1924-cü ildə Bakıda nəşr edilən, o zamankı dilçiliyimizin manifesti sayıla bilən “Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl” adlı kitabın müəllifi dilçi alim, professor Bəkir Çobanzadə 1925-ci ildə, I Türkoloji qurultayda dili necə zənginləşdirməyin üç yolu olduğundan danışırdı: 1. Əgər fikri izah etməyə çətinlik çəkirsənsə, ilk növbədə xalq arasında canlı danışığa, dialektlərə müraciət elə. 2-ci yol, xalq arası danışıqlarda (dialektlərdə) də çətinlik olacaqsa, üz tut başqa türkdilli xalqların söz bazasına. 3-cü yolu, əgər türkdilli xalqların dilində də tapmasan, müraciət elə Avropa dillərinə.
«Əgər fikri izah etməyə çətinlik çəkirsənsə»! Məntiqə uyğun və ana dilinə hörmətlə! Alim, bu günümüzdə “bəli, hə” əvəzinə “əvət”, “münasibət” tək gül kimi sözü “ilişgi” ilə əvəz edənlərə, “gəlirəm” əvəzinə ““gəliyorum, gediyorum” deməklə “dili zənginləşdiririk” deyənlərə, elə 100 il qabaq dili necə zənginləşdirməyin yolunu deyib.
Bir vaxt, fransız inqilabından təsirlənən rus ziyalıları fransız dilini, az qala, rus ədəbi dilinə çevirmişdilər. Rus ədəbi mühiti ilə sırf bağlı olan 19-cu əsr Azərbaycan mühiti də Peterburq dairələrinə xoş gəlmək üçün astaca keçmişdi “müsyö, bonjur” ifadəsinə. Sovet dövrü “müsyö”lər dəyişdilər, keçdilər rusdilli ifadələrə. İndi isə yenə dəyişiblər “simlərini”. Neçə il çəkəcək bu dəfə?!
Bilirik ki, ədəbiyyat — insanın, cəmiyyətin hisslərini, emosiyalarını, düşüncələrini, arzu və istəklərini obrazlı şəkildə əks etdirən söz sənətidir. Bu hissləri, düşüncəni ifadə etmək üçünsə mövzu həmişə bol olub. Ədəbiyyatda fikirlər iki yolla: yazılı və şifahi yolla çatdırılsa da, hər iki yolu ümumiləşdirən bir amil olub. Bu – dilimizin təmizliyi və təsvir (nəql etmə) imkanları olub.
Əfsuslar, ədəbiyyat adından çıxış edənlər arasında, “siyasi küləyin istiqamətini dəyişdiyini”, “böyük qardaş” varlığını dilimizə — ədəbiyyatımıza mədəni müdaxiləyə icazə kimi qəbul edənlər az deyillər.
Millətlərin böyük hissəsi kütlədən ibarət olduğundan ən çox gündəmdə qalan, “uğur” qazananlar da elə həmin bu əksəriyyətdir. Sözümün əsl mənasında belədir. Rəhmətlik nənəm demişkən, onlar neştərçə (buqələmun) kimi hər fəsilə, hər dövrə uyğunlaşmağı bacarırlar, cilddən- cildə keçməkdə qıvraqdırlar.
Sovet dövründə hər kəlməbaşı “brat”la mövzuya müdaxilə edənlər bir anda “abi”yə, “abla”ya keçdilər. Axşamkı xaçpərəstlər gecəynən dönüb xalqpərəst oldular. Onlardakı çevikliyə mat qaldıq.
Bizə o vaxt da yuxarıdan baxırdılar. Dədələri dədələrimizə, özləri də özümüzə lağ edirdilər. Guya biz geridə qalmışıq, kəntoşlarıq, zəmanəylə ayaqlaşa bilmirik. Nənəm onları “Leyninin buqələmun törəmələri” adlandırırdı. Rəhmətlik dünyanın quruluşunu dəyişən, Sovetlərin yaradıcısı, fəhlə-kəndli ordusunun şəriksiz babası Leninə həmişə “Leynin” deyərdi.
İndi həmin Leyninin buqələmun törəmələri, vaxtında “gəleyrəm” deyən gədəbəylilərə lağ eliyənlərin uşaqları, nəvələri “gəliyorum, gediyorum” danışır, özü də elə ürəkdən səslənirlər ki, adamın matı-qutu quruyur. Necə deyərlər, “Tısbağa çanağından çıxdı, çanağını bəyənmədi!”…
Özləri bilərlər. Kimin çulu olmaq xoşdursa, qoy olsunlar. Di gəl ki, farağat durmurlar. Həmin o kəntoş dediklərini indi də rusbaş, farsbaş adlandırırlar. Əcəba, bu nə? Nədənsə, gündəmi Ramazan necə zəbt etdisə, hamısı kölgədə qaldı. Çoban İsfəndiyar da deyir ki, əlacım olsaydı, məscidləri söküb yerində məktəb tikərdim, diplom alverini genişləndirərdim. Dayan görək, hər şey cəhənnəm, bəs o məscidlərə xərclənən pul hara, kimin ayağına yazılsın?
Mövzu bolluğudu, qardaşlar, bacılar, bircə kərə ətrafınıza, ölkənizə baxın. Şimaldan gələn kimi kürkünü dəyişib qərbə (cənuba; şərqə) üz tutanlara baxmayın. Nənəm hələ o zamanada onların adını müəyyənləşdirib.
Əli BƏY AZƏRİ
Jurnala keçid:
