Şair Məhəmməd Əlinin 75 yaşına ərməğan
Qloballaşan dünyada bir tərəfdən qırğınlar, müharibələr, soyuq savaşlar hər yeni günün mövzusuna çevrilib insan beynini zəbt edir, başqa şey düşünməyə imkan verməməyə çalışır, digər tərəfdən isə inkişaf etməkdə olan ölkələr, mədəni xalqlar bir-birinə yaxınlaşmaq, aradakı çəpərləri götürmək istəyir. Coğrafi cəhətdən alınmasa belə insanlar, xüsusən də yaradıcı insanlar buna cəhd göstərirlər. Get-gedə hiss-həyəcan, duyğu, emosiya aləmi zəka, ağıl, düşüncə, təfəkkür dünyası ilə yaxınlaşmaq əzmindədir, sanki birləşmək astanasındadır. Bu, cərəyan uzun müddət ayrılıq rəmzi kimi sayılan Şərqlə Qərbin vəhdəti deməkdir. Hər ötən gün bu vəhdət bir az da inkişaf etdirilir, yaxınlaşdırılır. Əlbəttə ki, qəlbi nurlu günəş işığı kimi bol olan sənətkarların, söz adamlarının sayəsində. Belə adamlardan biri şair Məhəmməd Əlidir. Özünü heç vaxt gözə soxmağa, yaradıcılıq nümunələrini yaymağa, təbliğatını aparmağa, geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmağa çalışmayan, heç cəhd də göstərməyən Məhəmməd Əli. Hansı ki, texnikanın inkişaf etdiyi bir dövrdə və əsas auditoriya olan məktəblərdə ümumiyyətlə şair və yazıçıların təbliğatının aparılmadığı bir zamanda bu məsələ çox vacibdir.
Gün həftəyə calandı,
Ay ötdü, il dolandı.
Faydalı keçən ömür
Məna ilə dolandı.
Sinəsi xalq folkloru ilə dolu olan nənəmdən (Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin, müəllimlərimlə bərabər onun rolu böyükdür. Bizdə anaya nənə, nənəyə qoca deyərdilər – Ə.A) uşaq vaxtı eşitdiyim, heç vaxt fərqinə varmadığım, lakin yaddaşımın hansısa qatında qoruyub saxladığım bu həzin nəğməni niyə məhz indi xatırladım? Özü də şair Məhəmməd Əlinin yetmiş beş yaşının tamam olması ərəfəsində! Şairin yaradıcılığı haqda düşünə-düşünə payız küçələri ilə gedə-gedə, ayağımın altındakı xəzəlləri tapdalaya-tapdalaya, beynimdəki fikirlər öz işini görür, ilməsinin hərəsini bir yerdən götürərək xəyalındakı xalçasını toxuyur.
Tam kamillik, müdriklik dövrünə çatan Məhəmməd Əli yaxşı bir ağsaqqal, aktual fikir və təfəkkür sahibi nurani baba, bənzərsiz deyimləri, təkrar olunmayan ifadələri ilə könül ovsunlayan istedadlı şair kimi tanınmış, bu gün də gözəl insani xüsusiyyətlərini özündə saxlayaraq yazıb-yaratmaqdadır.
Ən əsası, onun xoşbəxtliyi ürəyinin genişliyindədir, ədəbi mühitə xas olan paxıllıqdan kənardır, qibtə və həsəd hissləri isə onun təbiətinə ümumiyyətlə yaddır. Necə deyərlər, daima başını aşağı salıb ulu Yaradanın verdiyi təb, istedad müqabilində öz yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdur. Şair bəzən əhatəsində baş verənlərə qarşı üsyanını lirik qəhrəmanın dili ilə Tanrıya üz tutmaqla bildirir, zamanın ağır yükünü çiynində çəkə bilmədiyindən giley-güzarını ona söyləyir:
Rəbbim, yaratdığın əşrəti-insan
Haqq yolunu azıb, şeytana dönüb.
Gözləri kor olub, ağlı da çaşıb,
İnsanlıqdan çıxıb, nadana dönüb.
Hər yanda qırğınlar, müharibə, qan,
Titrədir göyləri qalxan ah-fəqan.
Sanki son ömrünü yaşayır cahan,
Dünya çalxalanır, virana dönüb.
Bununla belə Məhəmməd Əli poeziyası onlarla nüfuzlu simanın və ədəbiyyatşünasın diqqətini çəkmişdir. Xalq şairi: Məmməd Araz, şairlər: Adil Cəmil, İlyas Tapdıq, Oqtay Rza və Fərqanə Mehdiyeva, ədəbiyyatşünaslardan: akademik Teymur Kərimli, professorlar Vaqif Yusifli, Hafiz Əlimərdanlı və Nadir Məmmədli, söz adamlarından: Elxan Zal Qaraxanlı, Məhəmməd Ələkbərli, Əli bəy Azəri, Ramiz İsmayıl, Sabir Şirvanlı, Şahməmməd Dağlaroğlu, Vaqif Osmanov, Xəzər Miraj, Ayaz İmranoğlu, Hikmət Məlikzadə və başqaları onun yaradıcılığına müraciət etmiş, bənzərsiz fikirlərini, deyilməmiş ifadələrini, yeni poetik tapıntılarını alqışlamışlar.
Cəmiyyət elə düşünür ki, bütün ibarəli fikirlər səsləndirilmiş, deyilməli hər nə varsa dünyanın müdrikləri, eləcə də Azərbaycanın dahi klassikləri Nizami Gəncəvi, Xəqani Şirvani, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi və başqaları tərəfindən deyilmişdir. Mümkün olanları da Azərbaycanın görkəmli şair və yazıçıları ədəbiyyatın qızıl dövrü sayılan XIX və XX əsrlərdə yaşayıb-yaratmışlar demişlər. Daha bundan sonra yeni nə demək olar?
Dilimizi, folklorumuzu ilk olaraq anamızdan (nənəmizdən) öyrənməyə başlayırıq. Burda yenə də nənəmin bir kəlməsini xatırlatmağa məcburam. “Dünya həmişə tuluq kimi çalxalanır, yağı yağ tərəfə ayrılıb üzə çıxır, ayranı aşağıda qalır”. (Biz tərəflərdə — Zəngəzurda keçi dərisindən hazırlanmış tuluqdan daha çox istifadə edərdilər, nəinki taxta nehrədən Ə.A) Sonralar bu hikməti Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında gördüm. Yaxşı ki, Sabir bunu nəzmə çəkmiş, ədəbiyyata həkk etdirmişdir. Hərdən mənə elə gəlir ki, Sabir özü də bu hikməti folklor nənəsindən eşidib.
Bu da bir hikmətdir ki, hər dövrün özünün dillərdə dastana çevrilən Leyli-Məcnunu olub. Dillər əzbəri aşiq-məşuqu kimi qılınc vuran igid oğulların da şan-şöhrəti hər yana yayılıb. Onlarla bərabər düşünən beyinləri ilə seçilən söz adamlarının cəmiyyətdə rolu danılmazdır. Məhəmməd Əli də indiki dövrün düşüncəsi ilə xalqın fərqlənən şair oğullarından biridir. Təkcə təbiətin füsunkarlığını deyil, həm də onun fəlsəfəsini nəzmə çəkən şairin “Dağlarda qış” şeirinə bir nəzər salaq.
Dağlar bir-birinə qısılıb,
çəkib qar yorğanını başına.
Təpələr üşüməsin deyə,
onları basıb ağuşuna.
Günəşin şəfəqlərindən
parıldayır qayaların tunc libası.
Susub, gəlmir göylərdən
qartalların qıy sədası.
Ağaclar gəlintək bəzənib,
budaqlarına sazaqdan mirvarilər taxıb.
Dağ kəli sola-sağa boylanaraq
keşik çəkir, şiş qayalara çıxıb.
Bulaqlar əvvəlkitək coşub çağlamır,
bürümür ətrafı şaqraq səsi.
Çayların zil səsi batıb,
Pəsdə oxuyur,
güclə eşidilir nəğməsi.
Binə yerləri görsənmir,
yerlərini qar örtüb, boş qalıb.
Dağlar rahat uyusun deyə
təbiət sükut lövbərini salıb.
Görün nə qədər yeni deyim var. Düzdür, köhnə deyimlərdən də istifadə olunub, ancaq onlar da yeni formada deyilib. “Təpələr üşüməsin deyə”, “Ağaclar… budaqlarına sazaqdan mirvarilər taxıb”, “Dağ kəli… keşik çəkir”, “Çayların zil səsi batıb”, “Dağlar rahat uyusun deyə” və başqa yeni ifadələr hansısa şair tərəfindən deyilibmi?
Azərbaycanın gözəl sonet ustadı Mirəfsəl Təbib də öz poeziyası ilə Şərqlə Qərbin vəhdətinə çalışan şairlərdən biri olub. O, qeyd edirdi ki, “… bəşəriyyətdə yeni fikir yoxdur, qədim və hətta çox qədim fikrin yeni, müasir ifadəsi var. Həyat davam edir və təkrar olunur, insan və insanlıq haqqında fikirlər, mülahizələr yalnız zamana uyğun formada yeni şəkil alır”.
Məhəmməd Əliyə görə poeziya, elə ədəbiyyatın özü də zövq məsələsidir. Hər hansı bir əsər, poetik nümunə mininə xoş gələr, onuna yox! Mininə xoş gəlmək hələ ədəbiyyat demək deyil. Necə ki, sinifdə bir müəllimin fikri otuz şagirdin zövqündən üstün tutulur. Müəllim ölçüb-biçəndir, düşünəndir, şagirdlər isə ilk görünüşdə aldana bilərlər.
Yazda baş verən təbiət hadisələri ilə hamı rastlaşır. Birdən gün çıxır. Bir də görürsən ki, hardansa peyda olan qara buludlar günəşin qabağını kəsib hər yeri qaranlığa bürüdü. Yağış yağmağa başladı. Yağış birdən leysana çevrildi. Sel suları aləmi başına götürdü. Dağlardan üzüaşağı axan çaylar daşdı. Çaylar iri daşları qabağına qatıb üzüaşağı aparmağa başladı. O sahilə, bu sahilə çırpıb şaqqaşaraq səslər çıxartdı. Elə ki, düzənliyə çıxdı, çaylar yavaşıdı, bayaqkı əsib-coşmaqdan əsər-əlamət qalmadı.
Sadaladığım bütün bunlar Məhəmməd Əli yaradıcılığına xarakterikdir. Sözsüz ki, təbiətə qarşı çox diqqətli olan şairin poeziyasında ecazkar aləm ilk növbədə öz əksini tapıb. Şair çay aşağı axaraq bir-birinə dəyib şaqqıltı çıxardan daşların səsini qoç, kəl döyüşünə bənzədib, buynuzlar da bir-birinə dəyəndə şaqqaşaq səs çıxardır. Dağ, yamac aşağı axan çay sanki əzəmətli dağlardan güc alıb sürətlə axır, düzənliyə çatanda gücü zəifləyir. Məhəmməd Əlinin canlı bənzətmələri heç bir çağdaş Azərbaycan şairinin poeziyasında yoxdur.
Beləliklə, onu demək mümkündür ki, füsunkar təbiətdən ilham alan şair ruhu adətən, gözəllik, sevgi üzərində köhlənir. Başdan-başa gözəl təbiətlə əhatələnmiş doğma yurdun ecazkar sehrinə düşən Məhəmməd Əli çoxşaxəli poeziyasında təkcə təbiət təsvirlərləri ilə qane olmamış, bir qəvvas kimi təbiət hadisələrinin dərinliklərinə baş vurmuş, onları dönə-dönə təhlil edərək mənalandırmağa çalışmışdır. Əksər hallarda bu, uğurla nəticələnmişdir.
Payız barədə, demək olar ki, bütün şairlər yazmışlar. Sözün qüdrətindən bəhrələnən yaradıcı insanlar payızın qəribə hallara düşməsini yüzlərlə etüdlər, mənzərələr vasitəsilə göz önündə canlandırmağa çalışıblar. Şair Məhəmməd Əli də onlardan biridir.
Qərib quşlar apardı
İsti yayı özüylə.
Payız gəldi, — dağlardan
Enən köçün iziylə.
Məhəmməd Əli az sözlə böyük məna ifadə etməyə çalışır və bacarır. Tər-təzə deyimlər zövq oxşayır, adamın ruhunu ovsunlayır. Elə bu şeirdə “dağlara yağan ilk qarla”, “bağlarda yetişən sərvət-barla”, “dəlisov küləklərin səsində”, “aşıb-daşan suların, sellərin ahəngində” payızın gəlişi təsvir olunur. Payızın gəlişi ilə saralmış, qızarmış yarpaqlar pürrəngi olur. Bir də Məhəmməd Əliyə görə payız iki fəsildir: günəşli günü yaydandır, çovğunlu günü isə qışdan. Şairin təbiətlə “canlı” təması bir çox gözəl poetik nümunələrin yaranmasına gətirib çıxardıb.
Gölü əmək yarışlı,
Gah günlü, gah yağışlı.
Bir yanı qarlı, qışlı,
İki fəsilli payız.
Şair Məhəmməd Əlinin yaradıcılığı rəngarəngdir. O, poeziyanın müxtəlif növlərində: qoşma, gəraylı, qəzəl, sərbəst və moderində nümunələr yaratmışdır. Klassik janra sədaqəti qoruyub saxlamaqla bərabər onun poeziyasında müasirliyə cəhd, yeniliyi nümayiş etdirmək elementləri açıq-aşkar görünməkdədir. Bayatı, rübai və dördlüklərində az söz ilə böyük mənalar ifadə etməyə çalışmışdır. Bu da dahi Nizami Gəncəvini “hər sözü az demək daha xoş olar” vəsiyyətinə əməl etməkdir. Şairin şeirlərinə və həm də özünün nəğmə olaraq yazdıqlarına mahnılar bəstələnib.
Məhəmməd Əli ixtisasca mühəndisdir. Uzun illər öz ixtisası üzrə işləmiş, ölkənin inkişafında və yenidənqurmada öz dəqiq ixtisasının təhfəsini əsirgəməmişdir. Bu gün ədəbi mühitdə qələmini göydə qılınc kimi oynadan ixtisasca dəqiq elmlər mütəxəssisləri öz bacarıqları ilə seçilirlər. Onlar fəlsəfə üzrə ixtisaslı söz adamlarından sözə yanaşmaqda, ədəbi təsvirlərdə, mühakimələrində dəqiqlikləri ilə fərqlənirlər. Şərq dahiləri arasında Nəsrəddin Tusi də həmişə dəqiqliyi ilə seçilib və ona görə də məşhurdur.
Şairlər, adətən, cəmiyyətdən şikayətlənəndə özlərinə qapanırlar, məsum uşaq kimi kövrək olurlar, tənhalıq hiss edirlər. Bu tənhalığı Məhəmməd Əli “Qar yağır” şeirində ifadə edib. Qar yağması da bir təbiət hadisəsidir.
Qar yağır.
Heç kim məni görməyir, duymayır.
Yaddan çıxmışam, unudulmuşam,
Bilmirlər ki, yoxam, varam.
Olmuşam gözdən, könüldən uzaq.
Atılmış buz heykəl,
Cansız qar adam.
Bütün dahilər ən gözəl əsərlərini tənha qalanda düşünüb ortaya çıxardıblar. Tənha qalmaq heç də unudulmaq demək deyil. Məhəmməd Əlinin yazdıqları, şair haqqında başqalarının yazdıqları haralardasa həkk olunub, qorunur, saxlanılaraq gələcək nəsillərə ötürüləcəkdir. Nə olsun ki, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən hələ incələnib dəyərləndirilməyib. Onsuz da hamı bilir ki, onlar siyahı və sifarişlə işləyirlər. Məhəmməd Əlinin isə heç kimin sifarişi ilə siyahıya düşməsinə ehtiyacı yoxdur. Onun yaratdığı gözəl poeziya nümunələri özü elə bir siyahıdır. Nə vaxtsa dəyərləndiriləcək, ana südü kimi öz halal qiymətini alacaq.
Şairin 75 yaşı tamam olur. Əlbəttə ki, bu nisbi astronomik təqvim hesabıdır. Dədə Qorquddan üzübəri böyük bir epoxanı canında yaşadan söz adamının yaşını heç bir təqvim hesablaya bilməz. Bununla belə onun doğum gününü qeyd etmək borcumuzdur. Bu münasibətlə şair Məhəmməd Əlini səmimi qəlbdən təbrik edir, ona möhkəm can sağlığı, yeni poetik axtarışlarını davam etdirmək yolunda bol-bol uğurlar arzulayırıq.
Böyük hörmət və ehtiramla:
Əli BƏY AZƏRİ
Bir Azərbaycan yazıçısı
