Lermontovun «Zəmanəmizin qəhrəmanı» romanı

BİRİNCİ HİSSƏ

 

BELA

Poçt arabası ilə Tiflisdən gəlirdim. Arabanın yükü yarısına qədər Gürcüstan haqqında yol xətirələri ilə doldurulmuş balaca bir çamadandan ibarət idi. Bu xatirələrin çox hissəsi, sizin bəxtinizdən itmiş, çamadan və ondakı qalan şeylər isə mənim bəxtimdən, salamat qalmışdı.

Mən Koyşaur vadisinə çatdıqda günəş artıq qarlı dağ silsiləsinin arxasında gizlənməyə başlamışdı. Gecə düşənə qədər Koyşaur dağına çata bilmək üçün osetin-arabaçı yorulmadan atları qovur və var səsi ilə mahnı oxuyurdu. Bu vadi gözəl bir yerdir! Keçilməz dağlar, üzərindən yaşıl sarmaşıqlar asılmış və çinar ağacları ilə əhatə olunmuş qırmızımtıl qayalar, köksündə sellər cığır açmış sarı uçurumlar; yuxarıda, yüksəklərdə qarların qızılı rəng almış saçaqları; aşağıda isə qaranlıq və dumanla dolmuş dərədən qıjıltı ilə axan və bir başqa adsız balaca çayla qucaqlaşmış Arqava gümüş bir sap kimi uzanır, ilan qabığı kimi parıldayır.

Biz Koyşaur dağının ətəyinə çatıb bir duxanın yanında dayandıq. Buraya iyirmiyə qədər gürcü və dağlı toplaşıb səs-küy salmışdı;

yaxında, gecələmək üçün bir dəvə karvanı dayanmışdı. Arabamı bu məlun dağa çıxartmaq üçün bir neçə öküz kirələməli idim, çünki artıq payız girmiş, dağ sırsıra bağlamışdı, – bu dağın vadisi isə, təqribən, iki verst uzunluğundadır.

Çarə yoxdu, mən altı öküz və bir neçə osetin tutdum. Osetinlərdən biri mənim çamadanımı çiyninə aldı, qalanları isə, demək olar ki, yalnız çığır-bağır salmaqla öküzlərə kömək etməyə başladılar.

Mənim arabamın dalınca dörd öküz, ağzına qədər yüklənmiş başqa bir arabanı çox asanlıqla çəkirdi. Bu məni təəccübləndirdi. Araba sahibi, gümüşə tutulmuş xırda kabardin çubuğunu çəkə-çəkə arabanın ardınca gəlirdi. O, epoletsiz zabit sürtuku geymiş, başına qıllı çərkəz papağı qoymuşdu. Görünüşündən əlli yaşlarında bir adam idi; qarayanız çöhrəsi onun Qafqaz günəşinə çoxdan alışdığını göstərir, vaxtından əvvəl çallaşmış bığları isə, qəti yerişinə və qıvrım görkəminə yaraşmırdı. Mən yaxınlaşıb salam verdim; o dinməzcə mənə baş əydi və havaya qəliz bir tüstü buraxdı.

– Biz, deyəsən, sizinlə yol yoldaşıyıq?

O, dinmədən, təkrar baş əydi.

– Yəqin ki, Stavropola gedirsiniz?

– Elədir ki, var… hökumət şeyləri aparıram.

– Zəhmət olmazsa, deyin, nədən sizin bu ağır arabanızı dörd öküz asanlıqla çəkir, amma mənim boş arabamı bu osetinlərin köməyilə altı öküz də çəkə bilmir?

O, bic-bic gülümsədi və mənalı bir nəzərlə mənə baxdı:

– Yəqin ki, Qafqaza yaxınlarda gəlibsiniz?

– Bir ildir, – deyə cavab verdim.

O təkrarən gülümsədi.

– Nə var ki?

– Elə-belə; bu asiyalılar çox hiyləgər adamlardır! Elə bilirsiniz bəs onlar qışqırıq salmaqla kömək edirlər? Allah bilir nə bağırırlar. Öküzlər də onların dilini bilirlər; istəyirsiniz iyirmi öküz qoşun, onlar öz dillərində bağırsalar da öküzlər yerlərindən tərpənməzlər… Yaman haramzadadırlar! Əlindən nə gələr?.. Gəlib gedənlərdən pul qoparmağı sevirlər… Bu dələduzları qudurdublar! Görərsiniz, hələ sizdən araq pulu da alacaqlar. Amma mən daha onlara bələdəm, məni aldada bilməzlər!

– Siz çoxdanmı burada qulluq edirsiniz?

– Bəli. Mən burada Aleksey Petroviçin vaxtından qulluq edirəm, – deyə, o bir qədər duruxub davam etdi: – o, buraya, qalaya gəldiyi zaman mən podporuçik idim, – deyə əlavə etdi, – onun zamanında dağlılara qarşı gördüyüm işə görə o mənim rütbəmi iki dəfə artırmışdı.

– Bəs indi nə işindəsiniz?

– İndi üçüncü nizami batalyonda sayılıram. Bağışlayın, bəs siz?

Mən kim olduğumu söylədim.

Söhbətimiz bununla bitdi və biz dinməzcə yolumuza yanaşı davam etdik. Dağın təpəsində qara rast gəldik. Günəş batdı, gecə, adətən cənubda olduğu kimi, aman vermədən gündüzün dalından yetişdi; lakin qarın əks etdiyi işıqda biz yolu asanlıqla seçə bilirdik; yoxuş hələ qurtarmamışdısa da, yol artıq o qədər də dik deyildi. Çamadanımı arabaya qoymağı, öküzlərin yerinə at qoşmağı əmr etdim və dönüb son dəfə aşağıya, vadiyə baxdım; lakin dərələrdən dalğa-dalğa yüksələn kəsif duman vadini tamamilə örtmüşdü, oradan bir səs belə eşidilmirdi. Osetinlər səs-küylə məni bürüyüb, araq pulu istədilər, lakin ştabs-kapitan onların üstünə elə qəzəblə bağırdı ki, bir anda dağıldılar.

– Əclaf məxluq! – heç rusca çörəyin adını bilmirlər, amma “zabit, araq pulu ver!” deməyi əzbərləyiblər. Məncə tatarlar bunlardan yaxşıdır; heç olmasa onlar içən deyillər…

Stansiyaya hələ bir verst qalmışdı. Ətraf sakit, o qədər sakitdi ki, ağcaqanadın vızıltısilə onun hara uçduğunu izləmək olurdu. Solda dərin bir dərə qaralırdı; dərədən o tərəfdə – qarşımızda, qürubun son şəfəqlərinin hələ sönmədiyi solğun göy qübbəsində isə üstü qırış-qırış və qar qatları ilə örtülmüş dağların tünd sürməyi zirvələri canlanırdı. Qaranlıq göydə ulduzlar parıldaşmağa başladı və qəribə işdir, mənə elə gəldi ki, bunlar bizim şimaldakı ulduzlardan daha ucadadır. Yolun hər iki tərəfində çılpaq qara daşlar dikəlir, bəzi yerdə qarların altından kollar boylanır, lakin bir quru yarpaq belə tərpənmirdi; təbiətin bu dərin yuxusu içərisində, yorğun üç atlı poçt arabasının cırıltısını, atların boyunlarındakı rus zınqırovlarının qarışıq səsini eşidəndə adamın ürəyi fərəhlə dolurdu.

– Sabah gözəl hava olacaq! – dedim.

Ştabs-kapitan bir kəlmə də cavab vermədi və barmağı ilə düz qarşımızda dikələn hündür bir dağı mənə göstərdi.

– Bu hansı dağdır? – deyə soruşdum.

– Qüd dağıdır.

– Nə olsun ki?

– Baxın, necə dumanlanır.

Doğrudan da, Qüd dağı dumanlanırdı. Dağın hər iki tərəfindən seyrək buludlar sürünürdü, dağın zirvəsini isə qara bir bulud almışdı; bu bulud o qədər qara idi ki, qaranlıq göydə bir ləkə kimi görünürdü.

Artıq poçt stansiyasını və stansiyanı ortaya almış daxmaların damlarını seçə bilirik. Bizi salamlayan işıqlar sayrışarkən nəm, soyuq bir külək qoxusu duyuldu. Dərə uğuldadı və çiskin yağış səpələnməyə başladı. Yapıncıya yenicə bürünmüşdüm ki, qar tökdü. Mən hörmətkarlıqla ştab-kapitana baxdım…

O, dilxor olub:

– Gecəni burada qalmalıyıq, belə çovğunda dağı aşa bilməzsən. Bura bax! Krestovoyda qar uçqunları olmuşdurmu? – deyə o, arabaçıdan soruşdu.

– Olmamışdır, cənab, – deyə arabaçı osetin cavab verdi: – amma çoxlu qar yığınları vardır.

Stansiyada qonaqlardan ötrü otaq olmadığından, gecələmək üçün bizə his basmış bir daxma verdilər. Mən yol yoldaşımı birlikdə bir stəkan çay içməyə dəvət etdim; Qafqaza olan səyahətimdə mənə yeganə zövq verən bir çuqun çaydanım var idi.

Daxmanın bir böyrü qayaya yapışıqdı; üç sürüşkən və yaş pilləkənlə daxmaya çıxılırdı. Əlimlə yoxlaya-yoxlaya içəri girdim, bir inəyə toxundum (burada pəyə nökər damını əvəz edir) hara gedəcəyimi bilmədim: bu yanda qoyunlar mələşir, o yanda köpək mırıldayırdı. Xoşbəxtlikdən küncdə tutqun bir işıq parıldadı və qapıya oxşar digər deşiyi tapmaqda mənə kömək etdi. Burada, qarşımda çox maraqlı bir mənzərə açıldı; damı his basmış, iki dirək üzərində dayanan geniş daxma adamla dolu idi. Ortalıqda qalanmış ocaq çatıldayırdı və damın bacasından küləyin geri qovduğu qatı tüstü ətrafı elə bürümüşdü ki, mən xeyli vaxt ətrafımı görə bilmədim; ocaq başında iki qarı, çoxlu uşaq və başdan-ayağa cır-cındır içərisində olan arıq bir gürcü əyləşmişdi. Çarə yoxdu! Biz ocağın başında özümüzə yer elədik, çubuq çəkdik: çox çəkmədən çaydan xoş bir səslə qaynamağa başladı.

Dinmədən mat-mat üzümüzə baxan çirkli ev sahiblərinə işarə edib ştabs-kapitana:

– Nə yazıq adamlardır! – dedim.

– Çox axmaq xalqdır, – deyə o cavab verdi, – inanmırsınız ki, əllərindən heç bir iş gəlmir, heç bir mərifətləri yoxdur! Bizim kabardinlər, yaxud çeçenlər quldur və lüt olsalar da qoçaq adamlardır, amma bunların heç silaha da rəğbətləri yoxdur, birində bir əməlli-başlı xəncər görməzsən. Lap əsil osetindirlər!

– Siz Çeçenistanda çoxmu olmuşsunuz?

– Bəli, mən on il bir rota ilə Kamennı Brod yanında bir qalada olmuşam, bu yeri tanıyırsınızmı?

– Eşitmişəm.

– Bu başkəsənlər, atam, bizi cana gətirmişdilər! Allaha şükür ki, indi dincdirlər; vaxt olurdu ki, qala bürcündən yüz addım o yana çıxan kimi görürdün ki, şeytan uşağı oturub səni güdür, azca ehtiyatsızlıq etdinmi, ya kəmənd boğazına keçir, ya da peysərinə bir güllə yamanırdı. Amma qoçaqdırlar.

Mən maraqlanıb:

– Yəqin, başınız çox macəralar çəkmişdir? – dedim.

– Necə çəkməsin! Çəkmişdir…

Burada o, sol bığını eşməyə başladı, başını yerə dikib fikrə getdi. Məndə ona keçmiş macəralarından birini söylətmək arzusu şiddətləndi; bu, səyahət edən və xatirat yazan adamların hamısına məxsus bir istəkdir. Bu arada çay qaynadı, çamadanımdan iki yol stəkanı çıxartdım, çay süzüb birini onun qabağına qoydum. O, çaydan bir qurtum alıb, öz-özünə danışırmış kimi “çəkmişdir!” dedi. Bu söz mənə böyük ümidlər verdi. Mən, Qafqazda çoxdan yaşayanların söhbət etməyi, danışmağı çox sevdiklərini bilirdim. Axı bu fürsət onların əllərinə tez-tez düşmür, elələri var ki, rota ilə beş il ucqar bir yerdə qalır və bu beş ildə bir adam da ona salam vermir (çünki feldfebel salam əvəzinə can sağlığı diləyirəm deyir). Laqqırtı vurmaq üçün söz-söhbət çoxdu, ətrafdakı xalq vəhşi xalqdır, onlar hər şeylə maraqlanır; hər gün təhlükə, qəribə hadisələr olur və istər-istəməz, bizdə, belə şeylərdən az yazıldığına təəssüf edirsən.

Müsahibimə:

– Çayınıza rom tökmək istəmirsiniz? – dedim. Ağ romum vardır. Tiflisdən gətirmişəm. Hava da soyuqdur.

– Xeyir, təşəkkür edirəm, içmirəm.

– Nə üçün?

– Elə belə. Tövbə eləmişəm. Mən hələ podporuçik ikən bir gün özümüz toplaşıb kefləndik, gecə isə həyəcan siqnalı verildi, biz də kefli qabağa çıxdıq; Aleksey Petroviç bundan xəbər tutduqda, payımızı aldıq; o qədər hirsləndi ki, allah göstərməsin! Az qala bizi məhkəməyə vermişdi. Nə edəsən, görürsən bir il bir yerdə qalırsan, adam üzü görmürsən, azacıq da ki, içdin, işin bitdi!

Bunu eşitdikdə, demək olar ki, ümidimi üzdüm.

– Elə çərkəzləri alın, – deyə o davam etdi, – toyda və ya yasda buza içən kimi qırğın düşür. Mən bir dəfə güclə qaçıb canımı qurtara bildim, hələ mən dinc bir knyaz qonaqlığında idim.

– Bu necə olmuşdur?

– Belə (o, çubuğunu doldurdu, bir qullab vurduqdan sonra nağıl etməyə başladı), – belə olub, qulaq asın, o zaman, mən bir rotada, Terek çayının o tayındakı qalada idim, bu iş olalı, indi az qala beş ildir. Bir gün, payızda, azuqə gətirdi; arabanın içində iyirmi beş yaşlarında gənc bir zabit vardı. O tam rəsmi formada yanıma gəlib, qalada mənim yanımda qalmaq üçün əmr aldığını bildirdi. Zabit o qədər incə, ağ, əynindəki mundiri o qədər təzə idi ki, onun Qafqaza təzəcə gəldiyini haman saat anladım. “Siz yəqin ki, Rusiyadan buraya dəyişdirilmisiniz? – deyə mən soruşdum. – Elədir ki, var, cənab ştabs-kapitan” – deyə o cavab verdi. Mən onun qoluna girib dedim: “Çox şadam, çox şadam. Bir qədər darıxacaqsınız… Lakin biz ikilikdə dost kimi yaşayacağıq. Bir də bundan sonra məni sadəcə Maksim Maksimıç deyə çağırın; özü də bu tam rəsmi forma nəyə gərəkdir? Mənim yanıma həmişə furajkada gəlin”. Ona mənzil verildi və o, qalada yerləşdi.

– Bəs adı nə idi? – deyə mən Maksim Maksimıçdan soruşdum.

– Onun adı… Qriqori Aleksandroviç Peçorin idi. Cəsarətlə sizi inandırıram ki, o yaxşı oğlan idi. Ancaq bir az qəribə xasiyyətləri vardı. Məsələn, yağışda, soyuqda bütün günü ovda olurdu; hamı soyuqdan donur, yorğun düşürdü, ona isə heç şey kar etmirdi. Başqa bir vaxtda isə öz otağında oturur, külək əsən kimi sizi inandırırdı ki, soyuqlayıb, pəncərə qapılarının səsi çıxan kimi diksinir, rəngi qaçırdı, amma mənim gözümün qabağında təkbaşına qaban ovuna gedərdi; bəzən saatlarla ondan bir kəlmə də eşitməzdin, amma bir şey söyləməyə başladımı, gülməkdən az qala qarnın cırılardı… Bəli, çox qəribə və həm də ehtimal ki, varlı adamdı: o qədər cürbəcür bahalı şeyləri vardı ki!..

– O sizin yanınızda çoxmu qaldı? – deyə mən yenə soruşdum.

– Bir ilə qədər, lakin bu bir il mənim xatirimdən çıxmaz; bir ildə o qədər əziyyət çəkmişəm ki, yaddan çıxan deyil!.. Axı doğrudan da elə adamlar vardır ki, başlarına müxtəlif xariqüladə işlər gələcəyi alınlarına yazılmışdır!

Mən ona çay süzərək, maraqlandığımı andıran bir tərzdə:

– Xariqüladəmi? – dedim

– Qulaq verin, söyləyim. Qaladan altı verst uzaqda dinc bir knyaz olurdu. Onun on beş yaşında bir oğlu vardı. O, bizim yanımıza gəlməyə dadanmışdı: gündə bir şeyi bəhanə edib yanımıza gəlirdi. Qriqori Aleksandroviçlə mən onu nazlandırmışdıq. Amma başkəsənin biri idi; diribaş oğlandı, at dördnala qaçarkən yerdən papaq götürməyinimi deyim, yoxsa, at belində güllə atmağınımı söyləyim. Bircə pis xasiyyəti vardı: çox pul düşkünü idi. Bir gün Qriqori Aleksandroviç, məzə üçün atasının sürüsündən ən yaxşı keçini oğurlayıb gətirərsə, ona bir qızıl onluq verəcəyini vəd etdi; təsəvvür edin ki, ertəsi gecə keçini buynuzlayıb sürüyə-sürüyə gətirdi. Bəzən də biz qəsdən onu acıqlandırmaq istəyəndə, gözləri qanla dolur, o saat xəncərə əl atırdı. Mən ona: “Ey, Əzəmət, salamat baş gora aparmayacaqsan, – deyirdim – başın yaman bəlalar çəkəcək!”.

Bir gün qoca knyazın özü gəlib bizi toya çağırdı: böyük qızını ərə verirdi, biz də onun qonağı idik, odur ki, tatar olsa da, bilirsiniz, boyun qaçırmaq olmazdı. Yola düşdük. Aula çatdıqda bir sürü it hündürdən hürə-hürə bizi qarşıladı. Qadınlar bizi görcək gizləndilər; üzlərini görə bildiklərimiz isə o qədər də gözəl deyildilər. Qriqori Aleksandroviç mənə: “Çərkəz qadınları haqqında mən daha yaxşı rəydə idim” – dedi. “Səbr edin!” – deyə mən gülümsünərək cavab verdim; çünki mən bildiyimi bilirdim.

Knyazın daxmasına çox adam toplaşmışdı. Bilirsinizmi, asiyalılarda yoldan keçəni də qarşılarına çıxanı da toya çağırmaq adətdir. Bizi hörmətlə qəbul edib, qonaq otağına apardılar. Bununla belə, hər ehtimala qarşı atlarımızı hara bağladıqlarına göz qoymağı unutmadım.

– Onlar necə toy edirlər? – deyə mən ştabs-kapitandan soruşdum.

– Adi qayda üzrə. Əvvəlcə molla Qurandan bir şey oxuyur bəy və gəlinə, onların bütün qohumlarına xələt və peşkəş verirlər; yeyirlər; buza içirlər, sonra cıdır başlanır və üst-başı cır-cındır, çirkin olan birisi pis, axsaq bir ata minib, ortada naz satır, hoqqabazlıq edir, qonaqları güldürür; sonra, hava qaranlıqlaşdıqda qonaq otağında bizim dilimizcə desək, bal başlanır. Yazıq bir qoca onların dilində nə deyildiyini unutmuşam… hə, bizim balalaykaya oxşayan üç telli bir şeyi dınqıldadır. Qızlarla oğlanlar üzbəüz iki cərgə dayanıb, əl çalaraq oxuyurlar. Bir qızla bir oğlan ortalığa çıxıb ağızlarına nə gəldi oxuya-oxuya bir-birinə şeir söyləyirlər, qalanları da xorla onların oxuduqlarını təkrar edir. Peçorinlə mən yuxarı başda əyləşmişdik, ev sahibinin on altı yaşlarındakı kiçik qızı Peçorinə yaxınlaşdı və necə deyim… ona komplimentə oxşar bir söz ataraq oxumağa başladı…

– Qızın nə oxuduğu yadınızda qalmamışdır ki?

– Deyəsən belə bir şey idi. “Bizim cavan igidlərimiz ucaboyludur, kaftanları gümüşə tutulmuşdur, amma gənc rus zabiti onlardan da qəşəngdir, onun vəznələri qızıldandır. Bizimkilərin arasında o qovaq ağacı kimi görünür, lakin o bizim bağda boy atıb çiçək aça bilməz”. Peçorin ayağa qalxdı, baş əydi, əlini döşünə və gözünün üstünə qoyub, məndən qıza cavab verməyimi xahiş etdi. Mən onların dilini yaxşı bildiyimdən, Peçorinin cavabını tərcümə etdim.

Qız bizdən uzaqlaşdıqda mən:

– Necədir! – deyə Qriqori Aleksandroviçə pıçıldadım.

– Çox qəşəngdir! – deyə o cavab verdi.

– Onun adı nədir?

– Bela, – deyə cavab verdi.

Doğrudan da qız qəşəngdi; ucaboylu, zərif ceyran kimi qaragözlü idi. Baxışları adamın ürəyini dəlirdi. Dalğınlaşmış Peçorin gözlərini ondan çəkmirdi, Bela da tez-tez gözünün altından ona baxırdı. Lakin qəşəng knyaz qızına təkcə Peçorin tamaşa etmirdi: qırpılmayan iki odlu göz də otağın bir guşəsindən ona baxırdı. Mən diqqətlə baxdıqda köhnə dostum Kazbiçi tanıdım. Bilirsinizmi, o nə dinc, nə də nadinc adamdı. Onda heç bir dəcəllik görməmişdiksə də, çox şübhələnirdik. Bəzən bizim qalaya qoyun gətirər, ucuz qiymətə satardı, ancaq qiymət üstə heç vaxt çənə döyməzdi: nə qiymət istəsəydi, onu verməliydin, – başını da kəssən bir qəpik sınmazdı. Deyirlər ki, o, abreklərlə Kubana getməyi xoşlayır, doğrudan da, onda ən qatı bir qaçaq sifəti vardı; balaca, arıq, kürəkləri enli bir adamdı… Amma şeytan kimi qıvraqdı! Çuxası daim yırtıq-yırtıq olduğu halda silahı gümüş içərisində olardı. Atı isə bütün Kabardada ad qazanmışdı, doğrudan da dünyada bu atdan yaxşısı adamın ağlına gəlməzdi. Kazbiç kimi at həvəskarları ona nahaq həsəd aparmırdılar; bu atı oğurlamaq üçün az can atmamışdılar, ancaq müvəffəq olmamışdılar. Elə bil ki, at indi də gözümün qabağındadır: şəvə kimi qapqara bir kəhərdi, ayaqları da incə, gözləri isə Belanın gözlərindən heç də əskik deyildi; bu atda nə qədər güc vardı! İstərsən lap 50 verst çap; ancaq elə öyrənmişdi ki, köpək kimi sahibinin dalınca gəlirdi, hətta onun səsini də tanıyırdı! Elə olurdu ki, Kazbiç onu heç bağlamırdı. Bir sözlə, əsl qaçaq atı idi!..

O axşam Kazbiç həmişəkindən daha qaşqabaqlı idi, arxalığının altından zirehli paltar geydiyini sezdim. “Bu nahaq yerə zirehli paltar geyməyib! Yəqin başında pis bir fikri var” – deyə düşündüm.

Saklyada hava kəsifləşdi, təmiz hava almaq üçün eşiyə çıxdım. Artıq dağların üzərinə qaranlıq çökmüş, dərələrdə duman dolaşmağa başlamışdı.

Fikrimdən atlarımızın bağlandığı çardağa tərəf getmək, qabaqlarında yem olub-olmadığına baxmaq keçdi; həm də ki, ehtiyatlı olmaq yaxşı şeydir; mənim atım da qəşəng at idi: kabardinlərin çoxu ona həsədlə baxıb: “Yaxşı atdır, çox yaxşı atdır!” deyirdilər.

Çəpərin qırağı ilə gedərkən birdən qulağıma bir neçə səs gəldi, onlardan birini o saat tanıdım; bu bizim ev sahibinin oğlu dəcəl Əzəmətdi; o biri az-az və astadan danışırdı. “Görəsən nə danışırlar? – deyə düşündüm, – mənim atım haqqında olmasın?”. Çəpərin dibinə sinib bir söz belə qaçırmamağa çalışaraq qulaq asmağa başladım. Hərdənbir evdən gələn mahnı və danışıq səsləri mənim üçün maraqlı olan bu söhbəti boğurdu.

Əzəmət:

– Sənin atın gözəldir, deyirdi, – əgər mən ev sahibi olsaydım, üç yüz madyanlıq ilxım olsaydı, yarısını sənin köhlən atına dəyişərdim, Kazbiç!

“Aha, Kazbiç buradadır!” – deyə düşündüm və onun zirehli geyimini xatırladım.

Kazbiç azacıq sükutdan sonra cavab verdi:

– Bəli, bütün Kabardanı gəzsən, belə at tapa bilməzsən. Bir dəfə Terekin o tayında mən abreklərə qoşulub ruslardan ilxı oğurlamağa getmişdim: bəxtimiz gətirmədi, hərəmiz bir tərəfə dağıldıq. Dörd kazak mənim dalıma düşmüşdü; kafirlərin səsini artıq arxamda eşidirdim. Qabaqda isə qalın meşəlikdi; yəhərə yatdım, özümü Allaha tapşırdım və ömrümdə ilk dəfə olaraq, atıma qamçı vurub onu incitdim. At quş kimi budaqların arasına cumdu: iti tikanlar paltarımı cırır, qarağacın quru budaqları üzümə çırpılırdı. Atım kötüklərin üzərindən sıçrayır, kolları döşü ilə yarırdı. Atı meşənin qırağında buraxıb özüm də qaçıb gizlənsə idim daha yaxşı olardı, ancaq ondan ayrılmağa heyfim gəlirdi, – burada Allah dadıma çatdı. Başımın üstündən bir neçə güllə vıyıldayıb keçdi: kazakların atlardan düşüb məni təqib etdiklərini artıq eşidirdim… Birdən qabağıma yarğan çıxdı: köhlənim duruxdu və sıçradı. Onun dal ayaqları yarğanın o biri kənarından üzüldü və qabaq ayaqları ilə asılı qaldı. Mən cilovu buraxıb dərəyə tullandım; bu, atımı ölümdən xilas etdi; at sıçrayıb keçdi. Bunların hamısını kazaklar gördülər, ancaq heç biri məni axtarmaq üçün yarğana enmədi: yəqin onlar mənim ölümcül halda əzildiyimi güman etmişdilər, çünki atımı tutmaq üçün onu necə qovduqlarını eşidirdim. Ürəyim qana döndü; qalın otların içi ilə dərə uzunu süründüm, meşənin qurtardığını, bir neçə kazakın atlarının meşədən talaya sürdüklərini, Qaragözümün isə birbaş onlara doğru çapıb gəldiyini gördüm, hamısı bağıra-bağıra atımın dalınca düşdülər; uzun-uzadı onu qovdular, kazaklardan biri iki dəfə az qaldı ki, kəməndi onun başına keçirsin; mən titrədim, gözlərimi yerə dikib, Allaha yalvarmağa başladım. Bir azdan sonra başımı qaldırdıqda Qaragözümün quyruğunu qaldıraraq, yel kimi uçduğunu, kafirlərin isə yorğun düşmüş atlarını ondan çox aralı düzənlikdə çapdıqlarını gördüm. Vallah, bir kəlməsini də oyan-buyan demirəm. Gecədən xeyli keçənə qədər mən dərədən çıxmadım. Birdən, nə olsa yaxşıdır, Əzəmət? Zülmət içərisində bir atın dərə kənarı ilə qaçdığını, fınxırdığını, kişnədiyini və ayaqlarını yerə döydüyünü eşitdim. Qaragözümün səsini o saat tanıdım: o idi, mənim yoldaşımdı! O zamandan bəri biz ayrılmamışıq.

Bu sözlərdən sonra Kazbiçin müxtəlif nəvazişli adlar verərək, əlini atının sığallı boynuna vurub oxşadığı eşidildi.

Əzəmət:

– Əgər mənim min madyanlıq bir ilxım olsaydı hamısını sənin Qaragözünə dəyişərdim, – dedi.

– Yox, istəmirəm, – deyə Kazbiç laqeyd bir cavab verdi.

– Qulaq as, Kazbiç! – deyə Əzəmət mehribanlıqla danışırdı – sən yaxşı adamsan, qoçaq igidsən, mənim atam isə ruslardan qorxur, mən də nə istəsən onu edərəm: atamın ən yaxşı tüfəngini, qılıncını, könlün nə istəyirsə, onu oğurlayıb sənə verərəm, onun qılıncı isə lap gordadır, ağzını əlinin üstünə qoy, özü bədəninə girəcəkdir, zirehli paltarı isə səninkinin eynidir, qiyməti yoxdur.

Kazbiç dinmirdi.

– O, burun deşiklərini açaraq, sənin altında fırlanır, oynaqlayır, dırnağı altında daşları xıncım-xıncım edir. Sənin atını birinci dəfə görəndən bəri, – deyə Əzəmət davam etdi, – ürəyimdə anlaşılmaz bir şey doğmuşdur. O zamandan bəri hər şeydən zəhləm gedir, atamın ən yaxşı gedən atlarına nifrətlə baxmağa başlamışam, onların belinə minib camaatın içinə çıxmağa utanıram, qüssələnirəm; qüssədən günlərlə qayanın üstündə oturur, sənin qəşəng yerişli, hamar, ox kimi dümdüz beli olan qara kəhərin bir an belə başımdan çıxmır; o, oynaq gözləri ilə daim mənə baxır, sanki bir şey demək istəyirdi. Kazbiç, onu mənə satmasan, mən ölərəm! – deyib Əzəmət susdu. Son sözləri söylərkən onun səsi titrəyirdi.

Mənə elə gəldi ki, o ağlayır; onu da sizə deməliyəm ki, Əzəmət olduqca inadlı uşaqdı, heç bir vəchlə, hətta kiçikliyində belə onun gözlərindən yaş çıxarmaq olmazdı.

Onun göz yaşlarına cavab olaraq gülüşəbənzər bir şey eşidildi.

Əzəmət qəti səslə:

– Bura bax! – dedi, görürsənmi, mən hər şeyə razıyam. İstəyirsən bacımı oğurlayıb verim? Bilirsənmi o necə oynayır! Necə oxuyur! Güləbətin toxuyur ki, qiyamətdir! Heç Türkiyə padşahının da belə arvadı olmayıbdır. İstəyirsənmi? Sabah gecə məni çay axan dərədə gözlə: mən qızla birlikdə dərənin yanından ötüb qonşu aula gedərəm – orada qız sənin olar. Bela sənin atına dəyməzmi?

Kazbiç uzun-uzadı dinmədi; nəhayət, cavab əvəzinə asta səslə qədim bir mahnı oxudu:

Bizim aullarda çox gözəllər var,

Qara gözlərində ulduzlar parlar.

Onların sevgisi canıma nuşdur,

Lakin azadlıq bundan da xoşdur.

Qızılla arvadın dördü alınar

Belə köhlən atın qiymətimi var?

Çöldə qasırğadan, küləkdən iti,

Bərkdə-boşda qoymaz dostu, igidi1

 

Əzəmət nahaq yerə onu razı etməyə çalışır, ağlayır, yaltaqlanır, and verirdi; nəhayət, Kazbiç təngə gələrək onun sözünü kəsdi:

– Rədd ol, dəli uşaq! Mənim atımı minmək sənin işin deyil. Üç addım atan kimi səni yıxar, daşlara dəyib boynunu sındırarsan.

 

Əzəmət coşaraq:

– Mənimi, – deyə bağırdı və onun uşaq xəncərinin tiyəsi Kazbiçin zirehli geyiminə toxunub cingildədi. Qüvvətli bir əl onu kənara itələdi və Əzəmət çəpərə elə dəydi ki, çəpər yırğalandı. Mən, “dalaşacaqlar” – deyə düşündüm, tövləyə yüyürdüm, atlarımızı cilovlayıb dal həyətə çıxartdım. İkicə dəqiqədən sonra komada artıq müdhiş bir qalmaqal qopmuşdu. Görün nə oldu. Əzəmət arxalığı cırılmış halda qaça-qaça gəlib Kazbiçin guya onu yaralamaq istədiyini söylədi. Hamı yerindən sıçradı, silahdan yapışdı – dava düşdü. Səs-küy qopdu, tüfənglər açıldı; Kazbiç isə bayaqdan atının belinə sıçrayıb, qılıncını oynadaraq küçədə, camaatın ortasında şeytan kimi fırlanırdı. Mən Qriqori Aleksandroviçin əlindən tutub: – “Özgə evində keflənmək yaxşı iş deyil, – dedim, – tezcə çıxıb getməyimiz daha yaxşı deyilmi!”.

– Dayanın, görək axırı necə olacaq.

– Yəqindir ki, axırı pis olacaq; bu asiyalıların hər işi belədir: buza içdilərmi, kəshakəs başlanacaq – dedim və biz atlarımızı minib, evə doğru çapdıq.

Mən səbirsizliklə ştabs-kapitandan:

– Bəs Kazbiç nə oldu? – deyə soruşdum. Ştabs-kapitan çayını içib qurtararaq:

– Bu xalqa nə ola bilər ki! – deyə cavab verdi: – sivişib qaçdı!

– Heç yaralanmadı da? – deyə mən soruşdum.

– Allah bilir! Quldurlar diribaş olurlar! Mən döyüş zamanı elələrini görmüşəm ki, görürsən, süngü ilə xəlbir kimi deşik-deşik edilib, amma qılıncını yenə də oynadır. – Bir az susduqdan sonra ştabs-kapitan ayağını yerə vurub davam etdi: – Özümün bir günahımdan heç vaxt keçməyəcəyəm: şeytan işinə düşdüm, qalaya gəldikdə çəpərin dibində eşitdiklərimin hamısını Qriqori Aleksandroviçə nağıl etdim; o çox hiyləgər idi – güldü, başına nə isə bir fikir gəlmişdi.

– Nə fikir gəlmişdi? Siz allah, söyləyin, rica edirəm.

– Çarə yoxdur! Madam ki başlamışam, axıra qədər nağıl etmək lazımdır.

Dörd gündən sonra Əzəmət qalaya gəldi. Adəti üzrə onu həmişə dadlı şeylərə dadandıran Qriqori Aleksandroviçin yanına gəlmişdi. Mən də orada idim. Atdan söhbət düşdü və Peçorin Kazbiçin atını tərifləməyə başladı nə bilim belə oynaqdır; gözəldir: axırı ki, lap dağ ceyranıdır, xülasə, onun sözünə görə daha dünyada belə at yoxmuş.

Tatar balasının gözləri parıldadı. Peçorin isə bunu görməməzliyə vurdu: mən başqa şeydən söhbət salırdım, o isə, görürsən ki, söhbəti yenə Kazbiçin atının üstünə gətirirdi. Bu hal, Əzəmət hər dəfə gələndə davam edirdi. Üç həftə keçdikdən sonra romanlarda təsvir edilən sevgidən əriyən adamlar kimi Əzəmətin də rənginin solduğunu, quruduğunu gördüm. Bu nə möcüzə olsun?..

Görürsünüz, bu əhvalatı mən sonradan öyrəndim. Qriqori Aleksandroviç Əzəməti o qədər qızışdırmışdı ki, o özünü suya atıb boğmağa da hazırdı. Bir dəfə Peçorin ona: “Əzəmət, o atı çox bəyəndiyini görürəm, ancaq qulağının dibini görsən, onu da görərsən! De görüm, bu atı sənə bağışlayan adama nə verirsən?..

– Nə istəsə, – deyə Əzəmət cavab verdi.

– Elə isə mən onu sənin üçün əldə edərəm, ancaq bir şərtlə… And iç ki, buna əməl edəcəksən…

– And içirəm… Sən də and iç!

– Yaxşı! And içirəm ki, at sənin olacaqdır; ancaq əvəzində bacın Belanı mənə verməlisən: Qaragöz onun başlığı olacaq. Güman edirəm ki, müamiləmiz sənin üçün əlverişlidir.

Əzəmət dinmirdi.

– İstəmirsən? Özün bilərsən! Mən elə bilirdim sən kişisən, amma hələ uşaqmışsan: ata minmək vaxtın deyil…

Əzəmət coşub “Bəs atam?” – dedi.

– O heç kənddən bir yana çıxmır?

– Doğrudan da…

– Razısanmı?

– Razıyam, – deyə ölü kimi ağarmış Əzəmət pıçıldadı, – nə zaman?

– Kazbiçin buraya gələcəyi birinci gün: o, bizə on qoyun gətirməyə söz vermişdir; qalanı, mənim işimdir. Sözündə dur, ha, Əzəmət!

İşi… əslində yaxşı olmayan bu işi, beləcə yoluna qoydular! Mən sonradan bunu Peçorinə dedim, lakin o cavab verdi ki, vəhşi bir çərkəz qızının mənim kimi yaxşı bir əri olması onun üçün xoşbəxtlikdir, çünki onların adətinə görə, mən necə olsa da, qızın əriyəm. Kazbiç isə cəzalandırılmalı quldurun biridir. Özünüz deyin, buna qarşı mən nə cavab verə bilərdim?.. Lakin o zaman mən onların qəsdi haqqında heç bir şey bilmirdim. Budur, bir gün Kazbiç gəlib qoyun və bal lazım olub-olmadığını soruşdu; mən, ertəsi gün gətirməsini əmr etdim. Qriqori Aleksandroviç “Əzəmət!” – dedi. “Sabah Qaragöz mənim əlimdə olacaq: bu gecə Bela burada olmasa onda atı görə bilməyəcəksən…”

– Yaxşı, – deyə Əzəmət atını aula doğru səyirtdi. Axşamüstü Qriqori Aleksandroviç silahlandı və atlanıb qaladan çıxdı: bu işi necə gördüklərini bilmirəm, ancaq onların ikisi də gecə qayıtdı, keşikçi, qolları və ayaqları bağlanmış, başı çadra ilə örtülmüş bir qadının Əzəmətin yəhərinə çəpəki uzadıldığını görmüşdü.

– Bəs at nə oldu? – deyə ştabs-kapitandan soruşdum.

– Bu saat, bu saat. Kazbiç ertəsi günü səhər tezdən gəldi və satmaq üçün on qoyun gətirdi. Atını çəpərin böyründə bağlayıb, mənim yanıma gəldi. Mən onu çaya qonaq etdim; çünki quldur da olsa, mənim qonağım idi.

Oradan-buradan söhbət etməyə başladıq… Bir də gördüm Kazbiç diksindi, çöhrəsi dəyişdi və özünü pəncərəyə atdı, lakin bədbəxtliyə bax ki, pəncərə dal həyətə çıxırdı. “Sənə nə oldu?” – deyə soruşdum.

Bütün bədəni əsə-əsə:

– Mənim atım!.. Mənim atım! – dedi.

Doğrudan da, mən at dırnaqlarının tappıltısını eşitdim: “Yəqin kazaklardan biri gəldi…”

– Yox! Rus yaman, yamandır! – deyə o hönkürdü və var gücü ilə yırtıcı bəbir kimi bayıra atıldı. İki sıçrayışda artıq o, həyətdə idi: qala darvazasında növbətçi soldat tüfənglə onun yolunu kəsdi, o, tüfəngin üstündən sıçrayıb yol aşağı qaçmağa başladı. Uzaqda toz duman kimi qalxırdı. Əzəmət köhlən Qaragözü səyirdirdi. Kazbiç qaça-qaça tüfəngini qabından çıxardıb bir güllə atdı. Düz nişan almadığını yəqin edənə qədər bir dəqiqə yerindən qımıldanmadı; sonra hayqırdı. Tüfəngini qaldırıb daşa çırpdı, qırıq-qırıq elədi, yerə döşənib uşaq kimi hönkürdü… Qala camaatı onun başına yığıldı, o isə kimsəni görmürdü; camaat bir qədər dayandı, danışdı və geri döndü; qoyunların pulunu onun yanına qoymalarını əmr etdim; Kazbiç pula əl vurmadı, ölü kimi üzüqoylu uzanıb qaldı. İnanırsınızmı ki, o gecə yarısına qədər və bütün gecəni eləcə qaldı. Yalnız ertəsi günü səhər qalaya gəldi və oğrunun adını deməmizi rica etdi. Əzəmətin atı açıb minərək çapdığın görən keşikçi bunu gizləməyi lazım görmədi. Bu adı eşidən kimi, Kazbiçin gözləri parıldadı və Əzəmətin atasının yaşadığı aula tərəf yola düşdü.

– Bəs Əzəmətin atası nə oldu?

– İş də burasındadır ki, Kazbiç onu tapa bilmədi; o, altı günlüyə haraya isə getmişdi. Yoxsa Əzəmət bacısını qaçıramı bilərdi?

Əzəmətin atası qayıtdıqda isə, nə qızını tapdı, nə də oğlunu. Elə bic uşaqdı ki: ələ keçərsə gora salamat baş apara bilməyəcəyini anlamışdı. O zamandan da yox oldu. Yəqin bir abrek dəstəsinə qoşulub, qızğın başını Terekdə, yaxud da Kubanda qurban etmişdi; cəzası idi çəkdi!..

Etiraf edirəm ki, mənim payıma da az düşmədi. Çərkəz qızının Qriqori Aleksandroviçin evində olduğunu bilincə epoletimi və qılıncımı taxaraq, onun yanına getdim.

Qriqori Aleksandroviç, qabaq otaqda yatağına uzanmışdı. O, bir əlini başının altına qoyub, o birisi ilə sönməkdə olan çubuğunu tutmuşdu; ikinci otağa açılan qapı bağlanmışdı. Açar da üstündə deyildi. Mən o saat hər şeyi duydum… Öskürməyə və dabanlarımı astanaya döyməyə başladım, ancaq o özünü eşitməməzliyə vurdu.

Mən mümkün qədər ciddi səslə:

– Cənab praporşik! – dedim, – mənim sizin yanınıza gəldiyimi görmürsünüzmü?

– Ah, xoş gördük, Maksim Maksimıç! Çubuq çəkməyə meyliniz varmı? – deyə yerindən qalxmadan cavab verdi.

– Üzr istəyirəm! Mən Maksim Maksimıç deyil, ştabs-kapitanam.

– Fərqi yoxdur. Çay istəyirsinizmi? Əgər mənə bir qayğının necə iztirab verdiyini bilsəydiniz!

Mən çarpayıya yaxınlaşaraq:

– Hər şeyi bilirəm, – dedim.

– Daha yaxşı; nağıl etməyə hövsələm yoxdur.

– Cənab praporşik, sizin tutduğunuz hərəkətdə mən də günahkar ola bilərəm…

– Yetər! Nə böyük bir iş olub? Biz ki, bir-birimizin dərdinə çoxdan şərikik.

– Nə zarafat vaxtıdır. Buyurun, qılıncınızı gətirsinlər!

– Mitka, qılıncı gətir!..

Mitka qılıncı gətirdi. Mən öz borcumu yerinə yetirib çarpayıya oturdum və:

– Bura bax, Qriqori Aleksandroviç, etiraf et ki, bu yaxşı iş deyil, – dedim.

– Nə yaxşı deyil?

Mən:

– Belanı gətirməyin… Bu Əzəmət mənim başıma bəla oldu. Etiraf et, – dedim.

– O qızı bəyənirəmsə nə edə bilərəm?

Bir deyin görək bəs buna nə cavab verək?.. Nə deyəcəyimi bilmədim. Lakin bir qədər sükutdan sonra atası qızını tələb edərsə geri vermək lazım gələcəyini dedim.

– Əsla lazım gəlməyəcəkdir!

– Axı, qızının burada olduğunu o biləcəkdir!

– Haradan biləcək?

Mən yenə də məəttəl qaldım. Peçorin, yerindən dikələrək.

– Qulaq asın, Maksim Maksimıç! – dedi. Axı siz mərhəmətli adamsınız, qızı o vəhşiyə qaytarsaq, ya başını kəsəcək, ya da satacaqdır. İş-işdən keçib, həvəsdən düşmək lazım deyil. Bela qoyun mənim yanımda qalsın, qılıncım da sizdə…

Mən:

– Qızı mənə göstərin, – dedim.

– O, bu qapının dalındadır; mən özüm də bu gün nahaq onu görmək istədim: örtüyünə bürünüb bir küncdə oturubdur, nə danışır, nə də ki, adamın üzünə baxır: ceyran kimi ürkəkdir. Bizim meyxanaçı qadını donluqla tutmuşam: o tatarca bilir: Beladan muğayat olacaq, qıza başa salacaqdır ki, o mənimdir – o, burada yumruğunu stola vuraraq: – çünki bu qız məndən başqa kimsəyə qismət olmayacaq! – sözlərini əlavə etdi. Bununla da razılaşdım… Nə etmək olardı! Adamlar vardır ki, onlarla mütləq razılaşmalısan.

– Bəs axırı nə oldu! – deyə Maksim Maksimıçdan soruşdum, doğrudan da o, Belanı özünə ram edə bildimi, yoxsa qız əsarətdə qalaraq vətən qüssəsi ilə əriyib məhv oldu?

– Əzizim, niyə vətən qüssəsindən? Onun aulundan görünən dağlar qaladan da görünürdü, bu vəhşilərə də elə bu lazımdı. Bundan başqa Qriqori Aleksandroviç hər gün ona bir şey bağışlayırdı: ilk günləri Bela dinmədən, qürurla bu hədiyyələri rədd edirdi: hədiyyələr də meyxanaçı arvada qalır, onun dilini daha da şirinləşdirirdi. Ah, bu hədiyyələr! Əlvan bir cındır üçün qadın nələr etməz!.. Eh, nə isə, bunları bir yana qoyaq. Qriqori Aleksandroviç onunla çox əlləşdi; bu arada o, tatarcanı da öyrəndi. Bela da bizim dilimizi anlamağa başlamışdı. O, yavaş-yavaş gözaltı, qıyğacı nəzərlə Qriqori Aleksandroviçə baxmağa alışdı, lakin qüssəsindən əl çəkmirdi milli mahnılarını astadan o qədər həzin-həzin oxuyurdu ki, qonşu otaqdan onun səsini eşitdikdə mən də qüssələnməyə başlayırdım. Bir mənzərəni heç vaxt unutmayacağam: bir dəfə mən Peçorinin evinin yanından keçərkən, pəncərəyə boylandım; Bela başını köksünə əyərək taxtın üstündə oturmuşdu. Qriqori Aleksandroviç isə onun qabağında dayanmışdı. O, “Qulaq as, mənim pərim, – deyirdi, – özün bilirsən ki, sən gec-tez mənim olmalısan, bəs elə isə nə üçün mənə əzab verirsən? Yoxsa sən bir çeçeni sevirsən? Belə isə mən səni bu saat evinizə buraxaram”. – Bela güclə duyulacaq bir titrəyişlə əsdi və başını buladı. “Yoxsa, – deyə Qriqori Aleksandroviç davam etdi, – mənə tamamilə nifrət edirsən?” Bela ah çəkdi. “Yoxsa sənin dinin məni sevməyə yol vermir!” Belanın rəngi qaçdı və dinmədi. “Mənə inan, bütün tayfaların Allahı birdir, Allah səni sevməyə izin verirsə, nə üçün sənin məni sevməyinə sənə yasaq etməlidir?” Bela bu yeni fikrə heyran olmuş kimi, diqqətlə onun üzünə baxdı: qızın gözləri həm etimadsızlıq, həm də inanmaq arzusu ifadə edirdi. Gözlər nə közlər! İki göz kimi parıldayan gözlər!

– Qulaq as, sevimli və mərhəmətli Bela! – deyə Peçorin davam etdi. – Mənim səni nə qədər sevdiyimi özün görürsən: sənin könlünü açmaq üçün mən hər şeyimdən keçməyə hazıram: mən sənin xoşbəxt olmağını istəyirəm; sən yenə də qüssələnsən o zaman mən ölərəm. De, qaşqabağın açılacaqmı? – Bela qara gözlərini ondan ayırmadan fikrə getdi, sonra nəvazişlə gülümsədi, razılıq əlaməti olaraq başını tərpətdi. Peçorin onun əlindən tutdu və Belanı dilə tutmağa başladı ki, qız onu öpsün. Bela zəif hərəkətlərlə özünü qoruyur, tez-tez təkrar edirdi: “Bacalusta, bacalusta, lazım deyil, lazım deyil”. Peçorin israr etməyə başladı; Bela titrədi, ağladı, – “Mən sənin əsirinəm, kölənəm, sən məni əlbəttə, məcbur edə bilərsən” – deyib təkrar gözünün yaşını tökdü.

Qriqori Aleksandroviç yumruğunu alnına çırpıb, cəld o biri otağa keçdi. Mən içəri girdim, o, qollarını çatıb otaqda qaşqabaqlı halda gəzişirdi. “Nə olub, atam?” – dedim. “Qadın deyil bu, şeytandır! – deyə cavab verdi, – amma namusuma and olsun ki, o mənim olacaqdır…” – Mən başımı buladım. Peçorin “Mərc qoşursunuzmu – dedi, – bir həftəyə kimi! – “Baxaq!” Biz mərcləşərək ayrıldıq.

Ertəsi gün bəzi şeylər almaq üçün o, kazakını Kizlyara göndərdi; çoxlu İran parçaları alınıb gətirildi. Onların sayı-hesabı yox idi.

Aldığı hədiyyələri mənə göstərərək: “Necə bilirsiniz, Maksim Maksimıç, – dedi, – Asiya gözəli bu topların qabağında dayana biləcəkmi?”.

Mən:

– “Siz çərkəz qızlarını tanımırsınız, – deyə cavab verdim, – bunlar nə gürcü, nə də Zaqafqaziyadakı tatar qızları deyildirlər, qətiyyən onlara bənzəməzlər. Bunların özlərinin dəbləri var, bunlar başqa cür tərbiyə edilmişlər”. Qriqori Aleksandroviç gülümsədi və fitlə marş çalmağa başladı.

 

Axırı ki, mən haqlı çıxdım; bəxşişlər istənilən təsiri göstərmədi. Bela bir qədər nəvazişkar oldu və onun inamı artdı. Vəssalam, belə ki, Peçorin son vasitəyə əl atmağa qərar verdi. Bir gün səhər atının yəhərlənməsini əmr etdi, çərkəzlər kimi geyindi, silahlandı. Belanın yanına girdi: “Bela!” dedi. “Səni nə qədər sevdiyimi özün bilirsən. Səni ona görə qaçırmağa qərar vermişdim ki, məni tanıdıqdan sonra sevəcəyini düşünmüşdüm; səhv etmişəm, – sağlıqla qal! Evimdəki var-yoxumun hamısı sənin olsun, istəyirsən qal, istəyirsən atanın yanına qayıt, – azadsan. Mən sənin qarşında müqəssirəm və özüm-özümü cəzalandırmalıyam. Sağlıqla qal, mən gedirəm – lakin hara? – özüm də bilmirəm. Bəlkə də bir güllə, yaxud bir qılınc zərbəsini çox gözləmək lazım gəlməyəcək: o zaman məni xatırla və əfv et!” O, üzünü geri çevirdi və salamatlaşmaq üçün əlini Belaya uzatdı. Bela əl verməyib susurdu. Ancaq qapının dalında durub deşikdən baxmaqla Belanın çöhrəsini görə bildim: mənim də ürəyim yandı – bu sevimli çöhrəyə ölüm rəngi qonmuşdu! Peçorin ondan cavab almadıqda qapıya doğru bir neçə addım atdı; o, titrəyirdi – dalısını deyimmi? Mənə belə gəlir ki, o, zarafatla dediklərinə doğrudan da əməl edəcək bir halda idi. Allah bilir ki, o belə bir adam idi! Heç qapıya toxunmamışdı ki, Bela yerindən sıçradı, hıçqıra-hıçqıra onun boynuna atıldı. İnanırsınızmı ki, qapının dalında mən də ağladım, daha doğrusu, bilirsinizmi, axmaqlığım tutdu!

 

Ştabs-kapitan susdu. Sonra bığlarını eşərək dedi:

 

– Bəli, etiraf etməliyəm ki, heç bir qadın heç bir zaman məni bu qədər sevməmişdi. Bu mənə çox ağır gəlirdi.

 

– Onların səadəti çoxmu davam etdi? – deyə mən soruşdum.

 

– Bəli, Peçorini görən gündən etibarən onun tez-tez yuxusuna girdiyini, indiyə qədər heç bir kişinin ona belə təsir etmədiyini Bela bizim yanımızdaca etiraf etdi. Bəli, onlar xoşbəxt idilər!

 

Mən bilaixtiyar:

 

– Nə qədər cansıxıcı əhvalatdır, – dedim, – həqiqətdə mən faciəli bir nəticə gözləyirdim; birdən-birə bütün ümidlərim boşa çıxdı!.. Bəs necə oldu ki, – deyə mən davam etdim, Belanın atası qızın sizin qalada olduğunu başa düşmədi?

 

– Əslinə baxsan, deyəsən o bundan şübhələnmişdi. Bir neçə gündən sonra xəbər tutduq ki, qocanı öldürüblər. Bu belə olmuşdu…

 

Mən yenidən maraqlanmağa başladım.

 

– Sizə deməliyəm ki, Kazbiç güman edib ki, Əzəmət onun atını atasının razılığı ilə oğurlamışdır, hər halda mən bu fikirdəyəm. Bir gün Kazbiç auldan üç verst kənarda yolda durub gözləyir: qoca bihudə yerə qızını axtarmaqdan qayıdırmış; qaş qaralıbmış; qocanın məiyyətində olan adamlar dalda qalıblarmış. O, fikrə gedərək atını addım-addım sürürmüş; birdən Kazbiç bir kolun arxasından çıxaraq, pişik kimi daldan onun atının belinə sıçrayır, bir xəncər zərbəsi ilə qocanı yerə salır və cilovu əlinə alır; qocanın adamlarından bəziləri bunu təpədən görüb, atlarını çapırlarsa da, Kazbiçə çata bilmirlər.

 

Həmsöhbətimin fikrini bilmək üçün dedim:

 

– Deməli, Kazbiç oğurlanmış atının intiqamını almışdır.

 

Ştabs-kapitan:

 

– Əlbəttə, – dedi, – onların adətincə Kazbiç tamamilə haqlı idi.

 

Rus adamının içərisində yaşamalı olduğu xalqların adətlərinə uyğunlaşmaq istedadı məni bilaixtiyar heyrətə saldı. Ağlın bu xassəsini təqdirəmi, ya tərifəmi layiq olduğunu bilmirəm, ancaq bu xassə ağlın son dərəcədə elastikliyini və onda aydın, sağlam fikrin olduğunu isbat edir. Belə bir ağıl, şərin bir zərurət olduğunu, yaxud onun aradan qaldırılmasının mümkün olmadığını gördükdə onu hər yerdə əfv edir.

 

Bu aralıq çayımızı içib qurtarmışdıq: çoxdan qoşulmuş atlar qarda üşüyürdülər; ay qərbdə get-gedə solğunlaşır və artıq, yırtıq pərdə ətəkləri kimi dağların zirvəsindən sallanan qara buludların arasına girməyə hazırlaşırdı. Biz daxmadan çıxdıq. Yol yoldaşımızın dediyinin əksinə olaraq, hava aydınlaşmışdı və bizə sakit bir səhər olacağını vəd edirdi; şərqin solğun parıltıları, dağların bakir qarlarla örtülü sərt yamaclarını, tutqun bənövşəyi göy üzünü tədricən işıqlandırdıqca əngin göy qübbəsində qəşəng naxışlı gözəl bir şəbəkə təşkil edən yığın-yığın ulduzlar bir-birinin arxasınca sönürdü. Sağda və solda qorxulu, əsrarəngiz uçurumlar qaralır, buludlar səhərin açıldığını hiss edib qorxurmuş kimi dumanlanır və ilan tək qıvrılaraq yaxın qayaların qırışları ilə uçuruma doğru sürünürdü.

 

Göydəki və yerdəki hər şey, səhər duasına dalmış insan qəlbi kimi sakitdi; yalnız hərdənbir şərqdən sərin bir külək əsib, atların qırovla örtülmüş yollarını tərpədirdi. Biz yola düşdük: beş arıq yabı Qüd dağının dolama yolları ilə arabalarımızı güclə çəkib aparırdı; atlar gücdən düşdükdə biz təkərlərin altına daş qoya-qoya arabaların dalınca gedirdik: adama elə gəlirdi ki, bu yol bizi göyə aparıb çıxaracaqdır: çünki bu yol göz işlədikcə yuxarı dırmanır və nəhayət, ov gözləyən qaraquş kimi dünəndən bəri Qüd dağının zirvəsinə qonmuş buludlar arasında itib yox olurdu. Qar ayağımızın altında xırtıldayırdı: hava o qədər seyrəkləşirdi ki güclə nəfəs alırdıq; qan başımıza vururdu, lakin bunlarla belə, bütün damarlarıma sevincli bir hiss yayılırdı və dünya üzərində belə uca yerdə durduğuma fərəhlənirdim – boynuma alıram ki, bu bir uşaq hissi idi, lakin cəmiyyət şəraitindən uzaqlaşıb, təbiətə yaxınlaşdıqca, bilaixtiyar hamımız uşaq oluruq; əldə etdiyimiz şeylərin hamısı qəlbimizdən silinir. Hər şey bir zamanlar olduğu və gələcəkdə bir gün olacağı kimi yenidən saflaşır. İnsan ayağı dəyməyən dağları mənim kimi gəzmiş, uzun müddət onların gözəl şəklinə tamaşa etmiş və dağların dərələrindəki canverici havanı acgözlüklə udmuş olan hər kəs mənim bu füsunkar mənzərələri özgəsinə çatdırmaq, nağıl etmək, təsvir etmək arzumu, əlbəttə anlayacaqdır. Budur, nəhayət, dırmaşıb Qüd dağına çıxdıq, dayanıb ətrafımıza boylandıq dağın üzərində boz bir bulud sallanmışdı, onun soyuq nəfəsi tezliklə tufan qopacağını göstərirdi, lakin şərq hələ də o qədər aydın və ulduzlu idi ki, biz, yəni ştabs-kapitanla mən, tufan olacağını tamamilə unutmuşduq… Bəli, ştabs-kapitanda: sadə qəlblərdə gözəllik və təbiətin əzəmətini duymaq hissi, bizimkindən öz yazdıqlarından və öz sözlərindən vəcdə gəlmiş hekayəçilərin hissindən güclü və yüz dəfələrlə canlı olur.

 

– Belə görünür, siz bu gözəl mənzərələrə alışıbsınız? – dedim.

 

– Bəli, güllə vıyıltısına da alışmaq olar. Başqa sözlə, qəlbimizin bilaixtiyar döyüntüsünü gizlətməyə alışdığımız kimi.

 

– Əksinə, bəzi köhnə əsgərlərə bu musiqinin hətta xoş gəldiyini eşitmişəm.

 

– Məlum işdir, düzünü bilmək istəsəniz, bu elə xoşdur da: ancaq yenə səbəbi adamın ürəyinin şiddətlə döyünməsidir. Bir baxın, – deyə o, şərqi göstərərək əlavə etdi, – nə ölkədir!

 

Doğrudan da, belə mənzərəni mən başqa bir yerdə görəcəyimə inanmıram: aşağıda, ortasından iki gümüş tel kimi Araqva ilə başqa bir kiçik çayın axıb getdiyi Koyşaur vadisi sərilmişdi; səhərin ilıq şüalarından qaçaraq, yaxındakı keçidə doğru can atan göyümsov duman, vadinin üzəri ilə sürünürdü; sağda və solda qarlarla, kol-kosla örtülmüş və biri digərindən uca olan dağ yolları bir-birini kəsir, uzanıb gedirdi; kənarda eyni dağlar olsa da bir-birinə oxşayan iki qaya belə yox idi, al bir qızartı ilə alışıb yanan qarlar o qədər az, o qədər parlaq idi ki, adam son nəfəsədək, burada qalıb yaşamaq arzusuna düşürdü, günəş sürməyi bir dağın dalından təzə-təzə boylanırdı. Bu sürməyi dağı yalnız öyrəşmiş adam tufan buludlarından ayıra bilərdi, lakin günəşin üzərinə qan rəngində bir şırım çəkilmişdi ki, yoldaşım buna xüsusi diqqət yetirdi. O: – “Mən sizə demədimmi ki, bu gün hava xarablaşacaqdır, tələsmək lazımdır. Yoxsa Krestovoyda tufan bizi yaxalar. Tərpənin!” – deyə arabaçılara bağırdı.

Təkərlərin qaçmaması üçün əyləc əvəzinə onlara zəncir bağladıq, atların cilovundan yapışıb dağı enməyə başladıq; sağımız sıldırım bir qaya, solumuz elə dərin bir uçurum idi ki, onun dibində salınmış osetin kəndi qaranquş yuvası kimi görünürdü; bir hökumət kuryerinin öz silkələnən arabasından yerə düşmədən ildə azı on dəfə və çox vaxt gecənin zülmətində iki arabanın keçə bilmədiyi bu yoldan gəlib keçdiyini düşündükdə dəhşətə gəldim. Bizim arabaçıların biri yaroslavlı bir rus kəndlisi, digəri osetin idi: yan atlarını qabaqcadan açmış osetin, dişlə atının cilovundan tutub tam ehtiyatla çəkir, bizim laqeyd rus isə hətta arabanın boynundan belə düşmürdü. Mən ona: sən heç olmazsa mənim çamadanımın qeydinə qal, onu gətirmək üçün uçurumun dibinə düşmək istəmirəm, – dedikdə o mənə belə cavab verdi: – “Eh, cənab! Allahın köməkliyi ilə mənzilə onlardan pis çatmarıq; bu yolu birinci dəfə getmirik ki!” O, haqlı idi: biz, doğrudan da mənzilə salamat çatmaya bilərdik, lakin yenə də gəlib çıxdıq. Əgər bütün insanlar daha artıq düşünsəydilər əmin olardılar ki, həyat üçün bu qədər narahat olmağa dəyməz.

Lakin, bəlkə, siz Belanın başına gələn əhvalatın sonunu bilmək istəyirsiniz? Əvvələn, mən hekayə yox, yol xatirələri yazıram. Sonra ştabs-kapitanı, əhvalatı özü istədiyindən tez danışmağa məcbur edə bilmərəm, səbr edin, yaxud istəyirsiniz bir neçə səhifəni çevirin. Mən bunu sizə məsləhət görmürəm, çünki Krestovaya dağına (yaxud da, alim Qambanın adlandırdığı kimi le Mont St.-Christophe) səfəri sizin marağınıza səbəb olmağa layiqdir. Beləliklə, Qüd dağından Çertova vadisinə endik… Nə romantik bir ad! Siz artıq keçilməz uçurumlar arasında şər ruhun saldığı yuvanı görürsünüz, amma burada belə şey yoxdur. Çertova vadisi “çort” sözündən deyil, “çerta” sözündəndir; çünki bir zamanlar bura Gürcüstanın sərhədi olmuşdur. Bu vadidəki qar yığınları, Saratovu, Tambovu və vətənimizin başqa əziz yerlərini çox canlı bir surətdə xatırladırdı.

Çertova vadisinə girdikdən sonra ştabs-kapitan qarla örtülmüş bir təpəni göstərərək mənə:

– Bu da Krestovaya! – dedi, təpənin kəlləsində bir daş xaç qaralırdı, onun yanından keçən yol güclə görünürdü; bu yoldan ancaq yandakı yolu qar basdıqda gedirlər; arabaçılarımız hələ qar uçqunu olmadığını bildirdilər və atları əldən salmamaq üçün bizi dolama apardılar. Yolu döndükdə beş osetinə rast gəldik; onlar qulluqlarını təklif edərək arabaların təkərlərindən yapışdılar, səs-küylə arabalarımızı itələməyə və atlara kömək etməyə başladılar. Doğrudan da, təhlükəli yol idi: sağda, başımızın üstündə sanki küləyin ilk tərpənişi ilə uçub dərəyə töküləcək qar yığınları sallanmışdı; dar yolu qismən qar basmışdı: bəzi yerdə qar ayağımızın altından qaçdığı halda başqa bir yerdə günəş şüalarının və gecə şaxtalarının təsirindən buza çevrilmişdi; belə ki, biz özümüz də çətinliklə dırmanırdıq; atlar yıxılırdı; solda gah buz örtüyünün altında gizlənən, gah da köpüklənə-köpüklənə qara daşlar üstündən şütüyən selin axdığı dərin bir yarğan ağzını açmışdı. Saat ikidə Krestovaya dağını güclə dolanıb qurtardıq – iki saata iki verst! Bu arada buludlar aşağı çökdü, dolu və qar yağdı; külək dərəyə soxularaq, hayqırır və Solovey-razboynik kimi fit çalırdı; azacıq sonra daş xaç şərqdən bir-birinin dalınca kəsif və sıx dalğalarla gələn duman içində gizləndi. Yeri gəlmişkən deyim ki, belə bir qəribə, amma ümumi bir rəvayət var ki, guya bu xaçı Pyotr Qafqazdan keçərkən qoydurmuşdur. Əvvələn, Pyotr yalnız Dağıstana gəlmiş, ikincisi də, xaçın üzərində iri hərflərlə onun general Yermolovun əmri ilə, yəni 1824-cü ildə qoyulduğu yazılmışdı. Lakin xaçın üzərindəki yazıya baxmayaraq bu rəvayət o qədər kök salmışdı ki, adam bilmirdi hansına inansın, həm də bizlər yazıya inanmağa alışmamışdıq.

Kobi stansiyasına çatmaq üçün biz buz bağlamış qayaların və kövrəlmiş qarların üzəri ilə daha beş verst aşağı enməli idik. Atlar əldən düşmüşdü; biz üşüyürdük; boran doğma, şimal boranları kimi, getdikcə daha şiddətlə uğuldayırdı, ancaq onun vəhşi mahnıları kədərli və iniltili idi. “Sən də yurdundan didərginsən” – deyə düşündüm. “Geniş, azad çöllərin həsrəti ilə ağlayırsan! Orada soyuq qanadlarını açmağa yer vardır; burada isə sən özünü dəmir qəfəsin barmaqlığına çırparaq, bağıran qartal kimi darısqallıqda boğulursan”.

Ştabs-kapitan:

– İşimiz xarabdır! – dedi, – baxın, dörd tərəfimizdə duman və qardan başqa heç bir şey görünmür: ehmal olun, ya uçuruma yıxılarıq, ya bir xarabanın dibinə düşüb qalarıq; aşağıda isə yəqin, Baydara elə coşmuşdur ki, keçmək olmayacaq. Ax, bu Asiya! Nə adamlarına, nə də çaylarına bel bağlamaq olar! Arabaçılar söyüş söyərək və çığıraraq atları döyəcləyirdilər. Atlar fınxırır, dirənir və qırmancların vıyıltısına baxmayaraq, öldür, yerlərindən tərpənmək istəmirdilər. Axırda arabaçılardan biri dedi: “Cənab, axı biz bu gün Kobiyə yetişməyəcəyik; imkan var ikən, izin verməzsinizmi sola burulaq? Odur, dağın döşündə nə isə qaralır, yəqin daxmadır, yolçular həmişə orada düşüb havanın açılmasını gözləyirlər” – osetinləri göstərərək əlavə etdi: “bunlar deyirlər ki, araq pulu versəniz, bələdçilik edərik”.

Ştabs-kapitan:

– Bilirəm, qardaş, sənsiz də bilirəm! – dedi, – bu məlunlar araq pulu qoparmaq üçün bəhanə tapdıqlarına sevinirlər.

Mən:

– Lakin etiraf edin ki, – dedim, bunlarsız işimiz yaman olardı.

– Elədir, elədir, – deyə ştabs-kapitan donquldandı, – bu bələdçilər həmişə belədirlər, harada mənfəət olduğunu haman saat duyurlar, bunlarsız guya yolu tapmaq olmazmış.

Biz sola döndük, bir çox əziyyətdən sonra bir təhərlə iri və xırda daşlardan tikilmiş və eyni daşlardan dörd tərəfinə divar çəkilmiş iki daxmadan ibarət bir yoxsul daldalanacağa gəlib çatdıq. Əyinləri cırıq-cındır daxma sahibləri bizi mehribanlıqla qəbul etdilər. Mən sonradan bildim ki, borana düşmüş səyyahları qəbul etmək şərti ilə hökumət onlara pul verir və qarınlarını doydurur. Mən ocağın qırağında əyləşərək, – “işlərimiz yaxşılaşır! – dedim, – siz Bela əhvalatının dalısını nağıl edə bilərsiniz; mən əminəm ki, hadisə söylədiyinizlə bitməmişdir”.

Ştabs-kapitan hiyləgər bir təbəssümlə göz vuraraq mənə cavab verdi:

– Nə üçün siz bu qədər əminsiniz?

– Çünki qayda belədir: qeyri-adi bir şəkildə başlanan bir iş, eləcə də bitməlidir.

– Doğru duymuşsunuz…

– Çox şadam.

– Siz şad ola bilərsiniz, amma mən bunu yadıma saldıqda o qədər kədərlənirəm ki! Bela çox qəşəng qız idi! Axırda mən ona öz qızım kimi alışmışdım, o da məni sevirdi. Mənim ailəm olmadığını sizə deməliyəm: artıq on iki ildir ki, ata-anamdan xəbərim yoxdur, qabaqcadan da arvad ehtiyatında olmamışam, indi isə bu mənə yaraşan iş deyil! Mən əzizləmək üçün bir bala tapdığıma sevinirdim. Bela bəzən bizə mahnı oxuyur, ya da ləzginka oynayırdı. Amma necə də oynayırdı! Bizim quberniya qızlarını görmüşəm, iyirmi il əvvəl bir dəfə Moskvada Nücəba klubunda olmuşam, onlar hara, Bela hara!.. Qriqori Aleksandroviç onu kukla kimi o qədər bəzəyir, o qədər nazını çəkir, əzizləyirdi ki, Bela axırda elə qəşəngləşdi ki, daha nə deyim. Çöhrəsindəki və əllərindəki günəş ləkələri getdi, yanaqları allaşdı… Ah, nə qədər şən idi. Həmişə zarafatlaşar dəcəllik edərdi… Allah ona rəhmət eləsin!..

– Atasının ölümünü ona xəbər verdikdə, nə elədi?

– Yaşadığı şəraitə alışana qədər biz onu uzun müddət ondan gizlətdik: açıb dedikdə isə iki gün ağladı, sonra isə unutdu.

Dörd ay dedikcə yaxşı keçdi. Qriqori Aleksandroviçin ova getməyi çox xoşladığını gərək ki, demişəm, çox vaxt meşəyə qaban, yaxud keçi ovuna getmək üçün ürəyi atırdı. Belanı qaçırdıqdan sonra isə qala bürcündən bir addım da qırağa çıxmırdı. Lakin bir gün onun yenə də fikrə dalmağa, əllərini dalına qoyub otaqda gəzinməyə başladığını gördüm; sonra bir dəfə heç kəsə bildirmədən ova getdi – bütün günü yox oldu; bir dəfə də getdi, iki dəfə də, sonralar daha tez-tez getməyə başladı… “Bu yaxşı əlamət deyil, – deyə düşündüm, – yəqin aralarından qara pişik keçmişdir!”.

İndiki kimi gözlərimin qabağındadır – bir gün səhər onlara getdim. Bela əynində qara ipək arxalıq çarpayıda oturmuşdu, rəngi elə qaçmışdı, o qədər qəmgin idi ki, mən qorxdum.

 

– Bəs Peçorin hardadır? – deyə soruşdum.

 

– Ova gedib.

 

– Bu günmü getmişdir? – Bela susurdu, sanki danışmaq ona çətin idi.

 

Nəhayət, yanıqlı bir ah çəkib:

 

– Yox, dünəndən getmişdir, – dedi.

 

– Bəlkə başına bir qəza gəlmişdir?

 

– Mən dünən bütün günü hey fikirləşmişəm, – deyə Bela göz yaşları içində cavab verdi. – Başımdan cürbəcür ağır fikirlər keçdi: gah mənə elə gəlirdi ki, onu qaban yaralamış, gah da bir çeçen tutub dağlara aparmışdır… İndi isə mənə elə gəlir ki, o artıq məni sevmir.

 

– Nə danışırsan, əzizim, ağlına bundan da pis bir şey gəlmədimi! Bela ağladı, sonra qürurla başını qaldırdı, gözlərini sildi və davam etdi:

 

– Əgər o məni sevmirsə, məni evimizə göndərməyinə kim mane olur? Mən onu məcbur etmirəm. Əgər bu belə davam edərsə, onda mən özüm çıxıb gedərəm: mən onun köləsi deyiləm, mən knyaz qızıyam!..

 

Mən qızın könlünü almağa başladım. – “Qulaq ver, Bela, axı o sənin tumanına tikilmiş kimi həmişə yanını kəsdirib otura bilməz ki, o gəncdir, ova getməyi xoşlayır, bir az gəzər, yenə gələr. Sən qüssələnsən onun gözündən tez düşərsən”.

 

– Doğrudur, doğrudur! – deyə o cavab verdi. – Mən şən olacağam, – bunu deyib gülərək qavalını götürdü, oxumağa, oynamağa, mənim yanımda atılıb-düşməyə başladı, lakin bu da çox sürmədi. Bela təkrar yatağına yıxıldı və əlləri ilə üzünü örtdü.

 

Mən ona nə edə bilərdim? Bilirsinizmi, mən indiyə qədər qadınlarla məşğul olmamışam: onu bir şeylə təskin etmək üçün çox düşünüb-daşındım, ancaq heç bir şey tapa bilmədim, bir müddət ikimiz də susduq… Bu, dedikcə pis bir vəziyyət idi!

 

Nəhayət ona dedim: “İstəyirsən, qalanın bürcü üstünə gəzməyə gedək? Hava çox xoşdur!” Bu hadisə sentyabr ayında olmuşdu. Doğrudan da gözəl, işıqlı sərin bir gün idi; bütün dağlar ovcun içi kimi görünürdü. Gedib qala bürcünün üstündə dinməz-söyləməz o tərəf-bu tərəfi gəzdik. Nəhayət, Bela otun üstünə oturdu, mən də onun yanında əyləşdim. Doğrusu, bunu xatırlamaq da adama gülünc gəlir: mən bir dayə kimi onun dalınca gəzirdim.

 

Qalamız hündür bir yerdə idi, bürcün üstündən gözəl bir mənzərə açılırdı: bir tərəf dərəli-təpəli geniş düzəndi; düzən, sıra dağlara qədər uzanan meşədə qurtarırdı. Düzənin bəzi yerlərində salınmış aullardan tüstü qalxır, orada ilxılar gəzişirdi; o biri tərəfdən kiçicik bir çay axırdı, çayın yanı isə bütün Qafqaz silsiləsi ilə birləşən sərt dikləri basmış qalın kol-kosluq idi. Biz bürcün küncündə elə oturmuşduq ki, hər iki tərəfi görə bilirdik. Birdən boz bir atın belində meşədən bir adamın çıxdığını, getdikcə bizə yaxınlaşdığını gördük, atlı nəhayət, bizdən yüz sajen kənarda, çayın o tayında dayandı, dəli kimi atını hərləndirirdi. Bu kim ola! “Bir bax, Bela, – dedim, – sənin gözlərin itidir, gör bu igid kimdir, kimi əyləndirməyə gəlmişdir?..”.

 

Bela baxdı və “Kazbiçdir!” – deyə qışqırdı.

 

– Ay quldur! Bizə rişxəndmi etməyə gəlmisən? – Diqqətlə baxdım, Kazbiç özü idi: bu qarayanız sifət onun idi, həmişəki kimi paltarı cırıq-cındır və çirkin idi. Bela əlimdən tutaraq – “Bu at atamın atıdır” – dedi. O, yarpaq kimi əsirdi, gözləri parıldayırdı. Ürəyimdə: “aha, sevimli qız, – dedim, – öz aramızdır, sənin də quldur qanın qaynadı!”.

 

Mən növbətçi soldata:

 

– Bura gəl, – dedim, – silahını yoxla və o qocağı atdan aşır, bir gümüş manat gəlir. – “Baş üstə, cənab, ancaq o bir yerdə durmur…” Mən gülərək: “Əmr et, dayansın!” – dedim… – Ey, bura bax! – deyə növbətçi ona əl edərək bağırdı, – “bir az dayansana, fırfıra kimi nə fırlanırsan?” Kazbiç, doğrudan da dayandı və qulaq asmağa başladı: yəqin bizim onunla doğrudan da danışıq aparmaq istədiyimizi zənn edirdi, ayrı nə ola bilərdi!.. Soldatım nişan aldı… part! Güllə yan keçdi: – tüfəngin ortasında barıt yenicə alışmışdı ki, Kazbiç atını tərpətdi və at kənara sıçradı. O, üzəngiyə qalxdı, öz dilində nə isə dedi, qamçısı ilə bizi hədələdi və gözdən itdi.

 

Mən növbətçiyə:

 

– Heç utanırsanmı? – dedim.

 

– Cənab, ölməyə getdi, – deyə o cavab verdi, – bunlar elə məlun xalqdır ki, bir dəfədə öldürə bilməzsən.

 

On beş dəqiqədən sonra Peçorin ovdan qayıtdı. Bela onun boynuna atıldı və bu qədər yubanmasına baxmayaraq, ona nə bir kəlmə şikayət, nə onu məzəmmət etdi… hətta mənim belə, Peçorinə acığım tutdu. “İnsaf edin – dedim, – indicə Kazbiç çayın o tayında idi, biz də ona güllə atdıq, ona rast gəlmək çətin bir işdirmi? Bu dağlılar kinli adamlardır: elə güman edirsiniz sizin qismən Əzəmətə kömək etdiyinizi o duymamışdır? Mərc gələrəm ki, o bayaq Belanı tanıdı. Bir il əvvəl Belanın ona çox xoş gəldiyini bilirəm – bunu mənə onun özü demişdir, – lazımınca başlıq toplaya biləcəyinə ümid etsəydi, yəqin nişan taxmışdı… Bunu eşitdikdə Peçorin fikrə getdi – “Doğrudur, – deyə cavab verdi, – ehtyiatlı olmaq lazımdır… Bela, bu gündən sən bir daha qala bürcünə çıxmamalısan”.

 

Axşam Peçorinlə uzun-uzadı danışdıq, onun bu yazıq qıza qarşı rəftarının dəyişməsi mənə ağır gəlirdi; bundan başqa o, gününün yarısını ovda keçirdiyindən Beladan soyumuşdu, onu az-az oxşayırdı, Bela bundan seziləcək dərəcədə qurumağa, sifəti uzanmağa, iri gözləri parıltısını itirməyə başlamışdı. Bəzən ondan soruşanda ki, – “Bela, niyə ah çəkdin? Qüssələnmisən?” – “Yox!” – “Bir arzunmu var?” – “Yox!” – “Ata-ananın xiffətinimi edirsən?” – “Mənim heç kəsim yoxdur”, – deyə cavab verərdi. Bəzən bütün günü ondan “bəli və yox”dan başqa bir şey eşitməzdin.

 

Mən bunları Peçorinə dedim. O: “Qulaq asın, Maksim Maksimıç, – deyə cavab verdi. – Mənim pis xasiyyətim var; aldığım tərbiyəninmi məni belə elədiyini, Allahınmı məni belə yaratdığını bilmirəm. Bircə bunu bilirəm ki, başqalarının bədbəxtliyinə səbəb olduqda özüm də az bədbəxt olmuram. Söz yox ki, bu onlar üçün yaxşı bir təskinlik deyil, lakin nə etməli ki, bu belədir. Gəncliyimin ilk günlərindən, yəni ata-anamın qəyyumluğundan çıxdığım dəqiqədən etibarən pul gücünə əldə edilən hər bir zövqdən çılğıncasına istifadə etməyə başladım, aydın işdir ki, bu zövq məni iyrəndirmişdir. Sonra yüksək cəmiyyət içərisinə atıldım və bu cəmiyyət də məni tezliklə usandırdı; kübar gözəllərə vurulur və sevilirdim, lakin onların sevgisi mənim təsəvvüratımı və izzəti-nəfsimi yalnız qıcıqlayır, qəlbim isə bomboş qalırdı… Mən mütaliə etməyə, təhsilə başladım, elmdən də zəhləm getdi; şöhrət və bəxtiyarlığın heç də elmdən asılı olmadığını gördüm; çünki ən xoşbəxt adamlar – avamlardır, şöhrət isə xoşbəxtlikdir, onu əldə etmək üçün yalnız cəld olmaq lazımdır. Bunu bildikdə kədərləndim… Çox çəkmədən məni Qafqaza dəyişdilər: bu mənim həyatımın ən bəxtiyar vaxtı idi. Ürəyimdəki kədərin bir çeçen gülləsinə davam gətirməyəcəyinə ümid edirdim – bihudə imiş; bir aydan sonra güllə vıyıltısına və ölümün yaxınlığına o qədər alışdım ki, doğrusu, ağcaqanadlara daha çox əhəmiyyət verirdim, – bundan sonra mən əvvəlkindən də çox sıxılmağa başladım; çünki mən az qala son ümidimi itirirdim. Belanı öz evimdə gördüyüm, ilk dəfə onu dizlərimin üstünə oturdub qara tellərindən öpdüyüm zaman mən axmaq, elə güman etdim ki, o, mərhəmətli tale tərəfindən mənə göndərilmiş bir mələkdir. Mən təkrar səhv etdim: vəhşi qızın sevgisi kübar xanımların sevgisindən bir az yaxşıdır; birinin avamlıq və sadəliyi, birinin də naz-qəmzəsi adamı usandırır. Doğrusunu desək, mən hələ Belanı sevirəm, bir neçə şirin dəqiqələrim üçün mən ona minnətdaram, onun yolunda canımı qurban edərəm, lakin onun yanında darıxıram… Mən axmaqmı, ya zalımmıyam bilmirəm, lakin bu da həqiqətdir ki, mən də mərhəmətə layiqəm, bəlkə də ondan daha çox layiqəm. Mənim qəlbimi yüksək cəmiyyət xarab etmişdir, təsəvvürlərim həmişə əndişə içərisindədir, ürəyim doymazdır, hər şey mənə az gəlir, zövq və kefə asanlıqla alışa bildiyim kimi, kədərə də tezliklə alışıram və həyatımdakı boşluq gündən-günə artır. Mənim üçün bircə yol qalır: səyahət etmək. İmkan olan kimi, – allah eləməsin, Avropaya deyil, Amerikaya, Ərəbistana, Hindistana gedəcəyəm, bəlkə də yollarda bir yerdə ölüm! Əminəm ki, heç olmasa bu son təskinlik tufanların və pis yolların sayəsində tez tükənməyəcəkdir”. – Bu qaydada o uzun-uzadı danışdı, onun sözləri zehnimdə həkk oldu, birinci dəfə idi ki, iyirmi beş yaşlı bir gəncdən belə şeylər eşidirdim, inşallah ki, bu həm də axırıncısı olacaqdır… Əcaib deyilmi! Siz allah söyləyin, – deyə ştabs-kapitan mənə müraciətlə davam etdi, – siz gərək paytaxtda olmuşsunuz, özü də bu yaxınlarda oradakı cavanların hamısımı belədir?

 

Mən cavab verdim ki, eyni sözləri danışanlar çoxdur: aralarında bəlkə doğru danışanları da vardır, bir də ümidsizlik, bütün modalar kimi cəmiyyətin yuxarı təbəqələrindən başlayıb, aşağı təbəqələrə qədər sirayət edər və aşağı təbəqələr bu modanı axıra qədər daşıyırlar; bu gün hamıdan çox və həqiqətən kədərlənən adamlar bu bədbəxtliyi bir ayıb hesab edərək, onu gizlətməyə çalışırlar. – Ştabs-kapitan bu incəlikləri anlamadı və başını bulayıb hiyləgərcəsinə gülümsədi.

 

– Yəqin ki, bu kədərlənməyi fransızlar dəb salıblar?

 

– Yox, ingilislər.

 

– Aha, belə de!.. – deyə o, cavab verdi. – Bəs onlar ki, həmişə küp dibində yatan əyyaşlardır!

 

Mən bilaixtiyar, Bayronun əyyaşdan başqa bir şey olmadığını iddia edən bir moskvalı xanımı xatırladım. Ancaq ştabs-kapitanın ingilislərə nöqsan tutması üzürlü idi: şərab içməmək üçün o özünü inandırmağa çalışırdı ki, dünyadakı bütün bədbəxtliklər sərxoşluqdan irəli gəlir.

 

Ştabs-kapitan sonra öz hekayəsinə belə davam etdi.

 

– Kazbiç bir daha gəlmədi. Onun buraya nahaq yerə gəlmədiyini və pis bir niyyətdə olduğu fikrini nədənsə başımdan çıxara bilmirdim.

 

Bir dəfə Peçorin məni qaban ovuna getmək üçün tovlamağa başladı; mən xeyli vaxt boyun qaçırtdım, qaban mənim üçün nə qəribə bir şeymiş! Bununla belə o məni özü ilə sürüyüb apardı. Özümüzlə beş soldat götürüb səhər tezdən yola çıxdıq. Saat ona qədər qamışlıqlarda və meşədə dolaşdıq, bir heyvana rast gəlmədik. “Ey, geri dönməyəcəyikmi? – dedim, – inad nəyə lazımdır. Görünür, bu gün uğursuz gündür!” – Ancaq Qriqori Aleksandroviç isti və yorğunluğa baxmayaraq evə əliboş qayıtmaq istəmirdi… onun xasiyyəti belə idi: beyninə bir şey düşdümü – gərək əldə edə idi, görünür, uşaqlığında anası onu çox nazlandırmışdı… Nəhayət, günorta üstü lənətə gəlmiş bir qaban tapdıq, – part!.. part!.. dəymədi: özünü qamışlığa verdi. Bu, günün uğursuzluğundan idi!.. Bir qədər dincəldikdən sonra evə yollandıq.

 

Biz atlarımızın cilovunu buraxıb, dinməzcə yanaşı gedirdik və demək olar ki, qalaya lap yetişmişdik, ancaq kolluq onu görməyə qoymurdu. – Birdən bir tüfəng səsi eşidildi… Biz bir-birimizin üzünə baxdıq: ikimizi də eyni bir şübhə heyrətə saldı… Atlarımızı cəld tüfəng səsinə sarı çapdıq, – gördük ki, soldatlar bürc üstündə bir yerə toplaşıb düzü göstərirlər, düzdə isə bir atlı ox kimi süzürdü, yəhərin üstündə də ağ bir şey tutmuşdu. Qriqori Aleksandroviç hər hansı bir çeçendən daha şiddətli bir nərə çəkib silahını koburdan çıxartdı və birbaşa ora çapdı; mən də onun dalınca.

 

Xoşbəxtlikdən ov baş tutmadığı üçün atlarımız yorğun deyildi; atlarımız yəhər altında çırpınır və biz anbaan atlıya yaxınlaşırdıq… Nəhayət, mən Kazbiçi tanıdım, lakin qucağında tutduğu şeyi seçə bilmədim. Bu zaman mən Peçorinə yanaşıb “bu Kazbiçdir!..” – deyə bağırdım. O mənə baxdı, başı ilə işarə etdi və atını qamçıladı.

 

Nəhayət, biz Kazbiçə bir güllə mənzili qədər yaxınlaşdıq, Kazbiçin atımı yorulmuşdu, ya bizimkilərdən pismi at idi, nə isə, sahibinin bütün səyinə baxmayaraq o qədər də yeyin qaça bilmirdi. Məncə, bu dəqiqə o öz Qaragözünü xatırlayırdı…

 

Birdən Peçorinin çapa-çapa nişan aldığını gördüm. “Atmayın! – deyə mən ona bağırdım, – gülləni tələf etməyin, onsuz da ona çatacağıq”. – Eh, bu gənclər! Həmişə yersiz qızışırlar… Lakin tüfəng açıldı və güllə atın dal ayağına dəydi; isti-isti at on addım getdi, büdrədi və dizləri üstə yerə çökdü. Kazbiç sıçrayıb yerə düşdü və biz yalnız bu zaman onun qucağında tutduğu ağ çarşaba bürünmüş şeyin bir qadın olduğunu gördük… Bu Bela idi… Yazıq Bela! – Kazbiç öz dilində bizə nə isə çağırdı və xəncərini qızın başı üstündə oynatdı… Yubanmaq yeri deyildi: atəş açdım. Müvəffəqiyyətə əmin idim, doğrudan da səhv etməmişdim; güllə onun qolundan dəymişdi, çünki birdən qolu yanına düşdü… Tüfəngin tüstüsü çəkildikdə yaralı atın, onun da yanında Belanın yerə sərilmiş olduğunu gördük. Kazbiç isə tüfəngini bir tərəfə tullayıb kol-kos arası ilə pişik kimi qayaya dırmaşırdı; mən onu uçurumdan salmaq istəyirdim, lakin tüfəngim dolu deyildi! Biz atlardan sıçrayıb düşdük, Belaya tərəf yüyürdük. Yazıq Bela hərəkətsiz yerə sərilmişdi, yarasından qan sel kimi axırdı… Ax, zalım; heç olmazsa ürəyindən vursaydı – işi birdəfəlik bitirərdi, yoxsa kürəyindən… əsl quldur zərbəsi idi! – Bela özündən getmişdi. Biz çarşabı parçalayıb yaranı mümkün qədər bərk-bərk sarıdıq; Peçorin əbəs onun soyuq dodaqlarından öpürdü – onu heç bir şey huşa gətirə bilməzdi.

 

Peçorin atını mindi; mən Belanı yerdən qaldıraraq birtəhər onun yəhərinin üstünə qoydum. Peçorin əlləri ilə onu qucaqladı, biz geri qayıtdıq. Bir neçə dəqiqəlik sükutdan sonra, Qriqori Aleksandroviç mənə: “Bura baxın, Maksim Maksimıç, biz onu bu cür evə sağ aparıb çıxara bilməyəcəyik” – dedi. “Doğrudur!” – dedim və biz atların başını buraxdıq. Qalanın darvazası ağzında bizi bir yığın camaat gözləyirdi: yaralını ehmalca Peçorinin evinə apardıq və həkim dalınca adam göndərdik. Həkim sərxoş olsa da hər halda gəlib çıxdı; yaranı yoxladı və Belanın bir gündən artıq yaşaya bilməyəcəyini söylədi. Ancaq o səhv etmişdi…

 

Mən ştabs-kapitanın əlindən tutub, bilaixtiyar sevinərək:

 

– Sağaldımı? – deyə soruşdum.

 

– Yox, – deyə o, cavab verdi, – səhv bu idi ki, Bela iki gün daha yaşadı.

 

– Bircə mənə söyləyin görüm Kazbiç onu necə oğurlamışdı?

 

– Bu iş belə olmuşdu: Peçorinin yasaq etməsinə baxmayaraq, Bela qaladan çıxıb çayın qırağına gedibmiş. O gün çox isti imiş: qız bir daş üstündə oturub ayaqlarını suya sallayıbmış. Kazbiç onu pusa-pusa gəlmiş, qəflətən basmarlayıb ağzını yummuş, kolların içərisinə aparıb, atına minərək götürülmüşdü! Bu arada Bela qışqırmağa imkan tapmış, növbətçi soldatlar təşvişə düşmüşdülər, lakin güllə dəyməmiş, biz də bu zaman gəlib çatmışdıq.

 

– Hə, Kazbiç onu nə üçün aparmaq istəyirmiş?

 

– Əzizim! Bu çərkəzlər oğurluqda ad qazanmış xalqdır. Əllərinə keçəni oğurlamaya bilməzlər, baxırsan ki, heç ona lazım olan bir şey deyil, amma yenə oğurlayır. Bunda onları üzürlü görmənizi rica edirəm! Bir də Bela Kazbiçin həddindən ziyada xoşuna gəlmişdi.

 

– Bela öldümü?

 

– Öldü: ancaq çox əzab çəkdi və biz də onunla birlikdə az əziyyət çəkmədik. Axşam saat ona yaxın özünə gəldi; biz onun yatağının yanında oturmuşduq; gözlərini açan kimi Peçorini çağırmağa başladı. Peçorin onun əlini ovucları içərisinə alaraq “Buradayam, sənin yanındayam, mənim canım-ciyərim” – deyə cavab verdi. Bela “Mən öləcəyəm” – dedi. Biz ona təsəlli verib həkimin onu mütləq sağaltmağı vəd etdiyini söylədik. O, başını bulayaraq üzünü divara tərəf çevirdi: Bela ölmək istəmirdi!..

 

Gecə sayıqlamağa başladı; başı od kimi yanırdı, bəzən qızdırmadan bütün bədəni əsirdi. Atası, qardaşı haqqında qarma-qarışıq sözlər söyləyirdi; dağlara, evlərinə getməyi arzulayırdı… Sonra həmçinin Peçorin haqqında danışmağa başladı, ona cürbəcür oxşayıcı adlar verir, yaxud öz can-ciyərini daha sevməməsi üstündə onu məzəmmət edirdi…

 

Peçorin başını əllərinin içinə alıb dinməz-söyləməz onu dinləyirdi, lakin bütün bu müddətdə mən onun gözlərində bir qətrə yaş belə görmədim: o, doğrudanmı, ağlaya bilmirdi, yoxsa özünümü toxtadırdı, – bilmirəm, mənə gəlincə, mən bundan acınacaqlı bir mənzərə görməmişdim.

 

Səhərə yaxın Belanın sayıqlaması kəsdi, bir saata qədər hərəkətsiz, bənizi qaçmış halda qaldı, o qədər zəifləmişdi ki, nəfəs aldığı güclə görünürdü; sonra halı yaxşılaşdı və danışmağa başladı, lakin, siz bilən, nə haqda danışa bilərdi? Belə fikirlər ancaq can verən adamın başına gələr! Xaçpərəst olmadığına təəssüf edərək, o dünyada ruhunun Qriqori Aleksandroviçin ruhu ilə heç bir zaman qovuşmayacağına, cənnətdə özgə bir qadının Peçorinə rəfiqə olacağına kədərlənməyə başladı. Mən onu ölməmiş xaçpərəst etmək fikrinə düşdüm: bunu Belaya təklif etdim, o tərəddüdlə mənə baxdı və uzun müddət bir söz deyə bilmədi, nəhayət, hansı dinlə doğulubsa o dində ölmək istədiyini bildirdi. Bütün gün belə keçdi. Amma bu bircə gün içərisində o nə qədər dəyişmişdi! Solğun yanaqları batdı, gözləri olduqca böyüdü, dodaqları yanırdı. Sinəsində qızdırılmış dəmir varmış kimi daxili bir yanğı hiss edirdi.

 

O biri gecə gəldi, biz hələ də gözlərimizi yummamış və onun yatağından qırağa çəkilməmişdik. Bela dəhşətli əzab çəkir, inildəyir və yaranın ağrısı azalmağa başlayan kimi özünü yaxşı hiss etdiyini Qriqori Aleksandroviçi inandırmağa çalışır, onun gedib yatmasını rica edir, Peçorinin əllərini əllərindən buraxmadan öpürdü. – Səhərə yaxın o, ölüm qüssəsi duymağa, çapalamağa başladı, yarasının sarığını açdı və qan yenidən axdı. Yaranı təkrar sarıdıqdan sonra bir dəqiqəliyə dincəldi və Peçorindən onu öpməsini xahiş etməyə başladı. Peçorin çarpayının yanında diz çökdü, onun başını yastıqdan qaldırıb dodaqlarını onun soyuq dodaqlarına yapışdırdı; Bela titrək qollarını bərk-bərk onun boynuna doladı, sanki bu öpüşü ilə könlünü ona vermək istəyirdi… Yox, yaxşı ki, öldü. Qriqori Aleksandroviç onu atsaydı onun halı necə olardı? Bu isə gec-tez olacaqdı…

 

Bizim həkim dava-dərmanla ona nə qədər əziyyət verirdisə də Bela ertəsi günün yarısına qədər sakit, dinməz və itaətli idi. Mən həkimə – “insaf edin, – dedim, – axı siz özünüz dediniz ki, o mütləq öləcəkdir, belə isə bu dava-dərman nəyə lazımdır?” – O cavabında: “Heç bir eybi yoxdur, Maksim Maksimıç, – dedi, – vicdanın daha rahat olması üçün”. – Əcəb vicdandır!

 

Günortadan sonra Bela susuzluqdan yanmağa başladı. Pəncərələri açdıq, lakin eşik evdən də isti idi, çarpayının yanında buz qoyduq – heç bir şey kömək eləmədi. Bu dözülməz yanğının ölümün yaxınlaşması əlaməti olduğunu bilirdim, bunu Peçorinə dedim. Bela yerindən qalxaraq xırıltılı bir səslə “su verin!” – deyirdi.

 

Peçorinin rəngi kətan kimi ağardı, stəkanı qapıb doldurdu və ona verdi. Mən əllərimlə gözlərimi örtüb indi xatırlamadığım bir duanı oxumağa başladım… Bəli, atam, mən hərbi xəstəxanada, müharibə meydanında insanların necə öldüyünü çox görmüşəm, lakin onların heç biri Belanın ölümünə bənzəməzdi!.. Etiraf etməliyəm ki, məni bir də bir şey qüssələndirir: ölməzdən əvvəl o bir dəfə də olsun mənim adımı çəkmədi, halbuki mən onu bir ata kimi sevirdim… Nə deyək, Allah günahlarından keçsin!.. Axı bir də mən nəyəm ki, ölümqabağı məni yada salmaq lazım olsun!..

 

Suyu içən kimi onun halı yüngülləşdi, üç dəqiqədən sonra isə canını təslim etdi. Dodaqlarına güzgü tutduq – nəfəsi gəlmirdi! Mən Peçorini eşiyə çıxartdım, biz qala bürcünün üstünə çıxdıq. Əllərimiz dalımızda dinməz-söyləməz uzun müddət yan-yana o tərəf-bu tərəfə gəzindik, onun çöhrəsində elə xüsusi bir ifadə yox idi, bu isə mənə acıq gəldi. Onun yerinə mən olsaydım qüssədən ölərdim. Axırda o, kölgəlik bir yerdə oturdu və əlindəki ağacla qum üzərində bir para şeylər cızmağa başladı. Mən, bilirsiniz, çoxu nəzakət üzündən ona təskinlik vermək üçün danışmağa başladım; o, başını qaldırdı və gülümsündü… Bu gülüşdən mənim bütün bədənim ürpəşdi. Mən tabut sifariş etməyə getdim.

 

Etiraf etməliyəm ki, qismən əylənmək üçün bu işlə məşğul oldum. Mənim bir parça tirməm vardı, bunu tabutun üzərinə çəkdim və Qriqori Aleksandroviçin Belaya aldığı gümüş çərkəz baftaları ilə tabutu bəzədim.

 

Ertəsi günü səhər tezdən biz onu qalanın xaricində, çayın kənarında, son dəfə oturduğu yerin yanında basdırdıq; indi onun qəbrinin ətrafında ağ akasiya və gəndalaş kolları bitmişdir. Qəbrin üstünə xaç qoymaq istədim, lakin bilirsiniz yaxşı olmazdı, hər halda Bela xaçpərəst deyildi…

 

– Bəs Peçorin nə oldu? – deyə mən soruşdum.

 

– Peçorin uzun müddət xəstə oldu, yazıq arıqladı, lakin o gündən sonra biz Bela haqqında əsla danışmadıq; mən bunun ona xoş gəlmədiyini görürdüm, belə isə bu xüsusda danışmaq, nəyə lazım! Üç ay keçdikdən sonra Peçorini E… polkuna təyin etdilər və o, Gürcüstana getdi. O zamandan bəri görüşməmişik… Yadımdadır: bu yaxınlarda kim isə mənə deyirdi ki, o, Rusiyaya qayıtmışdır, lakin korpus üzrə verilən əmrlərdə bir şey görmədim. Bir də bizlərə belə xəbərlər çox gec çatır.

 

Burada o, yeni xəbəri bir il sonra eşitməyin nə qədər ürəksıxıcı bir hal olduğu haqqında uzun-uzadıya nağıl açdı, – o bunu, yəqin kədərli xatiratını boğmaq üçün edirdi.

 

Mən onun sözünü kəsməsəm də, qulaq da asmadım.

 

Bir saatdan sonra yola düşmək mümkün oldu; boran sakitləşdi; göyün üzü açıldı, biz də yola çıxdıq. Yolda mən bilaixtiyar yenə də Beladan və Peçorindən söhbət saldım.

 

– Bəs Kazbiçin necə olduğuna dair bir şey eşitmədinizmi? – deyə soruşdum.

 

– Kazbiçinmi? Doğrusu, bilmirəm… Şapsuqların sağ cinahında Kazbiç adlı bir igid oğlan olduğunu eşitmişdim; əynində qırmızı arxalığı var, bizim güllələrin altında atını astaca sürür və güllə yanından vızıldarkən nəzakətlə baş əyir, ağlım çətin kəsir ki, bu həmin Kazbiç olsun!..

 

Kobidə Maksim Maksimıçdan ayrıldım: mən poçt faytonu ilə getdim, onun yükü ağır olduğundan mənimlə gedə bilmədi. Biz bir də görüşəcəyimizə heç ümid etmirdik, lakin yenə də görüşdük, istəyirsiniz necə görüşdüyümüzü nağıl edim; bu uzun bir əhvalatdır… Lakin Maksim Maksimıçın hörmətə layiq adam olduğunu etiraf edirsinizmi?.. Əgər bunu etiraf edirsinizsə, mən bunu bəlkə də bu uzun hekayəmə bir mükafat sanacağam.

 

 

 

MAKSİM MAKSİMIÇ

 

 

Maksim Maksimıçdan ayrıldıqdan sonra, mən Terek və Daryal dərələrini sürətlə keçdim, Kazbekdə qəlyanaltı elədim, Larsda çay içdim və axşam yeməyinə kimi Vladiqafqaza yetişməyə tələsdim. Dağların, heç bir şey ifadə etməyən nidalarından, xüsusilə oraları görməyənlər üçün heç bir şeyi təcəssüm etdirməyən mənzərələrin təsvirindən, qətiyyən kimsənin oxumayacağı statistik qeydlərindən canınızı qurtarıram.

 

Mən bütün yolçuların dayandığı mehmanxanaya düşdüm, burada nə qırqovul qızartmaq, nə də şorba bişirmək üçün adam tapılmır; çünki mehmanxana üç şikəstin öhdəsinə verilmişdi, bunlar isə elə axmaq və elə sərxoşdurlar ki, onlardan bir xidmət görə bilməzsən.

 

Burada üç gün daha qalmalı olduğumu mənə bildirdilər; çünki “okaziya” hələ Yekaterinoqraddan gəlməmişdi və demək ki, geri də qayıda bilməzdi. Bu okaziya haradan çıxdı. Burası da var ki, pis cinas bir rus üçün təskinlik ola bilməz, ona görə də mən də başım qarışsın deyə, Maksim Maksimıçın Bela haqqındakı nağılını yazmaq fikrinə düşdüm, halbuki mən bunun bir hekayə silsiləsi üçün başlanğıc olacağını əvvəlcədən təsəvvür etməmişdim: görürsünüzmü, bəzən əhəmiyyətsiz bir təsadüfün necə müdhiş bir nəticəsi olur!.. Bəlkə, siz “okaziya”nın nə demək olduğunu bilmirsiniz? Bu, yarımrota piyada əsgərlərə bir topdan ibarət mühafizə dəstəsidir. Vladiqafqazdan çıxan arabalar bu dəstə ilə Kabardadan keçib Yekaterinoqrada gedirlər.

 

Birinci günü çox sıxıntılı keçirtdim, ertəsi günü sübh tezdən həyətə bir araba girdi… Aha! Maksim Maksimıç! Biz köhnə dostlar kimi görüşdük. Ona mənim otağıma düşməsini təklif etdim. Çox danışmadan razı oldu, hətta əlini çiynimə vurub gülümsəyirmiş kimi ağzını əydi. Qəribə adamdı!..

 

Aşpazlıq sənətindən Maksim Maksimıçın dərin məlumatı var idi: qırqovulu çox qəribəcə qovurdu, üstünə öz qaydası ilə şor xiyar suyu tökdü və boynuma almalıyam ki, o olmasaydı mən yavan çörək yeməli olacaqdım. Bir şüşə Kaxet çaxırı, çörəyimizin bircə boşqabdan ibarət olmasını unutmaqda bizə kömək etdi və çubuq çəkdikdən sonra mən pəncərə qabağında, Maksim Maksimıç isə qalanmış peçin yanında oturduq: hava rütubətli və soyuq idi. İkimiz də susurduq. Nədən danışacaqdıq?.. O özü haqqında maraqlı olan hər şeyi danışmışdı, məndə isə nağıl etməli bir şey yox idi. Pəncərədən çölə baxırdım. Get-gedə genişlənən Terekin sahilinə səpələnmiş bir çox alçaq evlər ağacların arasından görünürdü, uzaqlarda isə diş-diş divara bənzəyən dağlar mavi rəngdə idilər. Bunların arxasında da ağ kardinal papaqlı Kazbek baxırdı. Mən fikrən bunlarla vidalaşırdım, onlara acımağa başlayırdım…

 

Uzun müddət beləcə oturduq. Küçədə zınqırov səsləri və arabaçıların qışqırtısı eşidildikdə, günəş soyuq dağ zirvələrinin arxasında gizlənməkdə və ağımtıl duman vadilərə doğru çəkilməkdə idi. Üstü-başı kirli ermənilərlə dolu bir neçə araba, onların dalınca da boş bir fayton mehmanxana həyətinə girdi. Faytonun yüngül hərəkəti, münasib quruluşu və qəşəng görkəmi xaricdən gətirilmiş olduğunu göstərirdi. Faytonun dalınca əynində arxalıq və lakey üçün bahalı sayılacaq dərəcədə yaxşı geyinmiş uzunbığlı bir adam gəlirdi, çubuğunun külünü böyük bir təşəxxüslə boşaltdığını və faytonçuya qışqırdığını gördükdə, mənsəbinin nə olduğuna səhv etmək olmazdı. Onun tənbəl bir rus ağasının nazlandırılmış nökəri, yəni rus fiqarosuna bənzər bir şey olduğu aydın idi.

 

– Əzizim, – deyə pəncərədən ona bağırdım, – nə var, okaziyamı gəldi? – O, tərs-tərs mənə baxdı, qalstukunu düzəltdi və üzünü o yana çevirdi; onun yanı ilə gələn erməni gülümsəyərək onun yerinə cavab verdi ki, bəli okaziya gəlmişdir və sabah tezdən geri qayıdacaqdır. Bu zaman pəncərəyə yaxınlaşan Maksim Maksimıç – “Allaha şükür, – dedi. – Nə gözəl faytondur! – deyə o əlavə etdi, – görəsən hansı çinovnikdir, yəqin Tiflisə istintaqa gedir. Görünür, bu bizim dağlarımıza bələd deyil! Yox, aşna, səhv edirsən. Bu dağlardan sənə qardaş olmaz, xalis ingilis faytonuna da minsən çalxalayacaq! Bu kim ola bilər, bir gedək soruşaq…” Biz koridora çıxdıq. Koridorun qurtaracağındakı yan otağın qapısı açıq idi. Lakey faytonçu ilə birlikdə çamadanları bu otağa daşıyırdı.

 

– Bura bax, dostum, – deyə ştabs-kapitan ondan soruşdu, – bu gözəl fayton kimindir?.. Hə?.. Gözəl faytondur!.. – Lakey çamadanları aça-aça və ona sarı baxmadan mırıldandı. Maksim Maksimıç hirsləndi; bu nəzakətsiz adamın çiynindən tutub dedi: – Səndən soruşuram, əzizim?..

 

– Kimin faytonudur?.. Mənim ağamın…

 

– Sənin ağan kimdir?

 

– Peçorin.

 

– Nə dedin? Nə dedin? Peçorin? Aman Allah!.. O, Qafqazda qulluq etməmişdirmi? – deyə Maksim Maksimıç bağırdı və qolumdan dartdı. Onun gözlərində sevinc parlayırdı.

 

– Gərək ki, etmişdir. Mən bu yaxınlardan onun yanında oluram.

 

– Elədir!.. Elədir!.. Qriqori Aleksandroviç?.. Adı belə deyilmi?.. Sənin ağanla dost olmuşuq, – deyə lakeyin çiyninə əlilə elə vurdu ki, onu səndələməyə məcbur etdi…

 

Lakey qaşqabağını sallayaraq:

 

– Müsaidə edin, ağa, – dedi, – siz mənə mane olursunuz.

 

– Qəribə adamsan ha!.. Bilirsənmi ki, biz sənin ağanla çox yaxın olmuşuq, bir yerdə yaşamışıq… Bəs özü harada qalmışdır?..

 

Lakey Peçorinin axşam yeməyini yemək və gecələmək üçün polkovnik N-nin evində qaldığını bildirdi.

 

Maksim Maksimıç lakeyə:

 

– Bəs axşam o buraya gəlməyəcəkmi? – dedi, yaxud da, əzizim, sən bir şey üçün onun yanına getməyəcəksənmi?.. Getsən, söylə ki, Maksim Maksimıç buradadır, beləcə de, o özü tanıyır… Sənə dörd abbası araq pulu verəcəyəm…

 

Belə az pul vədini eşidən lakey, üz-gözünü qırışdırdı, lakin bununla bərabər tapşırığa əməl edəcəyinə Maksim Maksimıçı inandırdı.

 

Maksim Maksimıç təntənəli bir görkəmlə mənə:

 

– İndicə qaça-qaça gələcək!.. – dedi. Gedib darvazanın ağzında onu gözləyəcəyəm. Eh, təəssüf ki, bu N…lə tanış deyiləm.

 

Maksim Maksimıç darvazanın yanındakı skamyaya oturdu, mən isə öz otağıma getdim. Boynuma alıram ki, bu Peçorinin gəlməsini mən də bir qədər səbirsizliklə gözləyirdim. Ştabs-kapitanın hekayəsindən sonra onun haqqındakı rəyim o qədər yaxşı deyildisə də, amma yenə də onun xasiyyətindəki bəzi cəhətlər mənə diqqətəlayiq göründü. Bir saatdan sonra şikəst mehmanxanaçı qaynamış samovarı və çayniki içəri gətirdi. “Maksim Maksimıç, çay içməklə necəsiniz?” – deyə mən pəncərədən ona bağırdım.

 

– Təşəkkür edirəm; nədənsə heç meylim yoxdur.

 

– Gəlin için! Baxın, artıq gecdir, soyuqdur.

 

– Eybi yoxdur, təşəkkür edirəm…

 

– İxtiyar sahibisən! – Mən təklikdə çay içməyə başladım: on dəqiqədən sonra mənim qocam içəri girdi. “Siz haqlısınız, çay içmək yaxşıdır, – çox gözlədim… Lakey çoxdan onun yanına getmişdir, ehtimal, bir şey onu yubandırmışdır!”

 

O, çayını tələsik hortdatdı ikinci fincandan boyun qaçırtdı, ürəyində bir nigarançılıqla, təkrar darvaza ağzına getdi: aydın idi ki, Peçorinin etinasızlığı qocanı kədərləndirmişdi. Axı, onunla dost olduğunu bu yaxınlarda mənə söyləmişdi, həm də bir saat əvvəl əmin idi ki, Peçorin onun adını eşidən kimi qaça-qaça gələcəkdir.

 

Mən təkrar pəncərəni açıb Maksim Maksimıçı səsləyərək, yatmaq vaxtı olduğunu söylədikdə artıq gec idi, qaranlıq düşmüşdü; o dodağının altında nə isə mızıldandı, mən təkrar onu çağırdım, cavab vermədi.

 

Şinelə bürünərək, divana uzandım və şamı yana-yana qoyub tezliklə mürgülədim, əgər Maksim Maksimıç gecədən çox keçmiş içəri girib məni oyatmasaydı, mən rahatca yatacaqdım. O, çubuğunu stolun üstünə atdı, otaqda gəzinməyə və peçi qurdalamağa başladı, nəhayət, yerinə uzandı, lakin uzun müddət öskürdü, tüpürdü və sölyəndi…

 

– Sizi yoxsa taxtabiti yeyir? – deyə soruşdum.

 

– Bəli, taxtabiti yeyir… – deyib, dərindən ah çəkdi.

 

Ertəsi gün sübh tezdən oyandım, lakin Maksim Maksimıç məndən də tez qalxmışdı. Onu darvazanın ağzında skamyada oturmuş gördüm: “Mən komendantın yanına getməliyəm, – dedi, – rica edirəm, Peçorin gəlsə mənim dalımca adam göndərin…”

 

Mən söz verdim. Onun əzalarına yeni gənclik qüvvəsi gəlmiş kimi qıvraqlaşıb yüyürməyə başladı.

 

Sərin və gözəl bir səhər idi. Qızıl buludlar dağların üzərinə qalaqlanmışdı. Onlar yeni əmələ gəlmiş hava sıra dağlarını andırırdı; darvazanın qabağı geniş meydan idi; ondan o yana bazardı; bazar günü olduğu üçün adam qaynaşırdı; ayaqyalın osetin uşaqları çiyinlərində şan balı küpləri ətrafımda fırlanırdılar. Mən onları qovladım, onlarla məşğul olacaq halım yox idi, mərhəmətli ştabs-kapitanın narahatlığı mənə də sirayət etməyə başlamışdı.

 

On dəqiqə keçməmiş gözlədiyimiz adam meydanın o başında göründü. O, polkovnik N… ilə gəlirdi. Polkovnik onu mehmanxanaya qədər ötürdü, salamatlaşıb qalaya qayıtdı. Mən o saat şikəsti Maksim Maksimıçın dalınca göndərdim.

 

Peçorinin lakeyi onun qabağına çıxıb, indicə faytonu qoşacağını bildirdi, ona bir qutu siqar verərək bir neçə tapşırıq aldıqdan sonra işlərinin dalınca getdi. Ağası isə siqarını yandırdıqdan sonra bir-iki dəfə əsnədi və darvazanın o biri tərəfindəki oturacağa oturdu. İndi sizə onun portretini təsvir etməliyəm.

 

O, ortaboylu bir adamdı; mütənasib və nazik gövdəsi ilə enli kürəkləri, onun vücudunun möhkəmliyini, köçəri həyata və müxtəlif iqlimə məxsus olan bütün çətinliklərə tab gətirməyə qadir olduğunu və nə paytaxt həyatının əxlaqsızlığı, nə də ruhi məşəqqətlərin bu vücudu məğlub edə bilmədiyini isbat edirdi. Tozlu məxmər sürtukunun yalnız aşağısındakı iki düyməsi düymələndiyindən nəcib adamların adətini göstərən göz qamaşdıracaq qədər təmiz alt paltarını görmək olurdu; kirlənmiş əlcəkləri, elə bil ki, məxsus onun xırda aristokrat əllərinə tikilmişdi; əlcəyinin birini çıxartdıqda, onun solğun barmaqlarının arıqlığına təəccüb etdim; yerişi saymazyana və tənbəl idi, lakin yeriyərkən qollarını tovlamadığını sezdim – bu isə onun sirrini hər kəsə açmayan bir xasiyyətə malik olduğunu göstərən doğru əlamət idi. Yeri gəlmişkən deyim ki, bu söylədiklərim mənim öz qeydlərimdi və öz müşahidələrimə əsaslanır, bunlara kor-koranə inanmağa sizi əsla məcbur etmək istəmirəm. O, oturacağa oturduqda düzgün gövdəsi elə əyildi ki, guya belində bir sümük də yoxmuş: bütün vücudunun aldığı vəziyyət əsəbilikdən zəiflədiyini ifadə edirdi. O, yorucu baldan sonra özünün pərqu kreslosunda əyləşən otuz yaşlı Balzak nazənini kimi oturdu. Sonradan mən ona otuz yaş verməyə hazır idimsə də, ilk baxışımda ona iyirmi üçdən artıq verməzdim. Onun təbəssümündə uşaqlara məxsus bir xüsusiyyət vardı. Dərisi qadınların dərisi kimi zərif idi. Əslində qıvrım olan sarışın saçları solğun idi, geniş alnını olduqca qəşəngləşdirirdi; yalnız diqqətlə baxdıqda bu alnında bir-birini qət edən qırışlar görmək olardı ki, qəzəbli olduğu, yaxud ruhi narahatlıq çəkdiyi dəqiqələrdə, ehtimal, onlar nəzərə daha aydın çarpırdı. Saçlarının sarışın olmasına baxmayaraq bığları və qaşları qara idi, – ağ atın qara yalı və qara quyruğu onun cins olduğunu göstərdiyi kimi, bu da onun nəcibliyini göstərirdi. Portreti tamamlamaq üçün onun bir qədər yuxarı qalxmış burnu, ağappaq dişləri və qumral gözləri olduğunu da deməliyəm; gözləri haqqında bir neçə söz də söyləməliyəm.

 

Əvvələn, o özü gülərkən gözləri gülmürdü. – Siz bəzi adamlarda bu cür qəribəliyə rast gəlmişsinizmi?.. Bu, tünd bir məcazın yaxud da daimi, dərin bir kədərin əlamətidir. Yarıya qədər aşağı dikilmiş kirpiklər altından baxan bu gözlər, təbir caizsə, fosfor kimi parıldayırdı. Bu, ürək qızğınlığının yaxud cövlan edən xəyalın inikası deyildi: bu, hamar, gözqamaşdırıcı, lakin soyuq polad parıltısına bənzər bir parıltı idi; onun qısa, lakin nüfuzedici və ağır baxışı adama münasibətsiz və pis təsir bağışlayırdı və bu baxış bu qədər laqeydcəsinə dinc olmasaydı, qaba görünərdi. Bütün bu qeydlər mənim ağlıma, yalnız onun həyatının bəzi təfsilatını bildiyimdən gəldi və bəlkə də onun görünüşü başqa adama tamamilə ayrı təsir bağışlardı, lakin siz onun haqqında məndən başqa heç kəsdən bir şey eşitməyəcəyinizə görə, istər-istəməz bu təsvirlə kifayətlənməlisiniz. Nəticədə onun ümumiyyətlə gözəl adam olduğunu və bilxassə kübar qadınların bəyəndiyi orijinal bir simaya malik olduğunu deməliyəm.

 

Atlar artıq qoşulmuşdu: atların boynundakı zınqırov, əymə altında ara-sıra cingildəyirdi, lakey hər şeyin hazır olduğunu xəbər vermək üçün iki dəfə Peçorinin yanına gəlmişdi, Maksim Maksimıç isə hələ də gəlib çıxmırdı… Xoşbəxtlikdən, Peçorin Qafqazın mavi dağlarının seyrinə dalaraq bərk fikrə getmişdi və deyəsən, yola düşməyə əsla tələsmirdi. Mən yaxınlaşıb: “Siz bir az gözləmək istəsəniz köhnə bir dostunuzla ona görüşməkdən zövq ala biləcəksiniz…” dedim.

 

– Aha, doğrundan da! – deyə o cəld cavab verdi. – Mənə dünən dedilər; bəs o haradadır? – Mən dönüb meydana baxdıqda Maksim Maksimıçın var qüvvəsi ilə yüyürdüyünü gördüm. Bir neçə dəqiqədən sonra artıq o bizim yanımızda idi; güclə nəfəs alırdı, üzündən damcı-damcı tər tökülürdü, şapkasının altından çıxmış ağ saçları tərdən islanıb alnına yapışmışdı, dizləri əsirdi… Peçorinin boynuna sarılmaq istəyirdi, lakin Peçorin mehribanlıqla gülümsədisə də, əlini olduqca soyuq bir halda ona uzatdı. Ştabs-kapitan bir dəqiqəliyə donub qaldı, lakin sonra hər iki əli ilə onun əlindən tutdu, hələ də dili söz tutmurdu.

Peçorin:

– Nə qədər məmnunam, əziz Maksim Maksimıç! Söyləyin görən necə dolanırsınız? – dedi.

– Bəs sən?.. Bəs siz necə? – deyə qoca, göz yaşları içərisində mızıldandı, siz hara… bura hara… haraya belə?..

– İrana və daha uzaqlara gedirəm…

– Aman, elə bu saatmı? Tələsməyin, a qurban olum!.. Məgər doğrudanmı elə indicə ayrılacağıq?.. Neçə vaxtdır ki, görüşməmişik…

Cavab bu oldu:

– V axtdır, getməliyəm, Maksim Maksimıç.

– Aman allah! Aman allah! Canım, hara belə tələsirsiniz? Deyəcək o qədər sözüm var ki… Sizdən o qədər soruşmalı söz var ki… İstefayamı çıxmısınız?.. Necəsiniz? Nə iş görürdünüz?..

Peçorin gülümsəyərək:

– Darıxırdım! – deyə cavab verdi.

– Qalada keçirdiyimiz günlər yadınızdadırmı?.. Ora ov etmək üçün nə gözəl ölkədir!.. Axı siz tüfəng atmağa çox həris idiniz… Hələ Bela?

Peçorinin rəngi azca qaçdı və üzünü kənara çevirdi… Haman saat məcburən əsnəyib:

– Bəli, yadımdadır! – dedi.

 

Maksim Maksimıç ondan xahiş etməyə başladı ki, daha bir-iki saat onunla birlikdə qalsın. O deyirdi: – “Ləzzətlə nahar edərik, iki qırqovulum var, buranın Kaxet şərabı isə lap əlasındandır… söz yox ki, Gürcüstanınkına çatmaz, lakin əla növdəndir… söhbət edərik… siz”. Peterburqda keçirdiyiniz günlərdən mənə danışarsınız. Hə elə deyilmi?

 

– Doğrusu, əziz Maksim Maksimıç, məndə söyləməli bir şey yoxdur… Salamat qalın, vaxtdır… tələsirəm… Unutmadığınıza görə təşəkkür edirəm… – deyə Peçorin əlavə edib onun əlindən yapışdı.

 

Qoca qaşlarını çatdı… O, kədərli və acıqlı idisə də bunu gizlətməyə çalışırdı. – Unutmaqmı! – deyə mızıldadı. “Mən heç bir şeyi unutmamışam… Nə etməli, Allah köməyiniz olsun! Mən sizinlə belə görüşmək xəyalında deyildim…”.

 

Peçorin onu bir dost kimi qucaqlayıb:

 

– Yetər, yetər! – dedi. Mən yenə haman adam deyiləmmi?

 

Nə etməli?.. Hər kəsin bir yolu var… Bir də görüşə biləcəyikmi… Allah bilir!.. – Bu sözləri söylərkən artıq o, faytonda oturmuşdu, sürücü də cilovları əlinə yığışdırırdı.

 

Birdən Maksim Maksimıç faytonun qapısından yapışaraq bağırdı:

 

– Dayan, dayan! Az qala unutmuşdum… Qriqori Aleksandroviç, sizin kağızlarınız məndə qalmışdır… Mən onları özümlə gəzdirirəm… Sizi Gürcüstanda tapmaq ümidində idim, amma gör Allah elə rast saldı ki, burada görüşdük. O, kağızları nə edim?.. – Nə istəyirsiniz eləyin! – deyə Peçorin cavab verdi. – Salamat qalın…

 

– Demək, İrana gedirsiniz?.. Bəs nə vaxt qayıdacaqsınız?.. – deyə Maksim Maksimıç onun dalınca bağırdı.

 

Fayton artıq uzaqlaşmışdı, lakin Peçorin əli ilə bir işarə etdi. Bu işarəni sözlə belə ifadə etmək olardı: çətin qayıdaram, bir də, niyə qayıdacağam!..

 

Artıq çoxdan nə zınqırov səsi, nə də daş yoldan qopan təkər taqqıltısı eşidilirdi, amma yazıq qoca dərin fikrə gedərək, yenə də bayaqkı yerində durmuşdu.

 

Kədərli göz yaşları hərdən onun kirpiklərində titrəsə də axırda laqeyd bir vəziyyət almağa çalışaraq:

 

– Bəli, – dedi, – əlbəttə, biz dost idik, amma bu əsrdə dostluq nədir ki!.. Mən onun nəyinə lazımam ki? Mən nə varlıyam, nə də yaxşı mənsəb sahibiyəm, yaşca da heç onun tayı deyiləm. Ona bax, təkrar Peterburqa gedən kimi gör necə də şuxlaşmışdır. Fayton, nə fayton!.. Nə qədər gör yükü var!.. Lakeyi gör necə məğrurdur!.. – Bu sözlər kinayəli bir təbəssümlə deyilirdi. Sonra mənə müraciətlə: – Söyləyin, – dedi, – bu haqda nə fikirdəsiniz? İndi hansı şeytan onu yoldan çıxarıb İrana sürükləyir? Gülüncdür, vallah, gülüncdür!.. Mən onun yelbeyin adam olduğunu çoxdan bilirdim, ona bel bağlamaq olmaz. Amma, doğrudan, heyf ki, onun axırı yoxdur, başqa cür də ola bilməz!.. Mən həmişə demişəm ki, köhnə dostlarını unudan adamın axırı xeyir olmaz!.. – Burada o öz həyəcanını gizlətmək üçün üzünü yana çevirdi və həyətə gedib öz arabasının təkərlərini gözdən keçirirmiş kimi onun dövrəsini dolaşmağa başladı, halbuki onun gözləri hər dəqiqə yaşla dolurdu.

Mən ona yaxınlaşaraq:

– Maksim Maksimıç, – dedim, – Peçorinin sizin yanınızda qoyduğu kağızlar nə kağızlardır?

– Allah bilir! Bəzi xatirələrdir…

– Siz onları nə edəcəksiniz?

– Nə edəcəyəm? Onları patron doldurmağa sərf edəcəyəm.

– Yaxşısı budur onları mənə verin.

O təəccüblə mənə baxdı, dodağının altında nə isə mızıldadı və çamadanını töküşdürməyə başladı, oradan bir dəftər çıxarıb nifrətlə yerə atdı: sonra ikincisinin, üçüncüsünün və onuncusunun da başına bu işi gətirdi; onun hirslənməsində uşaqlara məxsus bir şey vardı. Bu mənə həm gülünc, həm də acınacaqlı gəldi.

 

– Hamısı budur, – dedi, – belə bir tapılma şeylə sizi təbrik edirəm…

 

– Bu dəftərlərdən istədiyim kimi istifadə edə bilərəmmi?

 

– İstəyirsiniz lap qəzetdə çap etdirin. Mənə nə var… Mən ki, onun dostu, yaxud qohumu deyiləm… Doğrudur, biz onunla bir yerdə uzun müddət yaşamışıq… Mən azmı adamlarla bir yerdə yaşamışam?..

 

Mən kağızları götürdüm və ştabs-kapitanın peşman olmasından qorxaraq onları tələsik apardım. Bir az keçmiş, okaziyanın bir saatdan sonra yola çıxacağını bildirdilər; atların qoşulmasını əmr etdim. Mən şapkamı başıma qoyduğum zaman ştabs-kapitan içəri girdi, görünüşündən yola çıxana oxşamırdı, hərəkətləri bir növ məcburi və soyuq kimi idi.

– Maksim Maksimıç, bəs siz getmirsiniz?

– Xeyir.

– Bəs niyə belə?

– Mən hələ komendantı görməmişəm, ona bəzi dövlət şeylərini təhvil verməliyəm…

– Siz ki, onun yanına getmişdiniz?

O kəkələyərək:

– Əlbəttə getmişdim, – dedi, – evdə yox idi. Mən də qalıb gözləmədim.

Onun nə demək istədiyini anladım: yazıq qoca, rəsmi dillə desək, qulluq işini öz işinin xətirinə, bəlkə də, ömründə birinci dəfə idi ki, atmışdı. Lakin aldığı mükafat nə idi!..

Mən ona:

– Çox təəssüf, – dedim, – Maksim Maksimıç, çox təəssüf ki, biz vaxtından əvvəl bir-birimizdən ayrılmalıyıq.

– Biz elmsiz qocalar, sizin yerişinizlə yeriyə bilərikmi!.. Siz kübar cəmiyyətə məxsus məğrur gənclərsiniz; nə qədər ki, çərkəz güllələrinin altındasınız işinizi yola verirsiniz, sonralar isə rast gələndə bizlərə əl verməyə də xəcalət çəkirsiniz…

 

– Maksim Maksimıç, mən ki, özümü bu məzəmmətə layiq bilmirəm.

 

– Bilirsiniz, mən bu sözü yeri gəldi dedim, nə isə, sizə xoşbəxtlik və yaxşı yol arzu edirəm.

 

Bir az soyuq vidalaşdıq. Mehriban Maksim Maksimıç inadlı, davakar bir ştabs-kapitana dönmüşdü. Nə üçün axı? Çünki o, Peçorinin boynuna atılıb onu qucaqlamaq istədiyi halda Peçorin fikrinin dağınıqlığındanmı, başqa səbəbdənmi, nədənsə, Maksim Maksimıça sadəcə olaraq əlini uzatmışdı. Bir gəncin, arxasından insanların əməl və duyğularını seyr etdiyi ipək pərdə onun gözü qabağından çəkildiyi zaman bu gəncin ən yaxşı ümid və arzularını itirdiyini görəndə adam kədərlənir, halbuki ümid vardır ki, bu gənc köhnə aldanışlarını, daha az keçici olmasa da, əvəzində əvvəlki qədər şirin olan aldanışlarla əvəz edəcəkdir… Bəs Maksim Maksimıç yaşına çatanda bunları nə ilə əvəz etməli? Adamın qəlbi bilaixtiyar daşa dönür, könül bağlanır.

Mən tək yola düşdüm.

 

PEÇORİNİN GÜNDƏLİYİ

 

ÖN SÖZ

 

Bu yaxınlarda xəbər tutdum ki, Peçorin İrandan qayıdarkən ölmüşdür. Bu xəbər məni çox sevindirdi, çünki bu onun məndə olan xatirələrini nəşr etdirməyə imkan verdi və mən də fürsətdən istifadə edərək özgənin əsəri üzərində öz adımı qoydum. Allah eləsin ki, bu məsum saxtakarlıq üstündə oxucular məni cəzalandırmasınlar!

 

İndi isə ömrümdə tanımadığım bir adamın ürək sirlərini camaata açmağa məni vadar edən səbəbləri aydınlaşdırmalıyam. Hələ yaxşı ki, mən onun dostuyam; həqiqi dostun ağzıyırtıqlığı hər kəsə aydındır, lakin mən onu ömrümdə yalnız bircə dəfə, o da böyük yolda görmüşəm; demək mən ona, dolu tək töhmət, nəsihət, rişxənd və təəssüf yağdırmaq üçün sevimli bir şeyin məhvini, yaxud bədbəxtliyini gözləyən adamlar kimi, şəxsi dostluq pərdəsi altında gizlənən və izahı çətin olan bir nifrət bəsləyə bilmərəm.

 

Bu xatirələri dəfələrlə oxuyarkən mən öz zəiflik və qüsurunu bu cür zahirə çıxaran adamın səmimi olduğuna inandım. İnsan ruhunun, hətta ən xırda bir insan ruhunun tarixi, bütün bir xalqın tarixindən çətin ki, az maraqlı və xeyirli olsun, bu tarix bilxassə yetkin bir zəkanın özü üzərində apardığı müşahidələrin nəticəsi olduqda, həm də başqalarında riqqət və təəccüb oyatmaq arzusu ilə yazılmadığı zaman daha maraqlı və xeyirlidir. Russonun etiraf əsərinin qüsuru da odur ki, o, əsərini öz dostlarına oxumuşdur.

 

Xülasə, bir xeyir vermək arzusu təsadüfən əlimə keçən gündəlikdən parçalar nəşr etməyə məni məcbur etdi. Buradakı adamların adlarını dəyişmişəmsə də, xatiratda haqlarında danışılan adamlar, ehtimal ki, özlərini tanıyacaq və bəlkə də, indiyə qədər başqasının, yəni bu gün artıq bu dünya ilə heç bir alıb-verəcəyi olmayan bir adamın boynuna atdıqları əməllər üçün bəraət yolları tapacaqlar; biz demək olar ki, həmişə anladığımız bir şeyi əfv edirik.

 

Mən bu kitaba ancaq Peçorinin Qafqaza gəlməsinə aid olan parçaları saldım. Məndə onun qalın bir dəftəri də qalmışdır ki, burada o bütün həyatını təsvir edir. Bir zaman bu dəftər də işıqlı dünya üzü görər, lakin indi bir çox mühüm səbəblərə görə mən bu məsuliyyəti hələlik üzərimə götürə bilmərəm.

 

Ola bilsin ki, oxucuların bəziləri Peçorinin xasiyyəti haqqında mənim rəyimi bilmək istəyəcəklər. Mənim onlara cavabım budur – kitabın adına baxın. Onlar “Bu ki, acı bir kinayədir!” deyə bilərlər.

– Bilmirəm.

 

 

TAMAN

 

Taman – Rusiyanın dəniz sahilindəki şəhərlərindən ən pisidir. Mən az qala orada acından ölmüşdüm, hələ üstəlik məni dənizdə boğmaq da istədilər. Poçt arabası ilə gecəyarısı gəlib şəhərə çıxdım. Arabaçı üç yorğun atı şəhərin girəcəyindəki yeganə daş evin darvazası qabağında saxladı. Qara dəniz sahilindən olan keşikçi kazak zınqırov səsi eşidib yuxulu-yuxulu vəhşi bir səslə: “Gələn kimdir?” – deyə bağırdı. Uryadnik və onbaşı eşiyə çıxdılar. Mən zabit olduğumu, dövlət işləri üçün vuruşan qoşun dəstəsinə getdiyimi izah etdim və hökumət mənzili verilməsini tələb etməyə başladım. Onbaşı bizi şəhərin içi ilə apardı. Hansı daxmaya yaxınlaşdıqsa tutulmuşdu. Hava soyuq idi, mən üç gecə idi ki, yatmamışdım, çox gəzib haldan düşmüşdüm, hirslənməyə başlamışdım. “– Məni apar bir yerə çıxart, quldur! Lap cəhənnəmə də olsa, təki mənzil olsun!” – deyə bağırdım. Onbaşı peysərini qaşıyaraq cavab verdi: “– Bir ev daha var, ancaq cənabınızın xoşuna gəlməz: təmiz deyil!” – Son sözlərin əsil mənasını anlamadım, arabanı irəli sürməyi əmr etdim və biz hər iki tərəfi çəpərlərdən ibarət palçıqlı döngələri uzun müddət gəzdikdən sonra dənizin lap sahilindəki balaca bir daxmaya yanaşdıq.

 

Bədirlənmiş ay, mənim yeni mənzilimin qamış damını və ağ divarlarını işıqlandırırdı: ətrafına çaydaşından hasar çəkilmiş həyətdə birincisindən daha balaca və daha qədim, bir böyrü üstünə əyilmiş bir daxma da var idi. Sıldırım sahil, daxmanın divarlarının az qala lap yanından dənizə enirdi və aşağıda tünd mavi dalğalar şikayətlə şırıldayırdı. Ay, sakit təbiəti səssizcə süzürdü, mən ayın işığında sahildən çox-çox uzaqlarda iki gəmi gördüm, onların hörümçək torunu andıran qara ipləri göy qübbəsinin solğun ətəyində hərəkətsizcə seçilirdi. “Körpüdə gəmi var”, – deyə düşündüm – sabah Gelenciyə yollanaram”.

 

Nizami bir kazak mənim yanımda xidmətçi vəzifəsini görürdü. Çamadanları düşürməyi və arabaçını yola salmağı ona əmr etdikdən sonra ev yiyəsini çağırmağa başladım – cavab gəlmədi: qapını döydüm, yenə cavab gəlmədi… bu nə işdir?.. Nəhayət, dəhlizdən 14 yaşlı bir oğlan uşağı çıxdı.

 

“Ev yiyəsi haradadır?” – “Yoxdur” – “Necə, yerli-diblimi yoxdur!” – “Yerli-dibli” – “Bəs arvadı?” “Kəndə qaçıb” – “Bəs mənə qapını kim açacaq?” – deyə mən qapıya bir təpik vurdum. Qapı özü açıldı: içəridən rütubət qoxusu vurdu. Kibriti yandırıb oğlanın burnuna yaxın tutdum: iki dənə ağaran göz işıqlandı. Oğlan kor idi, lap anadangəlmə kor idi. O qımıldanmadan qarşımda dayanmışdı, mən də onun üzünün cizgilərinə tamaşa etməyə başladım.

 

Bütün korları, çəpləri, karları, lalları, əlsiz-ayaqsızları, qozbelləri və başqalarını görməyə gözüm olmadığını etiraf edirəm. Mən insanın zahiri ilə batini arasında həmişə qəribə bir əlaqə olduğunu sezmişəm: elə bil ki, insan öz əzasından birini itirməklə hisslərindən də birini itirir.

 

Beləliklə, mən kor oğlanın üzünə baxmağa başladım, lakin deyin görək, gözdən məhrum olan bir çöhrədə nə oxumaq olar?.. Uzun müddət qeyri-ixtiyari bir təəssüflə ona baxırdım ki, birdən çətinliklə sezilən bir təbəssüm onun incə dodaqlarını yaladı və bilmirəm nədənsə bu təbəssüm mənə olduqca pis bir təsir bağışladı. Başımda bir şübhə oyandı: bu oğlan göründüyü qədər də kor deyil: gözləri qəsdən ağartmağın mümkün olmadığına, bir də nə məqsədlə ağardılacağına özümü əbəs inandırmağa çalışırdım. Lakin nə etməli? Mən çox zaman zənn və şübhələrə meyil edirəm…

 

“Sən ev yiyəsinin oğlumusan?” – deyə nəhayət soruşdum. – “Yox!” – “Bəs sən kimsən?” – “Allahın yetimi” – “Ev sahibinin uşağı varmı?” – “Yox, bir qızı vardı, o da ki, tatarla dənizin o tayına keçdi”. – “Hansı tatarla?” – “Allah bilir! Kerçli bir qayıqçı ilə, bir Krım tatarı ilə”.

 

Daxmaya girdim: daxmanın bütün mebeli iki skamyadan, bir stol və peçin yanında qoyulmuş zorba bir sandıqdan ibarətdi. Divarlarda bir dənə də olsun İsa və Məryəmin təsviri asılmamışdı – bu pis əlamətdi! Dənizdən əsən külək sınıq pəncərədən içəri soxulurdu. Mən çamadandan mum şamı çıxartdım, yandırıb şeylərimi yerləşdirməyə başladım: qılıncımla tüfəngimi bir küncə, tapançamı da stolun üstünə qoydum, yapıncımı skamyaya saldım, kazak da öz yapıncısını o biri skamyaya saldı, on dəqiqə sonra xoruldamağa başladı. Lakin mən yuxulaya bilmirdim: gözləri ağaran oğlan zülmətdə gözlərimin qabağında daima fırlanırdı.

 

Beləliklə, təqribən bir saat keçdi. Ay işığı pəncərədən içəri düşür və onun şüaları daxmanın torpaq döşəməsi üzərində oynaşırdı. Döşəməyə düşən parlaq zolaqda birdən bir kölgə görünüb keçdi. Mən yerimdən qalxdım, pəncərəyə baxdım: kim isə yenə pəncərənin yanından sürətlə keçdi və allah bilir, harada isə gizləndi. Mən bu canlı şeyin eniş sahillə qaçacağını güman edə bilməzdim, lakin burası da var idi ki, o başqa heç bir yerə gedə bilməzdi. Ayağa qalxdım, arxalığımı çiynimə saldım və xəncərimi belimə bağlayıb asta-asta daxmadan çıxdım: kor oğlan qabağıma çıxdı. Mən çəpərin dibinə qısıldım, o inamlı, lakin ehtiyatlı addımlarla gəlib yanımdan keçdi. Qoltuğunda bir boğca aparırdı, körpüyə tərəf dönərək dar və eniş bir cığırla aşağı enməyə başladı. “Haman gün lallar danışacaq, korlar görəcəklər” – deyə düşündüm və onu gözdən itirməmək üçün yaxın məsafədən izlədim.

 

Bu arada ay buludlara bürünməyə başladı. Dənizdən duman qalxdı: yaxındakı gəminin dal tərəfində yanan fənərin işıltısı bu duman içərisində güclə seçilirdi. Sahildəki qayaların dibində hər dəqiqə gəmini batırmaq qorxusu ilə hədələyən köpüklər parıldayırdı. Mən sıldırımı çətinliklə enirdim, bir də nə gördüm: kor, ayaq saxladı, sonra üzü aşağı döndü: o, suya o qədər yaxın bir yerlə gedirdi ki, adam indicə dalğanın onu yaxalayıb dənizə aparacağını düşünürdü, lakin bələd adamlar kimi bu daşdan o daşa tullanmasından və çala-çuxurlara düşməməsindən görünürdü ki, bu, onun ilk gəzintisi deyildi. Axırda o bir şeyə qulaq asırmış kimi dayandı, çömbəlib boğcanı yanına qoydu. Mən sahildə dikəlmiş bir qaya dalında gizlənib, onun bütün hərəkətlərinə göz yetirirdim. Bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra, qarşı tərəfdən ağ bir fiqura göründü, fiqura kora yaxınlaşıb onun yanında əyləşdi. Külək hərdənbir onların söhbətini mənə tərəf gətirirdi.

 

– “Nə var, kor?” – deyə bir qadın səsi eşidildi, – fırtına şiddətləndi; Yanko gəlməyəcək”. – “Yanko fırtınadan qorxmur” – deyə kor cavab verdi. “Duman kəsifləşir”, – deyə qadın kədəri andıran bir səslə təkrar etiraz etdi.

 

– Dumanda, keşikçi gəmilərin yanından daha yaxşı keçmək olur, – deyə cavab eşidildi. – “Boğulsa nə olsun?” – “Nə olacaq! Bazar günü kilsəyə yeni bir lenta taxmadan gedərsən”.

 

Sükut çökdü, lakin bir şey məni bərk heyrətə gətirdi, kor mənimlə malaros ləhcəsində danışırdı, indi isə təmiz rusca danışır.

 

Kor əlini əlinə vuraraq yenə:

 

– Görürsənmi, – dedi, – mən haqlıyam, Yanko nə dənizdən, nə küləkdən, nə dumandan, nə də sahil keşikçilərindən qorxmur: bircə qulaq ver. O, su şırıltısı deyil, məni aldada bilməzsən – bu onun uzun avarlarının səsidir.

 

Qadın yerindən sıçradı və təşvişli bir görünüşlə uzaqları seyr etməyə başladı. O:

 

– Sən sayıqlayırsan, kor? – dedi, mən heç bir şey görmürəm.

 

Etiraf edirəm ki, uzaqlarda qayığa bənzər bir şey görməyə nə qədər çalışdımsa da heç şey görmədim. On dəqiqə beləcə keçdi və budur, dağ kimi dalğaların arasında qara bir nöqtə görünməyə başladı: bu nöqtə gah böyüyür, gah da kiçilirdi. Bir qayıq asta-asta dalğaların belinə qalxıb sonra sürətlə oradan aşağı enərək sahilə yaxınlaşırdı. Belə bir gecədə iyirmi verstlik bir boğazdan yola çıxmağa ürək edən gəmiçi cəsur və ehtimal, onu bu işə vadar edən səbəb çox əhəmiyyətli idi. Bu cür düşünərək, qeyri-ixtiyari bir ürək döyüntüsü ilə zavallı qayığa baxırdım, lakin qayıq ördək kimi suya cumur və sonra avarlarını qanad kimi şiddətlə suya çırpıb, köpük sıçrantıları içərisindəki dalğaların dibindən yuxarı atılırdı: mən indicə qayığın şiddətli bir hərəkətlə sahilə dəyib parça-parça olacağını zənn edirdim, lakin o cəld yana buruldu və salamatca buxtaya oturdu. Qayığın içərisindən başına qoyun dərisindən tatar papağı qoymuş, ortaboylu bir adam çıxdı. O, əl elədi və hər üçü qayıqdan şey-şüy çıxarmağa başladılar. Qayığın yükü o qədər çox idi ki, mən onun necə olub da batmadığını hələ indi də anlamıram. Hərəsi çiyninə bir bağlama alaraq sahil boyu ilə getdilər və bir az sonra mən onları gözdən itirdim. Evə qayıtmaq lazım idi, lakin etiraf edirəm ki, bütün bu əcaibliklər məni təşvişə salmışdı və səhərin açılmasını güclə gözlədim.

Kazakım yuxudan oyanıb, məni tamamilə geyinmiş gördükdə çox təəccüb etdi, lakin mən bunun səbəbini ona demədim. Bir müddət, parçalanmış buludlarla örtülmüş mavi səmanı sürməyi bir zolaq kimi uzanan və son qayası üstündə mayak qülləsi ağaran uzaq Krım sahillərini pəncərədən seyr etdikdən sonra Gelenciyə gedəcəyim saatı komendantdan öyrənmək üçün Fanaqorya qalasına getdim.

Lakin heyhat! Komendant mənə qəti bir şey deyə bilmədi. Körpüdə dayanmış gəmilərin hamısı ya keşikçi, yaxud da hələ yüklənmiş tacir gəmiləri idi. Komendant: “Bəlkə, üç-dörd gündən sonra poçt gəmisi gəldi, – dedi, – onda baxarıq”.

Mən qaşqabaqlı və hirsli bir halda evə qayıtdım. Qapıda məni kazakım qorxmuş bir çöhrə ilə qarşıladı:

– İşimiz xarabdır, cənab – dedi.

– Elədir, qardaş, allah bilir, nə vaxt buradan çıxıb gedəcəyik! Bunu eşitdikdə o daha da təlaşa düşdü və əyilib qulağıma pıçıltı ilə dedi:

– Bura təmiz yer deyil! Bu gün mən Qara dəniz uryadnikinə rast gəldim: mənim tanışımdır, keçən il bizim dəstədə idi. Haraya düşdüyümüzü ona deyən kimi mənə: “Qardaşım, – dedi, – ora təmiz yer deyil, adamları yamandır!..” Doğrudan da, heç belə də kor olarmı? Hər yerdə tək gəzir. Bazara çörək almağa da, su gətirməyə də tək gedir… Görünür ki, burada artıq buna alışmışlar.

– Nə oldu bəs? Ev sahibəsi heç görünmədimi?

– Bu gün sizdən sonra qız ilə bir qarı gəldi.

– Nə qız? Onun qızı yoxdur.

– Qızı deyilsə, onda, allah bilir, nəyidir: odur, qarı bu saat daxmasında əyləşmişdir.

Mən daxmaya girdim. Peç bərk qalanmışdı və peçdə bunların yoxsulluğuna nisbətən çox bahalı bir xörək bişirdi. Qarı mənim bütün suallarıma – karam, eşitmirəm, – deyə cavab verirdi. Neyləmək olardı? Mən peçin qabağında oturub ocağa çır-çırpı atan kora müraciət etdim. Qulağından yapışıb: “Ədə, kor şeytan, – dedim, – de görüm dünən gecə qoltuğunda boğca hara gedirdin, hə? – Birdən korcuğazım ağladı, çığırdı, ufuldadı: “Hara gedirdim?.. Heç yerə getmirdim… Qoltuğumda boğca? Nə boğca? Qarı bu dəfə eşitdi və deyinməyə başladı: “Gör necə şər atırlar, özü də yetimin üstünə! Nə üçün ona əziyyət verirsiniz? O sizə nə etmişdir?” – bütün bu hal məni cana gətirdi, bu sirrin açarını tapacağıma qəti qərar verib daxmadan çıxdım.

Yapıncıma büründüm və çəpərin yanındakı daşın üstünə oturub, uzaqlara baxmağa başladım. Gecəki fırtınadan təlatümə gəlmiş dəniz göz işlədikcə uzanırdı, onun, yuxuya getmiş uğultusunu andıran yeknəsəq ahəngi mənə keçmiş illəri xatırlatdı, xəyalımı şimala, soyuq paytaxtımıza apardı. Xatirələrimdən həyəcanlanaraq fikrə getdim… Beləcə təqribən bir saat, bəlkə də daha çox vaxt keçdi… Birdən mahnıya oxşayan bir səs məni heyrətləndirdi. Səhv etməmişdim, bu mahnı idi, səs də təravətli qadın səsi, – lakin bu səs haradan gəlirdi?.. Qulaq verdim, gah uzanan və həzin, gah da sürətli və canlı olan səlis bir mahnı idi. Ətrafıma baxdım – kimsə yox idi, yenidən qulaq verdim, – səslər sanki göydən gəlirdi. Başımı qaldırdım: daxmanın damında zolaqlı paltar geymiş, saçları çiyninə tökülmüş su pərisi qədər gözəl bir qız oturmuşdu. O, günəş şüaları düşməsin deyə əlini gözünün üstünə qoyub uzaqlara baxır, gah gülərək öz-özü ilə danışır, gah da təkrar mahnı oxuyurdu.

 

Mən bu mahnının sözlərini kəlmə-kəlmə yadımda saxlamışam:

 

Azad sularda süzər

Göy çəmənlərdə üzər.

Seyr edər hər tərəfi

Ağ yelkənli gəmilər.

Gəmilər arasında

Mənim də qayığım var,

Qayığımın var-yoxu, –

Birgə cüt ağac avar.

Fırtına qopan zaman

Kanatları açarlar,

Yekə, qoca gəmilər,

Uzaq dənizə qaçar,

Dənizə baş əyərək

Yalvarıb deyərəm mən,

“Amandır, dəli, dəniz,

Qayığıma dəymə sən,

Onun içində olan,

Qiymətli şeydir, inan.

Bu gecə vaxtı onu

Bir igiddir aparan”.

 

 

Bu səsi bu gecə də eşitdiyim bilaixtiyar fikrimə gəldi: bir anlığa fikrə getdim və bir də dama baxanda qızı artıq orda görmədim. Birdən qız, başqa bir şey oxuya-oxuya və çırtıq çala-çala gəlib yanımdan sürətlə keçdi. Qaçıb qarının yanına girdi, aralarında mübahisə başlandı. Qarı acıqlanır, qız qəhqəhə çəkib ucadan gülürdü. Bir də gördüm ki, su pəriciyim yenə qaça-qaça gəlir: bərabərimə yetişib dayandı və mənim burada olmağıma təəccüblənirmiş kimi diqqətlə gözlərimin içinə baxdı: sonra etinasızlıqla üzünü çevirdi və səssizcə körpüyə tərəf getdi. Bununla iş bitmədi: o bütün günü mənim mənzilimin yanında fırlandı. Mahnının və atılıb düşmənin bir dəqiqə belə arası kəsilmədi. Qəribə məxluq idi! Çöhrəsində heç bir dəlilik əlaməti yox idi: əksinə, onun nüfuzedici oynaq gözləri mənə dikilirdi və sanki bu gözlərdə insanı cəzb edən bir qüvvə vardı, hər dəfə mənə baxırkən elə bil sual verilməsini gözləyirdi. Lakin həmişə mən ağzımı açıb danışmaq istədikdə o, hiyləgərliklə gülümsəyərək qaçırdı.

 

Mən ömrümdə qətiyyən belə bir qadın görməmişdim. O heç də gözəl qız deyildi, lakin mənim gözəllik haqqında da öz əqidəm vardır. Onda çox böyük nəsillik əlamətləri var idi… nəsillilik atlarda olduğu kimi qadınlar üçün də böyük işdir: bu kəşf gənc Fransaya mənsubdur. Bu, yəni mən gənc Fransanı demirəm, cinsiyyət, çox vaxt arvadın yerişindən, əlindən və ayağından bilinir, xüsusilə burnun çox əhəmiyyəti vardır. Rusiyada düz buruna az təsadüf olunur, xırda ayaqdan da nadir tapılır. Mənim oxuyan qızımın yaşı 18-dən artıq olmazdı. Əndamının qeyri-adi dərəcədə elastik olması, boynunu ancaq özünə məxsus surətdə əyməsi, uzun sarışın saçları, boynunun və çiyinlərinin günəşdən xəfifcə qaralmış dərisinin qızıla çalan rəngi və xüsusilə düz burnu – bütün bunlar ağlımı başımdan almışdı. Mən onun qıyqacı baxışlarında vəhşi və şübhəli şeylər oxuyurdumsa da, təbəssümündə anlaşılmaz bir şey vardısa da, yenə də belə bir əqidəyə gəlmişdim ki, onun düz burnu məni dəli-divanə edir: mən Getenin Minonasını1 – Onun alman təxəyyülünün yaratdığı bu ecazkar xilqəti tapmış olduğu-mu zənn etdim: doğrudan da qızla Minona arasında bənzəyiş çox idi:

 

eyni oynaqlıqdan tam sükunətə keçmək, eyni müəmmalı danışıq, eyni atılıb düşmələr və əcaib mahnılar…

 

Axşamçağı qızı qapı ağzında saxlayıb onunla belə bir söhbətə girişdim:

 

“Gözəl qız, de görüm, bu gün damın üstündə nə edirdin?” – deyə soruşdum. – “Küləyin hansı cəhətdən əsdiyinə baxırdım”. – “Külək

 

sənin nəyinə lazımdır?” – “Külək əsən tərəfdən səadət gəlir”. “Necə yəni? Bəxtiyarlığı mahnı oxumaqlamı çağırırdın?” – “Mahnı oxuyan yerdə bəxtiyarlıq olar” – “Birdən bəlkə sənin mahnın başına bəla açdı?” – “Nə olar ki?” “Yaxşı olmayan yerdə yaman ki olar: yamanlıqla yaxşılıq arasında isə çox məsafə yoxdur” “Bu mahnını sənə kim öyrətmişdir?” – “Heç kim öyrətməyib: ağlıma gəlir oxuyuram: eşitməli olan eşidər: eşitməli olmayan, anlamaz”. – “Bəs sənin adın nədir, nəğməkar qızım?” – “Ad qoyan bilir”. – “Bəs sənə adı kim qoymuşdur?” – “Nə bilim”. “Sən nə sirrverməz qızsan! Amma mən sənin haqqında bir para şeylər öyrəndim” (danışıq onun haqqında deyilmiş kimi çöhrəsinin vəziyyəti dəyişmədi, dodaqları da qımıldanmadı). “Mən dünən gecə sənin sahilə getdiyini öyrəndim”. Onu utandırmaq məqsədilə, dünən gecə gördüklərimin hamısını lovğalıqla danışdım: əsla özünü itirmədi! Ucadan qəhqəhə çəkdi. – “Çox görübsünüz, lakin az bilirsiniz: bildiklərinizi də qıfıl altında saxlayın”. – “Birdən mən bu işi komendanta xəbər vermək istəsəm necə?” – dedim və üzümə çox ciddi və hətta qəti bir ifadə verdim. O atılıb düşdü, oxudu və koldan ürküdülmüş quş kimi birdən yox oldu. Mənim son sözlərim tamamilə yersiz idi. O, zaman mən bu sözlərə əhəmiyyət verməmişdim, lakin sonralar onları deməyimə peşman oldum.

 

Qaranlıq yenicə qovuşanda çayniki qaynatmağı kazaka əmr etdim, şamı yandırdım və stolun başında oturub yol çubuğumu çəkməyə başladım. İkinci stəkan çayı içib qurtarmaq üzrə idim ki, birdən qapı cırıldadı, arxamda xəfif paltar xışıltısı və ayaq səsləri eşidildi: diksinib döndüm, geriyə baxdım – gələn mənim su pərim idi. O, yavaşca və bir söz demədən mənimlə üzbəüz əyləşdi, gözlərini mənə zillədi, bilmirəm nədənsə mənə olduqca nəvazişli göründü, bunlar bir zamanlar mənim həyatımda müstəbidcəsinə oynamış baxışları xatırlatdı. Qız sanki məndən sual gözləyirdi, lakin mən ifadəolunmaz bir təlaş içərisində susurdum. Onun çöhrəsini, ruhi həyəcanını göstərən tutqun bir solğunluq bürümüşdü. Əlini məqsədsiz olaraq stolun üstündə gəzdirirdi: mən bu əlin xəfifcə titrədiyini sezdim, köksü gah qabarır, gah da adama elə gəlirdi ki, o, nəfəsini gizlədir. Bu oyun məni usandırmağa başladı və mən sükutu ən adi sözlə, məsələn, ona bir stəkan çay təklif etməklə pozmağa hazırlaşmışdım ki, birdən qız sıçradı, boynumu qucaqladı və yaş, qızğın bir öpüş dodaqlarımda səsləndi. Gözlərim qızardı, başım hərləndi və mən gənclik ehtirasının bütün qüvvəti ilə onu bağrıma basdım, lakin, o, ilan kimi qollarımın arasından sivişib çıxdı və qulağıma: “Bu gecə hamı yatandan sonra sahilə çıx” – deyə pıçıldayıb, ox kimi otaqdan qaçdı. Dəhlizdə çayniki və yerə qoyulmuş şamı aşırdı. Küləşin üstündə uzanaraq qalan çayla qarnını qızdırmaq arzusunda olan kazak – “ay şeytan qız!” – deyə bağırdı. Ancaq bundan sonra fikrimi cəmləyə bildim.

 

İki saatdan sonra, körpüdə hər şey sükuta daldığı zaman mən kazakımı yuxudan oyadıb ona: “Əgər mən tapança atsam, – dedim, – sahilə yüyürərsən”. O, gözlərini bərəltdi və cəld cavab verdi: “Baş üstə, cənab”. Mən tapançamı belimə bağlayıb eşiyə çıxdım. Qız məni enişin qırağında gözləyirdi: yüngül və çox qıvraq geyinmişdi, elastik belinə kiçik bir yaylıq sarımışdı.

 

Əlimdən tutaraq: “Dalımca gəlin! – dedi və enişə enməyə başladıq. Necə oldu ki, qol-qıçım sınmadı, təəccüb edirəm. Aşağıda sağa döndük və dünən mən koru izlədiyim yolla getdik. Ay hələ çıxmamışdı: yalnız iki ulduz, nicatverici iki mayak kimi göyün tünd mavi qübbəsində parıldayırdı. Ağır dalğalar səlis və müntəzəm surətdə bir-birinin ardınca yuvarlanır və sahilə bağlanmış tənha qayığı xəfifcə yerindən oynadırdı. Yol yoldaşım mənə: “Qayığa oturaq” – dedi. Mən tərəddüd etdim: sentimental dəniz gəzintisi həvəskarı deyiləm, lakin boyun qaçırmaq yeri deyildi. Qız qayığa atıldı, mən də onun dalınca: hələ fikrimi başımda cəmləməmişdim ki, üzdüyümüzü gördüm. Mən hirslənib: “Bu nə deməkdir?” – dedim. O məni skamyaya oturdub, iki əli ilə belimi qucaqladı: “Bu o deməkdir ki, mən səni sevirəm” …Yanağını yanağıma söykədi, onun atəşli nəfəsini üzümdə hiss etdim. Birdən nə isə şappıltı ilə suya düşdü: əlimi belimə atdım, tapança yox idi. Of, ürəyimə qorxunc bir şübhə gəldi, qan başıma vurdu! Geriyə baxdım – sahildən təqribən əlli sajen uzaqdayıq, mənsə üzmək bacarmıram! Onu özümdən kənara itələmək istəyirəm, – qız isə pişik kimi paltarımdan yapışmışdı: birdən qüvvətli bir təkan az qala məni dənizə salmışdı. Qayıq yırğalandı, lakin mən özümü saxladım, aramızda dəhşətli bir mübarizə başlandı, hirs qüvvətimi artırırdı, lakin tezliklə anladım ki, düşmən cəldlikdə məndən üstündür. “İstədiyin nədir?” – deyə mən onun balaca əllərini sıxaraq qışqırdım: barmaqları şaqqıldadı, lakin çığırmadı; onun ilan təbiəti bu işgəncəyə dözürdü.

 

– Sən görmürsən, – deyə o cavab verdi: – sən xəbər verəcəksən! – Bu sözlərdən sonra qeyri-təbii bir qüvvətlə məni qayığın kənarına sıxdı: biz ikimiz də belimizə qədər qayıqdan asılı qaldıq, onun saçları suya dəyirdi: ölüm-dirim dəqiqəsi idi. Mən dizimlə qayığın dibinə dirənərək bir əlimlə onun saçından, o birisi ilə boğazından yapışdım: qız mənim paltarımı buraxdı və mən bir anda onu dalğaların arasına tulladım.

 

Artıq hava lap qaranlıqlaşmışdı: onun başı iki dəfə dəniz köpükləri arasında göründü və mən bundan sonra daha bir şey görmədim…

 

Qayığın dibindən köhnə bir avar qırığı tapdım və çox əlləşdikdən sonra birtəhər körpüyə yan aldım. Sahillə daxmama doğru irəliləyərkən bilaixtiyar korun dünən gecə üzgüçüsünü gözlədiyi yerə diqqətlə baxdım: ay artıq göy üzündə yuvarlanırdı və mənə elə gəldi ki, sahildə ağ paltarlı bir adam oturmuşdur, maraqlanıb pusa-pusa yaxınlaşdım və sahil enişi üstündəki otluğa uzandım: başımı azca yuxarı qaldırmaqla qayanın üstündən aşağıdakı hər şeyi aydınca görə bilirdim. Mən su pərimi tanıdıqda, təəccüb etməkdənsə, bəlkə də çox sevindim. O, uzun saçlarından dəniz köpüyünü sıxırdı, yaş köynəyi ətinə yapışdığından onun qıvraq əndamını və dik döşünü göstərirdi. Azacıq sonra uzaqda bir qayıq göründü, çox çəkmədən sahilə yaxınlaşdı: dünənki kimi, qayıqdan saçlarını kazak kimi vurdurmuş və qayış kəmərinə yekə bir bıçaq taxılmış tatar papaqlı bir adam çıxdı. Qız: “Yanko, – dedi, – hər şey məhv oldu!” – Sonra söhbətlərinə davam etdilər, lakin o qədər asta danışırdılar ki, mən bir şey eşidə bilmədim. Nəhayət, Yanko səsini ucaldaraq: “Bəs kor haradadır?” – dedi. “Onu mən göndərmişəm” – deyə cavab eşidildi. Bir neçə dəqiqədən sonra kor dalında bir torba ilə gəldi. Torbanı qayığa qoydular.

 

Yanko: “bura bax, kor! – dedi, sən o yeri qoru… bilirsənmi? Orada bahalı mallar var… de ki, (adamın adını eşitmədim) daha mən onun nökəri deyiləm, işlər bəd gətirdi, o məni bir də görməyəcək: indi vəziyyət təhlükəlidir. Başqa yerə özümə iş axtarmağa gedirəm, o bir də mənim kimi qoçağı tapa bilməz. Bir də de ki, o yaxşı zəhmət haqqı versə idi, Yanko onu atıb getməzdi: mənim üçün isə küləyin əsdiyi, dənizin gurladığı hər yer yoldur! – Bir qədər sükutdan sonra Yanko davam etdi: – Qız da mənimlə gedəcək; o burada qala bilməz: qarıya isə de ki, ölmək vaxtı çatmışdır, yaşadığı bəsdir, adamın həyası olmalıdır, öz işini bilsin. Bizi isə bir də görməz”.

 

Kor şikayətli bir səslə:

 

– Bəs mən? – dedi.

 

– Sən mənim nəyimə lazımsan ki? – deyə cavab eşidildi. Bu arada mənim su pərim qayığa sıçradı və yoldaşına əl elədi. Yanko korun ovcuna nə isə bir şey basdı və “Al, dedi, – özünə şəkərçörəyi alarsan”.

 

Kor: – “Elə bu?” – dedi. “Al, yenə verim”. –Yerə düşən sikkə daşa dəyib cingildədi. Kor onu götürmədi, Yanko qayığa oturdu: külək sahildən əsirdi: onlar xırdaca yelkəni qaldıraraq, sürətlə sahildən uzaqlaşdılar. Ayın işığında, tutqun dalğalar arasında görünən ağ yelkən uzun müddət gözdən itmədi, kor hələ də sahildə oturmaqda idi, qulaqlarıma hönkürtüyə bənzər bir səs gəldi: kor oğlan, doğrudan da, xeyli ağladı, ağladı… Mən kədərləndim. Axı tale nə üçün məni bu namuslu qaçaqçıların dinc mühitinə atdı? Sakit bir gölə atılmış daş kimi mən onların dincliyini pozdum və özüm də az qala bir daş kimi dənizin dibinə getmişdim.

 

Evə qayıtdım. Dəhlizdə taxta nimçədə duran şam yanıb qurtarmaq üzrə idi: kazak məndən əmr aldığına baxmayaraq, tüfəngindən ikiəlli tutmuş halda bərkcə yatmışdı. Mən onu oyatmadım, şamı götürüb daxmaya girdim. Heyhat! Mücrüm, gümüşə tutulmuş qılıncım, bir dostumun hədiyyə etmiş olduğu Dağıstan xəncəri – hamısı yox olmuşdu! Məlun korun qayığa gətirdiyi şeyin nə olduğunu burada anladım. Qaba bir təkanla kazakı yuxudan oyadıb söydüm: ona alıqlandım, əlimdən nə gələ bilərdi! Kor bir uşağın məni qarət etməsindən, on səkkiz yaşlı bir qızın isə az qala məni dənizə itələyib boğmaq istədiyindən gedib komendanta şikayət etməkdən gülünc bir şey olardımı? Allaha şükür ki, səhər getmək imkanı oldu və mən Tamanı tərk edim. Qarı ilə yazıq korun axırı necə olduğunu bilmirəm. Bir də axı mənim kimi dövlət işi üçün yola çıxmış köçəri bir zabitin, insanların sevinc və fəlakətləri ilə nə işi vardır!..

 

Birinci hissənin sonu