədə həkimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, qəzet və jurnallarda məqalələr də dərc etdirmişdir. «Hümmət» təşkilatının tapşırığı ilə Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi «Silk, sinif, firqə» kitabçası Tiflisdə Cəlil Məmmədquluzadənin «Qeyrət» mətbəəsində çap olunmuşdur (1906). Həmin kitabçanın nəşrinə görə təqiblərə məruz qalan Ağayev İrana mühacirət edərək, bir müddət orada yaşamışdır.
Mühacirətdən qayıtdıqdan sonra Gəncədə rus dilində çıxan «Yujnıy Kavkaz» qəzetinin redaktoru, müsəlmanlar arasında maarifçiliyi yayan cəmiyyətin rəhbəri olmuşdur. 1914-cü ilin sonlarında Xudadat bəy Rəfibəyli ilə birlikdə Gəncədə ilk səhiyyə cəmiyyəti yaratmışdır.
1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş Fevral inqilabı Azərbaycanın digər görkəmli ictimai-siyasi xadimləri kimi, Ağayevin də sonrakı həyat və fəaliyyətində həlledici rol oynamışdır. Yeni şəraitdə Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə Gəncədə yaradılmış «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası»nın yaradıcılarından biri də Həsən bəy olmuşdur. Həsən bəy Ağayev 1917-ci ilin aprelində Bakıda çağırılmış Qafqaz müsəlmanları qurultayında iştirak etmiş və Rusiya daxilində Azərbaycana muxtariyyət verilməsinin ardıcıl tərəfdarlarından olmuşdur.
1917-ci ilin iyununda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi «Müsavat» partiyası ilə Nəsib bəy Yusifbəylinin «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası» birləşərək, «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət-Müsavat» partiyası adlandırılmışdır. “Müsavat”ın 1917-ci il oktyabrın 26-31-də keçirilmiş birinci qurultayında Həsən bəy partiyanın mərkəzi komitəsinin üzvü, ilin axırlarında isə Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə nümayəndə seçilmişdir. Rusiyada oktyabr çevrilişi ilə əlaqədar olaraq Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş nümayəndələr onun iclasına gedə bilməmiş, 1918-ci il fevralın 10-da Tiflisdə toplaşaraq Cənubi Qafqazda ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini yaratmış, aprelin 22-də isə Cənubi Qafqazın suverenliyini elan edərək, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası Hökumətini yaratmışdılar. Zaqafqaziya seymində Müsəlman fraksiyasının üzvü olan Həsən bəy bütün tədbirlərdə fəal iştirak etmişdir. Zaqafqaziya seymi və hökuməti bu ərazidə yaşayan millətlərin milli maraqlarına cavab vermədiyindən həmin il mayın 25-də buraxılmışdır. Mayın 27-də Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyası özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etmiş və Şuranın rəyasət heyətini seçmişdir. Həsən bəy Ağayev Şura sədrinin müavini seçilmişdir.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il mayın 28-də Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Tiflisdə Qafqaz Canişininin keçmiş sarayında keçirilmiş təntənəli iclasında Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal bəyannaməsini ilk olaraq Həsən bəy Ağayev imzalamışdır.
1918-ci il iyunun 16-da Azərbaycan Milli Şurası və Hökuməti Gəncəyə köçmüşdür. İyunun 17-də burada keçirilən ilk iclasında Milli Şura yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq, fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmış, bütün hakimiyyəti yeni yaradılmış Hökumətə vermişdir. Azərbaycan Parlamentinin 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli açılışına qədər Həsən bəy Azərbaycan Dəmir Yolu İdarəsinin baş həkimi vəzifəsində çalışmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin ilk iclasında Həsən bəy Parlament sədrinin birinci müavini seçilmişdir. Parlamentin sədri seçilmiş Əlimərdan bəy Topçubaşov Bakıda olmadığından ona rəhbərliyi Həsən bəy həyata keçirmişdir. O, 1919-cu ilin dekabrında yenidən Parlament sədrinin birinci müavini seçilmiş və 1920-ci il fevralın 2-nə qədər ona rəhbərlik etmişdir.
Aprel işğalından (1920) sonra Tiflisə mühacirət edən Həsən bəy Ağayev həmin il iyulun 19-da muzdlu erməni terrorçusu tərəfindən qətlə yetirilmişdir. O, Tiflisin müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
3.
Ağamalıoğlu Səməd ağa
Səməd ağa Həsən oğlu Ağamalıoğlu 27 dekabr 1867-ci ildə Qazax rayonunun Qıraq Kəsəmən kəndində anadan olmuşdur. Dövlət xadimi, maarifçi-publisist, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində sosialistlər fraksiyasının lideri olmuşdur. 1887-ci ildə Vladiqafqaz hərbi progimnaziyasını bitirmiş, yerölçən ixtisasına yiyələnmişdir. 1917-ci ilin aprelindən Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının Birləşmiş Gəncə Komitəsi İcraiyyə Komitəsinin və Gəncə Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin üzvü olmuşdur. 1918-ci ilin fevralında Tiflisə köçmüş, yerli menşevik «Hümmət» təşkilatının üzvü, təşkilatın orqanları — «Gələcək» və «Probujdeniye» qəzetlərinin redaktoru, Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Milli Şurasının «Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun»una (1918, 19 noyabr) əsasən seçkisiz Cümhuriyyət Parlamentinin tərkibinə daxil edilmişdir. Parlamentdə sosialistlər fraksiyasının lideri, aqrar komissiyanın sədri idi. Sovet hakimiyyətinin tərəfdarı olan Ağamalıoğlu Cümhuriyyət Parlamentində G.V.Çiçerinin Denikinə qarşı ittifaq bağlamaq haqqında notasının müzakirəsi zamanı «Bu doğrudur ki, bolşeviklərlə ittifaq bağlamaq müsavatçılar üçün çətin bir şeydir. Məgər müsavat Hökumətini saxlamaq çox vacibdirmi? Ölkəni sovetləşdirərik, qurtarıb gedər!», — deyərək mövqeyini açıqlamışdır. O, Azərbaycanın Qırmızı ordu tərəfindən işğalına köməklik göstərmiş, 1920-ci il Gəncə üsyanının yatırılmasının təşkilində fəal iştirak etmişdir. 1920-22-ci illərdə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında xalq torpaq komissarı Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri, ZSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri, SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin üzvü (1922-29) olmuşdur. Ağamalıoğlu Azərbaycanda və SSRİ-nin digər türk-müsəlman respublikalarında yeni latın əlifbasına keçilməsinə rəhbərlik etmiş, Ümumittifaq Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin sədri olmuşdur. Türk xalqlarının mədəni həyatı, türk əlifbasına keçidlə bağlı publisist kimi də fəaliyyət göstərmişdir. ”Azərbaycanın siyasi vəziyyəti” (1919), “Bizim yolumuz hayanadır?” (1924), “Türk aləmində mədəni məsələlər” (1924), “Türk-tatar xalqlarının təxirəsalınmaz mədəni ehtiyacları” (1925), “Yeni türk əlifbasının müdafiəsində” (1927) əsərlərinin müəllifidir. Ağamalıoğlu 6 oktyabr 1930-cu ildə Moskvada vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdur, nəşi Bakıya – Fəxri Xiyabana köçürülmüşdür.