Kəndimizdə Hürü adını daşıyan qadın çox olduğundan hərəsinin öz ayaması vardı. Onlardan biri də Bəhlulun arvadı Hürüydü. Anamın dediyinə görə o, yaxın simsarımız idi.
Ağlım kəsəndən Hürü nənəni evimizin arxasındakı təpəyə — kəndi elektrik enerjisiylə təmin eləyən transformatorun yanına gəlib-gedən görmüşəm. Tok vurar deyə çox nadir hallarda kimsə ora yaxınlaşardı. Çünki bir vaxtlar kəndin Əli adlı montyorunu yağışlı gündə transformatoru yoxlayarkən tok vurub öldürmüşdü. Elə həmin hadisədən sonra ərazi qaratikan kolları ilə çəpərlənmiş, qapalağından (qapısından) da iri kilid asılmışdı ki, kimsə içəri girməsin.
Hürü nənə transformatorun yanına gəlib çıxınca xeyli yol qət edər, qaratikan kolları arasından içəri baxar, dodaqaltı nəsə danışdıqdan sonra yorğunluğunu çıxarmaq üçün kənardakı ağ daşın üstündə oturub bir hovur dincələrdi. Yorğunluğunu alan kimi əsa əvəzi çubuğuna söykənib ayağa qalxar: “Ya Allah!”- deyib kəndin o başındakı evinə yollanardı. İldə bir dəfə isə…
Kəndimizin qəbiristanlığı bir təpənin döşündəydi. Qara bayramda (qəbirüstü günü) kənd əhli qəbiristanlığa gedib öz ölüsünü ziyarət edər, “Yasin” surəsini oxutdurub yaxınlıqdakı düzəngahda süfrə açardı. Süfrələr ayrı açılsa da, hamı bir-birinə bişirdiyi ehsandan pay verərdi. Hürü nənə də ehsandan bir az yeyər, əzizlərinə dua eləyib tez transformatorun yanına gələrdi. Çəpərin içindəki dörd kiçik təpəciyə salavat çevirib, biz uşaqlara tanış olmayan bir dildə (ərəb dili) nəsə oxuyar ( sonralar bildim ki, yasin surəsini oxuyur), ağı deyər, bayatı çağırardı. Biz uşaqlar da maraqla onun ağ daşın üstündə oturmasını gözləyərdik. O əyləşən kimi bizi yanına çağırardı:
-Balalarım qəbirüstü günüdü. Gəlin ehsan payınızı verim,- deyib qurşağından asdığı qırmızı qotazlı bağlamanı açar, bizə öz aramızda həvəslə “ehsan şirnisi” adlandırdığımız rəngli noğullardan verərdi.
İllər ötdükcə Hürü nənə qocalırdı, amma beli bükülsə də, transformatorun yanına gəlib-getməyi tərgitməmişdi. Uşaq vaxtı onun gəlişindən “ehsan şirnisi” güdsəm də, böyüdükcə bu gəliş-gedişin səbəbini öyrənmək marağı məni rahat buraxmırdı. Bir gün atamdan soruşdum:
— Qağa, Hürü nənə transformatorun yanına niyə gəlib-gedir?
Qağam sərt baxışlarla məni süzüb:
— Qoca arvaddı. Nəyinə gərəkdi, niyə gəlib-gedir? Özü bilər, -dedi.
Mənsə ciddi-cəhdlə öyrənmək istəyirdim:
— Uşaqlar deyirlər ki, orada ölən montyor qərib imiş. Detdomda (uşaq evində) böyüdüyü üçün kimsəsi yoxuymuş. Hürü nənə də oraya ondan ötrü gəlib-gedir.
Qağam bir söz demədən çatını, orağı götürüb ot biçməyə Lala bağa endi.
* * *
Bir gün yenə Hürü nənə transformatorun çəpərindən içəri baxıb “yad dil”də danışırdı. Göz yaşın silib ağ daşın üstünə oturanda ona yaxınlaşdım:
— Nənə, bura niyə tez-tez gəlirsən?..
— Özümü günə verməyə gəlirəm, bala, — dedi.
— Nənə sizin ev də dikdədir. Orda niyə özünü günə vermirsən? Seyid Baxşəli baba günaşırı sizin yalda özünü günə verir.
Hürü nənə bir xeyli susdu. Gözləri yol çəkdi, dərin fikrə getdi. Handan-hana hərəkətə gəldi, torpaqdan baş qaldıran göy ləçəkli çiçəyi dərib burnuna yaxınlaşdırdı. Ətrindən xoşhal olurmuş kimi azca gülümsədi:
— Doğmalarımın qoxusunu duydum çiçəkdən, — deyib sual dolu baxışlarını üzümə zilləyib, — bura bizim gorgahımız olub axı… Görürəm, dilli-dilavər balasan. İnşallah, böyüyəndə hər şeyi eşidib öyrənəcəksən.
— Sənin kimi böyüklərimiz deməyəndə hardan biləcəyəm? – deyib sınayıcı nəzərlərlə onu süzdüm. Deyəsən, onun yumşaq damarını tutmuşdum.
— Ay qırışmal, dedim də, bu dil ki var səndə, gör böyüyəndə necə gözəlləri yuvasından çıxaracaq. Baban Niftalı da Gülcahanı şirin diliylə özünə arvad eləmişdi… -O, yenə susdu, sonra gözlərini qıyıb əlini on-onbeş addım o yanda çay daşından hörgüsü qalan xarabalığa uzatdı:
— Bala, mən orda doğulmuşam. Atalı-analı, bacı-qardaşlı gözəl illərimi orada yaşamışam. Dünyalarını dəyişsələr də, buralar onların ruhları dolaşan məkandı. Gəlirəm, görsünlər ki, evimiz sahibsiz deyil.
— Belə de… Nənə, demək, transformator qoyulandan sonra buradan köçüb yal məhləyə getmisiniz.
— Hə, bala. Yaddaşım məni aldatmırsa, kəndimizə işıq 1957-ci ildə çəkildikdən bir müddət keçmişdi ki, transformatordan paylanan məftillərdən biri qırılıb ot tayamızın üstünə düşdü. Ev-eşiyimiz yandı. Elə o vaxtdan buraları tərk elədik, — deyib nənə ah çəkdi, kövrək halda sözünə davam elədi, — həm də, hələ o vaxtlar transformatorun yeri zərnəlilərin, ətraf kəndlərdən gələnlərin ziyarət yeriydi.
O, təəccüblə baxdığımı görüb əlini yellədi:
— Eh, ay bala, orada şəhidlər dəfn olunub. Kimisi də bura Osmanlı qəbiristanlığı deyir.
İlk dəfə eşitdiyim üçün soruşdum:
— Şəhid nə deməkdir, nənə?
— Bala, vətəni, yurdu, dini, əqidəsi uğrunda canını sipər edib həlak olanlara şəhid deyilir.
— Demək, orada Zərnəli şəhidləri dəfn olunub.
— Dedim axı, Osmanlı şəhidləridir. Ona görə də bu yerə Osmanlı qəbiristanlığı deyilir.
— Osmanlı nə deməkdir, nənə?
O, əlini qaşlarının üstünə qoyub üzü Zəngəzur dağlarına tərəf baxdı. Baxdı, baxdı və sonra xəyal işığından ayrılıb:
— Çox-çox uzaqlarda qanı bir, canı bir olan türk ellərimiz var. Onların dövlətlərinə onda Osmanlı deyilirdi. O dövlətin yaşı o qədər çox idi ki, qoca Osmanlı adını almışdı. Bizimsə Azərbaycan adlı dövlətimiz yenicə qurulmuşdu. Erməni-müsəlman davası gedirdi. 1918- ci ildə mən yeniyetmə qızıydım. Deyirdilər ki, daşnak Andranik Zəngəzur dağlarından, Gorus, Sisyan, Kafan tərəfdən hücuma keçib… Onlar Azərbaycan kəndlərini talan edir, el-obaya od vurub yandırır, insanları vəhşicəsinə öldürürdülər. Yaxşı ki, köməyə Osmanlı ordusu yetişdi. Yerli igidlər də onlara qoşulub düşməni tar-mar etdilər. Andraniki Sultan bəy adlı igidimiz Laçın dərəsində əsir götürüb qulağını kəsmiş, paçası arasından keçirib: “Get damğalı yaşa” – demişdi.
— Osmanlı ordusu düşməni məhv etdikdən sonra yurdlarına döndü, yəqin ki?
— Yox, bala, üzü Qarabağdan tutmuş Şirvan ellərinə qədər gedən ermənilərin törətdiyi qırğınların qarşısını almağa yollandılar, — nənə yaddaşını təzələyirmiş kimi danışığına bir qədər ara verib yenidən söhbətə başladı, — bala Osmanlı əsgərlərinin bir adəti vardı. Döyüşçü yoldaşları harda həlak olurdusa, orda dəfn edir, şəhid məzarını Vətənin bir parçası sanırdılar, o yerlər isə ziyarətgaha çevrilirdi.
— Nənə, sən Osmanlı əsgərlərini yaxından görmüsən? – soruşdum.
— Hə, bala, kəndimizin üstündəki dəvəsurçaq yoluyla qoşunlarının getdiyini görmüşəm. Onları görmək üçün yol qırağına düzülmüşdük. At arabalarında xeyli yaralıları da vardı. Yabaya oxşar silahlarına, ay, ulduzlu papaqlarına və bir də kürəklərindən asdıqları torbalarına maraqla baxırdıq. Kənd əhli onlarla salamlaşır, hazırladıqları vedrə dolu şərbətləri kasalarda paylayır, yuxa dürməklər, fətirlər verirdi. Onlar da razılıqla qəbul edirdilər. Quş qayasının yanına çatanda xeyli dayandılar. Yüzbaşıları kəndin kişiləriylə bir xeyli danışdıqdan sonra ağır yaralılardan iyirmi nəfər zərnəlilərin evlərinə yerləşdirildi. Gedəndə tapşırdılar ki, sağalanlara at verərsiniz, ardımızca gələrlər. Şəhid olanları isə kəndin ən hündür yerində dəfn edərsiniz. Kənd əhli yaralıların qayğısına qalırdılar. Sınıqçı İsmət neçəsinin yarasına məlhəm qoydu. Sınıqları yumurtanın sarısından yaxma düzəldib bez parçayla bağladı. Bizim evdə də bir yaralı qalırdı. Atam ona “mehmetçik” dedikcə o da gülümsəyirdi. Ay-ulduzlu toxunma torbasını mənə verib demişdi ki, “nişanlım öz əlləriylə toxuyub”. Yarası ağır olduğundan şəhid oldu.
— “Mehmetçik” dediyin şəhidi burda dəfn etdilərmi?
— Beş nəfər şəhid oldu va yan-yana burada dəfn olundu, — deyib nənə titrək barmaqları ilə transformatorun altında qalan qəbirləri göstərdi, — üçüncü qəbir mehmetciyindir.
– Bəs qalanlar necə oldu?
— Qalanlarsa sağaldılar. Kənd camaatının verdiyi atlara minib getdilər.
Hürü nənə danışdıqca həmin səhnələr gözlərim qarşısında canlanır, ağ-qara kino lentləri kimi kadr-kadr ötüb keçirdi. Ona görə də filmin finalını bilmək istəyiylə soruşdum:
— Bəs sonra nənə?
— Sonrası o oldu ki, Müsavat hökumətinin əsgərləri də Osmanlı ordusuna qoşulub daşnakları buralardan qovdular. Çox təəssüf ki, Milli hökumətin ömrü qısa oldu. Satqınlarımızın köməyilə bolşeviklər şura hökuməti qurdular. Şura hökuməti türk, Osmanlı sözlərindən o qədər qorxmuşdu ki, harda türk əsgərinin qəbri vardı, gecəylə məhv edirdi. NKVD-nin hər kənddə agentləri gecə-gündüz qapılar pusur, kim harda sovet hökumətinin əleyinə danışırdırsa gecəylə gedər-gəlməzə göndərirdilər. Amma Zərnəlidəki şəhid qəbirlərinin ziyarət olunduğunu eşitsələr də, kənd adamlarından ehtiyatlanıb yaxın düşə bilmirdilər. Ona görə də nsanların şəhid qəbirlərinə gediş-gəlişinin qabağını almaq üçün başqa üsuldan istifadə elədilər. Transformator burada quraşdırıb ətrafını çəpərlədilər.
— Nənə, deməli, qəbirüstü günləri bizə noğul ehsanını buna görə verirmişsən? Nənə susdu. Mənsə ondan cavab gözləyirdim. Onun cavabı zəfləmiş gözlərinin dərinliyindən süzülüb kirpiklərində dənələnən iki damcı göz yaşı oldu…
02.10.2025
