Bəllidir ki, çılğın – nəzarətsiz rakurslar cəmiyyətləri (həmişə) böyük dəyişikliklərlə üz-üzə qoyub… Bu proses özünü (qismən) ədəbi mühitdə də göstərir…
Hazırda (xüsusilə) nəsr sahəsində aşkar bir “mən” iddiası qabarır; həm də istedadı üstələyir, buna görə oxuduğumuz nəsr yazılarının əksərində bəsitlik çılpaq şəkildədir, bu yazıların çoxunda İRADƏ var, TƏSƏVVÜR yoxdur, ya da bir çoxunda bunların heç biri diqqət çəkmir. Bu, böyük problemdir; (bəlli) məsələnin həllində ortaq təcəlladan keçmək bacarığı tələb edir. Tədqiqatçı alimlərin, (bir az da) yazıçı və şairlərin nümunə məna kimi qavradıqları bu ALİ KATEQORİYALAR zaman-zaman (müxtəlif səbəblərdən) bir sıra çəkişmələrə, səhv etiqadlara ünvanlandırıb. Biz bu halı dəfələrlə müşahidə etmişik və edirik də…
Əslində, yazıçı qələmə aldığı əsərdə (yuxarıdakı) hər iki prosesi – dünyanın sadə təsəvvür və iradədən ibarət olmasını, yaxud iradə dünyanın təsəvvür dünyadan üstünlüyünü aydın şəkildə xarakterizə etməlidir. Yəni yazıçı, tutaq ki, bir hekayə(sin)də təsəvvür dünyanı ya bütövlükdə, ya da hissə-hissə iradənin obyekti kimi qabartmalı, bu mənanı oxucuya açmalıdır. Bu, dəqiq şaxə tapmırsa, belə deyək, iradə obyektə, yəni təsəvvürə dönməkdə çərinliklərə məruz qalır, hekayə epik təfərrüat vermir, oxucu zövqü oxşamır və s.
Kimlərsə deyə bilər(lər) ki, yazıçı filosof deyil, əsərini fəlsəfi kriteriyalar üzərində qurmağa məcbur qalsın. Bəli, biz də bilirik, yazıçı filosof deyil (təbii ki, söhbət yazıçıdan gedir…). Ancaq o, qələmə aldığı əsərə mütləq mənada fəlsəfi-epik dəyər verməli, oxucunu öz ardınca aparmağı bacarmalıdır…
Təbiidir, zövqsüz yazılar oxuyanda bizə elə gəlir ki, bütün yerüstü yüksəkliklər dərin uçurumlarla əhatələnib, ya da başımızın üstündə səmasız bir təcəlla var, orada idrakın səmimi vəcdi süst haldadır…
Nə isə, bu qənaətə gəlməkdə məqsədimiz o idi ki, nəsr əsərləri də (əsl poeziya kimi) düşüncə tərzimizdə (Gerçək olanı qavramaq üçün) İradə və Təsəvvür anlayışlarına mifik deyil, real aspektdən yanaşsın…
Səmimi etiraf edək ki, yaradıcılıq diapazonu o qədər də əhatəli olmayan Zəhra Səfəralıqızının hekayələrində yuxarıda təxmin etdiyimiz dəyərləri zərrəvi də olsa sezə bilirik. Onun bu cəhdi bizi sevindirir. Çünki biz Zəhra xanımın nəsrində idrakın səmimi vəcdinə şahid oluruq. Onun istedadlı şair Balayar Sadiqin redaktorluğu ilə 2023-cü ildə “Ecoprint” mətbəəsində işıq üzü görmüş “Qoca adam” hekayələr kitabı da bizdə buna əminlik yaradır. Müəllif burada müharibə dəhşətləri, onun insana təsiri, qisas yanğıları və s. barədə yaxıcı proseslər qurub, hadisələri canlı detallarla əks etdirib. Kitabda toplanmış hekayələrdə surət bəlli, ovqat acı, ruh sarsıntıdadır, müəllif bunları şəxsi marağı üçün deyil, nəsr qaydalarına uyğun səciyyələndirib…
Etiraf edək ki, bir çoxları əsərin sanbalını yazıçının görkəmi, məşhurluğu ilə ölçür, hətta (o əsər) zəif olsa belə onu tərif hədəfi edirlər. (Bu, indiyə qədər ədəbiyyata heç nə verməyib). Lakin elə yazıçılar var ki, (heç) adları belə kiməsə bəlli deyil, yazdıqlarını oxuyanda heyrətlənir, geniş təfərrütalara varırıq. Bax, Zəhra Səfəralıqızı belələrindəndir. Bir-iki ədəbi dərgidə bir neçə hekayəsi işıq üzü görüb. Doğrusu, (onun) epik düşüncələri, dərin mündəricəsi olan yazıları bizi məmnun qoyur. Bu məmnunluğu, (təkrar kimi səslənməsin), “Qoca adam” kitabı da təsdiq edir…
Kitabı diqqətlə oxuyuruq. Buradakı yığcam hekayələrdə hadisə və prosesləri fövqəladə məhəbbətlə izləyən, oxucuda xoş ovqat yaradan bir ali zəmin var; bu hekayələrdə insan, təkcə obraz olaraq deyil, maddi və mənəvi zərurət kimi də məna tapır. Müəllifin son dərəcə sadə, lakin milli koloritli xalq yazı dilində təcəssüm etdirdiyi hekayələrdə (ədəbiyyata lazım olan) İRADƏ və TƏSƏVVÜR qabarıq-epik zəmindədir, bu, polifonik (çoxxassəli) gerçəklər ehtiva edir. Bu əsərlərdə süjet xətti müəllifin öz isti könül dünyası, bir də həyat sevgisidir. O, burada bədii təsəvvüfü fərdi təsnifatda qabardır, idraka aid olmayan qavrayışları təsəvvürdən ayırır, nəticədə, oxucu nəyi necə dərk etməyi asanca bilir. Bunu kitabdakı əksər hekayələrdə, məsələn, “Qoca adam”, “Günah”, “Sınanlar”, “Yurd”, “Səfillər”, “Ustanın dediyi”, “Tanrı payı”, “Barsız söyüd”, “İntiqam” “Yorğunlar” və s.-də qabarıq hiss etmək mümkündür. Bu hekayələrdə bizi (oxucu olaraq) razı salan əsas məqamlar müəllifin sadə, lakin anlaşılan dili, hadisələrə əhatəli yanaşması, prosesləri hərtərəfli izləməsi, obrazları qarşılıqlı şəkildə görməsi, dialoqlarda qısa, ancaq məzmunlu söhbətə nail olması və s.-dir. Hekayələri oxuyur, hislərə qapılır, arada da elə bilirik ki, (burada) hər hekayə əslində, bir novelladır…
Səmim deyək ki, Zəhra Səfəralıqızının hekayələrində sürreal zəmin yoxdur, yəni burada uydurma(lar)dan kənar fəhmlər aşkardır. O, öz iç aləmində şüurüstü bənzərsizliyə (sadə yazı dilində) parıltı verib, hər hekayəni öz epik libasında təqdim edib, ortaya nəticə qoyub.
…Hekayə var ki, oxuyuruq, ancaq yazıçının nə demək istədiyi bəlli olmur…
Biz Zəhra xanımın əksər hekayəsində ideoloji fakt və zəminləri özündə İRADƏ ehtiva edən zəka tərpənişləri kimi qavrayırıq. Müəllif bu bədii-fəlsəfi siqlətin ehtivasını “sevmək, anlatmaq, inandırmaq” kodeksləri ilə cilalayıb. Bəzən insan bu anlayışlardakı təlatümlərdən təsəvvürün xassə və xüsusiyyətlərini tam sezə bilmir. Buna görə Zəhra xanım sevgidə yanlışlıqlar yaradan məqamları eyham şəklində bizə çatdırır… Bu prosesi onun ən çox da “Dəli oğlan”, “Göyün göz yaşları”, “Üşüyən qəlb”, “Əmanət”, “Qoxu” və s. hekayələrində dəqiq müşahidə edirik.
Bilirik ki, nəfsin hakim olduğu cəmiyyətlərdə iradənin özünüdərki ikinci dərəcəli məsələdir. Həm də inanmağımız gəlmir ki, bu məsələnin fəzasında İRADƏ TƏSƏVVÜRLƏ NƏFS arasında dəqiq sərhəd qoya bilsin. Zəhra xanımın hekayələrindəki eyhamlar məhz bu formal prosedurlara işarə vurur… O, nəfsi sevgidə zahir ola bilməyən sarsıntı kimi mənalandırır, oxucunu bu kimi hallara meyldən çəkindirir…
Əslində, iradə özündən başlayan bütün cığırlarda ya fövqəldir, ya da təfsiri olmayan təsəvvürlərdə sadəcə, keçicidir… Zəhra xanım bu mənada, yeni kitabında İRADƏ və TƏSƏVVÜRdə görünən zahiri meyllərə yox, ideal faktor kimi qabaran cəhətlərə istinad edib, oxucu olaraq bizi öz epik düşüncəsinə inandıra bilib. Bu kitabda dəqiq bir kontekst var: İRADƏ, özgə səadətinə zor etməyəcək qədər özünü inkar etməyi bacarmalı, nəticə etibarilə, təsəvvürdəki mahiyyətini qoruyub saxlamalıdır… Məhz bu səbəbdən, biz Zəhra xanımın hekayələrini su kimi içir, təsəvvürlə mahiyyət arasındakı səddi asanlıqla keçə bilirik
İnsan çox vaxt təbiətlə təmasda öz “təcrübi faydası”ndan yararlana bilmir, həqiqəti inkar edir. Bu da İRADƏ seqmentinin dərəcə bucaqlarının yer dəyişməsinə səbəb yaradır. Bunu Zəhra xanımın (demək olar ki,) bütün hekayələrində görmək mümkündür. Yəni müəllif hadisələrin axarına düşüb yolunu itirənləri ironik mənada tənbeh edir… Bu hekayələrdə İRADƏ ruhsal tərpənişdir, TƏSƏVVÜR müxtəlif münasibətlərlə əlaqə və keçid quran emosional təsirdir. Obrazlarına bu prizmadan nüfuz edən Zəhra xanımın qənaətində insan zəkası ilahi parametrləri sistemə salmaqda, dünyanı sona kimi dərk etməkdə acizdir. Ya da ki, təbiət sadəcə, öz sirrini insana açmaq istəmir… Nə üçün? Çünki insan daha çox nəfsi istəklərə meyllidir, buna görə Allah və Təbiətlə təmas qura bilmir… Zəhra xanım “Qoca adam”da ən çox bu paradoksu qabardır…
Burda bizi düşünfürən bir həqiqət də var; Zəhra Səfəralıqızının obrazları ağıl, siyasət, sosial rifah və iqtisadi gücdə bir ortaqlıq tapa bilmirlər, heç buna meyl də etmirlər. Sanki onlar təzahür dünyanın hökmlərindən azaddırlar və bu yükü öz üstlərindən atmış kimi görünürlər. Əsl gerçəkdə isə belə deyil. Müəllif bu hekayələrin bəzilərində öz həyatını obrazlarının dili ilə əxz edir, yaşadıqlarını əyani göstərir. Belə halda onun obrazları təzahür dünyanı sadə ehtimallarla xarakterizə etməzlər… Bunu isbatlamaq üçün (kitabdan) kifayət qədər nümunə verə bilərik. Ancaq bu yazıda məqsəd təhlil qurmaq deyil…
“Qoca adam”ı oxuduq. Onun fəzasında qaynar bir gənclik eşqi də gördük…
Əsasən, kitab bizi (çox faizdə) qane etdi. Müəllifi təbrik edir, yeni uğurlar arzulayırıq.
Hikmət MƏLİKZADƏ
