Salam Qədirzadə «Qış cecəsi» -roman- (4 hissədən üçüncüsü)

ÇIRAQBAN ŞƏHƏR

 

Mən də Adil kimi gözəl bir axşam çağı bu çırağban kaşanələr şəhərinə ilk dəfə gələndə gözümlə gördüklərimin həqiqət olduğuna inana bilməmişdim. O zaman gecə yarıya kimi paytaxtın küçələrində gəzdikcə ayaqlarımın yerə dəydiyini hiss etmişdimsə də, Moskvada olduğuma inana bilməmişdim. Kreml saatının doğma səsini dönə-dönə, lap yaxından eşitmişdimsə də, Moskvada olduğuma inana bilməmişdim. Geniş prospektlərlə yanımdan şütüyüb keçən saysız-hesabsız minik maşınlarının işığından gözlərim qamaşmışdısa da, Moskvada olduğuma inana bilməmişdim. Nəfəs aldıqca yüngül və təmiz havadan ciyərlərimə bir sərinlik yayıldığını duymuşdumsa da, Moskvada olduğuma inana bilməmişdim. İnana bilməmişdim ki, bütün bunlar bir yuxu deyil, sabah da, o biri gün də, həmişə, istədiyim vaxt mənim üçün təkrar oluna biləcək böyük səadətdir!

O axşam paytaxtın mərmər kimi hamar asfalt döşənmiş geniş Qorki küçəsi adamla dolu idi. Burada böyük aynalı, əlvan işıqlı vitrinlər cürbəcür şeylərlə bəzənmişdi. Onlardan bəzisində qadın, kişi müqəvvalarına geydirilmiş ipək paltarlar, bəzisində şlyapalar, xəz papaqlar, rəngbərəng çəkmələr, digərində uşaq oyuncaqları, şirniyyat şeyləri, dadlı meyvələr vardı. Bir sözlə, istədiyin şeylərin hamısını bu vitrinlərdə tapmaq olardı.

O gün Hərbi-Dəniz Donanması bayramı idi. Moskvalılar yaylım atəşinə tamaşa etmək üçün meydanlara çıxmışdılar. Səkilərdən adamlara toxunmadan keçmək mümkün deyildi. Küçənin ortasında yeddi-səkkiz cərgədə hər iki tərəfə axışan maşınlar elə nizamla gedirdi ki, sanki onlar görünməz tellərlə bir-birinə bağlanmışdılar. Bu mənzərəyə qıraqdan tamaşa edəndə çox qəribə görünürdü: irəli axışan maşınların hamısı faralarında güclü ağ işıq gətirir, uzaqlaşanlar isə arxasında kiçik qırmızı çıraqlar aparırdı.

O axşam mən “Oxotnı ryada” yenicə çatmışdım ki, Kreml saatı səkkizi vurdu. Elə bu vaxt qəflətən ətrafı boğuq gurultu bürüdü, hər tərəfdən işıq fəvvarələri yuxarı qalxdı. Sonra bu fəvvarələr səmada yanar söyüd ağacına bənzər bir şəkil aldı və başımın üstündə yavaş-yavaş aşağı enməyə başladı. İndi yaylım atəşinin bu saysız-hesabsız işıqları göydən asılmış əlvan çilçıraqları xatırladırdı. Azacıq sonra, sanki bu çilçıraqların lampaları yerindən qopdu, qırılmış boyunbağı dənələri kimi yerə töküldü. Meydana toplaşan adamlar dayanıb bu ürək fərəhləndirən işıqlara baxır və yenə ikinci atəşdən diksinməmək üçün qulaqlarını tutub tez-tez gözlərini qırpırdılar. Sonra bir də, bir də, dalbadal yaylım atəşi açıldı və eyni mənzərə dönə-dönə təkrar olundu.

Araya əvvəlki sakitlik çökəndən sonra mən başımı qaldırıb göyə baxdım. Yuxarıda – zümrüd səmada hələ də bir neçə qırmızı işıq yanırdı. Lakin mən səhv etmişdim. O işıqlar Kremlin ulduzları idi! Onlar əbədi sönməz işıqlardı!

Mən şəhərə aludə olduğumdan, o qədər gəzmişdim ki, qıçlarımın yorulduğunu, ancaq evə gələndən sonra hiss etdim.

Gecə də açıq pəncərə qabağında oturub xeyli vaxt Moskvaya baxdım. Paytaxtın küçələrində yenə əlvan lampalar göz qırparaq yanırdı. Sanki onlar axşamdan yerə tökülən yaylım atəşinin işıqları idi, hələ də sönməmişdi.

Təsadüfə bax ki, Adil də, mən də Moskvaya eyni vaxtda gəlmişik. Lakin şəhər böyük, adam çox, görüşə bilməmişik. Ehtimal ki, o günlərdə ikimiz də Qızıl meydanın geniş sinəsində addımlamış, başında beşguşəli ulduzlar yanan Kremlin qüllələrinə, Mavzoleyə, Minin və Pojarskinin məğrur tunc heykəllərinə baxmış, Lenin muzeyinə tamaşa etmişik. Ancaq görüşə bilməmişik. Əgər mən Adili görsəydim, Bakıdan çıxandan sonra baş verən bütün əhvalatı yerli-yerində ondan soruşub öyrənər və sizə nəql edərdim. Bu mənə qismət olmadığından, sizə Adilin haqqında sonradan eşitdiklərimi danışacağam.

… Saleh müəllimin köməyi ilə Bakı universitetindən Moskvaya köçürülmək razılığı alan Adil, bütün sənədlərini hazırladıqdan sonra tərəddüd etdi. Ceyran gözlərinin qabağında durdu. Sanki qızın səsini də eşitdi. “Bəs məni atıb hara gedirsən, Adil?”, “Yox, Ceyran, mən daha bundan sonra sənə lazım deyiləm. Unut məni! Birdəfəlik qəlbindən çıxarıb at. Mən sənin təmiz adına ləkə vurmaq istəmirəm. Bilirəm, sonra sən mənə yalançı deyəcəksən. Deyəcəksən ki, ağız dolusu doğruluqdan, təmizlikdən dəm vuran sən özün çirkin əməllərin şahidisən, ancaq hər şeyi gizlədirsən.. Sən haqlısan, Ceyran! Mən nə edə bilərəm, gücüm, ancaq buna çatır. Səndən ayrılmaq mənə çətin olsa da gedəcəyəm.”

Adil yolxərci üçün də atasına ağız açmaq istəmədi. Anasının yadigarı – qızıl saatını satdırmağa məcbur oldu. O, bilet almağa gedən günü Saleh müəllimlə görüşdü. Müəllim cibindən çıxardığı bileti ona uzatdı.

− Al, oğlum, − dedi, − mən sənin vəziyyətini bilirəm.

Adil utandı. Son vaxtlar ona atalıq qayğısı göstərən bu kişinin sözünü yerə salmadı. Bileti alıb müəllimə təşəkkür etməyə söz tapmadı.

Ertəsi günü Adili ötürmək üçün Saleh müəllim vağzala gəlmişdi. Rəhman da orada idi.

Müəllim deyirdi:

− Nə lazımın olsa, utanma, yaz göndərim. Elə məni də öz əmin bil.

Əgər Adil bacarsaydı, müəllimdən bircə xahiş edərdi: onun vasitəsilə Ceyrana ikicə kəlmə söz çatdırardı: “Bağışla, Ceyran!” Ancaq bu mümkün deyildi.

− Yaxşı yol, oğlum, darıxma. Vaxtın olanda məktub yaz, − deyə qatarın yola düşməsinə az qaldığını görən müəllim qolu üstünə saldığı Adilin paltosunu ona verib ata məhəbbətilə alnından öpdü. – Dərslərində sənə müvəffəqiyyət arzu edirəm!

− Çox sağ olun, Saleh müəllim! – Rəhman da keçib oğlu ilə görüşdü. Adilə pul təklif etdisə də, o almadı. Kişi yenə nəsə demək istədi, bacarmadı, dodaqları titrədi, gözləri doldu. Dəsmalını çıxarıb qırağa çəkildi.

Parovoz fit verdi. Müəllim həsir şlyapasını çıxarıb başı üstündə yellədi. Qatar yola düşdü.

Pəncərədən görünən mənzərələr əvvəlcə yavaş-yavaş, sonra sürətlə dəyişməyə başladı. Adil Bakıdan uzaqlaşdı.

… Qatarın Biləcəriyə çatmasına az qalmışdı. Provodnik bir-bir kupelərə girib biletləri yoxlayırdı. Növbə Adilə yetişəndə o, qalxıb paltosunun cibini qurdaladı. Biletlə birlikdə əlinə iki təzə yüzlük çıxdı. Adil o dəqiqə məsələni anladı. Bu pulları Saleh müəllim qoymuşdu! “Eybi yoxdur, sənin xəcalətin mənim boynuma!” deyə Adil ürəyində Saleh müəllimə bir daha təşəkkür etdi.

Ceyranla tanış olduqdan sonra tez-tez vaxtı öyrənməyə adət etmiş Adil, indi də qeyri-iradi olaraq pencəyinin qolunu yuxarı çəkib biləyinə baxanda bədənini tər basdı. Kupedə onunla üzbəüz əyləşmiş kişi Adilin saatı unudaraq evdə qoyduğunu zənn edib dilləndi:

− Altıya iyirmi dəqiqə qalır, oğlum.

− Altıya iyirmi dəqiqə qalır, qızım, − deyə yataq otağında, ayna qabağında saçlarını darayaraq görüşə tələsən Ceyranın sualına anası cavab verdi. Xurmayı tellərini xüsusi səliqə ilə hörüb əl-üzünü yuduqdan sonra, Ceyran ara qapını örtdü. Adilin xoşuna gələn ağ tuflilərini geyib xalatını soyundu. Ertədən ütüləyib hazırladığı mavi ipək paltarını çıxarıb bəzək stolunun qabağına keçdi. Qız, bədənnüma aynada, mərmərdən tökülmüş kimi dümağ qollarını, girdə, ətli çiyinlərini, qabarıq sinəsini görcək yanaqları qızardı. Ceyrana elə gəldi ki, bu dəqiqə evin hansı bucağındasa gizlənmiş Adil xəlvəti ona baxır. O, sövqi-təbiiliklə paltarını başına salıb aşağı əyildi; qollarını yarıçılpaq döşlərinin üstünə qısıb tələsik geyindi, sonra ayağa qalxıb oğrun-oğrun ətrafına baxdı…

Ceyran rəsm albomu və “neqro” karandaşlarını götürüb evdən çıxanda görüşə hələ on dəqiqə qalırdı. “Eybi yoxdur, vaxtından tez çatacağam, − deyə o qədər də tələsmədi. – Geciksəm də Adil məni gözlər.”

Üfüq, mis kimi qızarmışdı. Yol kənarındakı cökə, ayland ağaclarının yarpaqları xəfif yeldən asta-asta əssə də, havada hələ istilik duyulurdu. Şəffaf, təmiz səmada topa-topa ağ buludlar görünürdü. Evlərin küçələrə baxan pəncərələrinin bəzisi taybatay açılmış, bəzisinə ağ pərdələr çəkilmişdi. Sağ tərəfdəki səkiyə kölgə düşmədiyindən adamların çoxu sol səki ilə gedirdi.

Ceyran dəniz vağzalının yanından Kirov prospektinəburulub İyirmialtılar bağına gəldi. Vaxta hələ vardı. Qız gəzinmək, komissarların heykəllərinə tamaşa etmək istədi. Ceyran, rəssamlıq texnikumunda oxuyanda bu heykəllərin haqqında az eşitməmişdi. O, bunların hamısının tarixçəsini, nə vaxt və hansı heykəltəraş tərəfindən hazırlandığını bilirdi. Hətta fotoşəkillərini belə öz albomunda əzizləyirdi. Bu, adi bir həvəs deyildi. Ceyran da gənc bir sənətkardı. Elə buna görə də bağda rast gəldiyi hər mənzərəyə − əlvan çiçəklərə, skamyalarda cərgə ilə oturan adamlara diqqətlə baxırdı.

Ceyran görüş yerinə gəldi, bənövşə kimi boynunu burub sevdiyi oğlanın yolunu gözləməyə başladı. O, intizarlı nəzərlərini gah sağa, gah sola çevirir, gah da dönüb arxaya baxırdı. “Gecikir! Dayan, qoy gəlsin, onun qıvrım saçlarını elə qarışdıracağam ki…”

Ceyran çox gözlədi. Vaxtdan yarım saat ötdü. Ancaq qız evə dönmək istəmirdi. “Yəqin bir səbəb var, yoxsa mütləq gələrdi.” O, bu fikirlərlə getməyə hazırlaşırdı ki, Saleh müəllimin, həsir şlyapası əlində, yavaş addımlarla ona tərəf gəldiyini gördü.

− Qızım, sən burda nə gəzirsən? – deyə müəllim yaxınlaşıb əl verdi. – Sən də mənim kimi təmiz havaya çıxmısan?

Ceyran yalan deməyə məcbur oldu.

− Bəli.

− Görürəm rəsm albomu ilə, karandaşla gəlmisən.

− Bəli, bunları götürdüm ki, bəlkə bir şey çəkdim.

− Lap əcəb eləmisən, − deyə Saleh müəllim, çarhovuzla üzbəüz skamyaya çatanda dayandı.

− Otur, qızım.

Ceyran müəllimin yanında əyləşdi.

− Bir şey çəkə bildinmi?

− Yox, çəkmədim, həvəsim gəlmədi.

Müəllim zarafata keçdi:

− Yaxşı, bəs evdən çıxanda həvəsini niyə özünlə gətirmədin?

− Gətirmişdim, burda itirdim.

İkisi də güldü.

Lakin qızın ürəyi narahat idi. Vaxtdan xeyli keçsə də, o, dörd gözlə ətrafa baxırdı. Birdən Adil ağacların dalından çıxıb bura gəlsəydi, Ceyran çox pis vəziyyətdə qalacaqdı; müəllimi qoyub onun yanına qaça bilməyəcəkdi.

− Hə… elə burdan ötürdüm, səni görüb gəldim, − deyə müəllim bir papiros yandırdı. – İşlərin necə gedir, qızım?

− Mənə, müəllim, muzeydə iş verirlər, ancaq hələ götürməmişəm.

− Niyə?

− Bəlkə, Leninqrada, rəssamlıq akademiyasına getdim.

Ceyran bu sözləri deyəndə Adili düşündü. Hələ bu barədə Adillə məsləhətləşməmişdi. Bəlkə heç o razı olmayacaqdı, iş elə gətirəcəkdi ki, Ceyran həmişəlik Bakıda qalacaqdı. İndi qız bütün işlərdə Adillə razılaşmaq istəyirdi. “Yox, yəqin daha Leninqrada getməli olmayacağam. Axı Adil Bakıda, universitetdə oxuyacaq”, deyə Ceyran əvvəllər bu barədə düşünməmiş olsa da, indi bir anda hər şeyi qət elədi.

Əlbəttə, Leninqrad akademiyasına getsən, ağıllı iş görərsən. O akademiya çox böyük sənətkarlar yetirib… – Müəllim sözünə azacıq ara verdikdən sonra astadan əlavə etdi: − Bizim qonşuda Adil adlı bir oğlan vardı, bəlkə evimizə gələndə özünü də görmüsən. Bu gün o da oxumağa Moskvaya yola düşdü. Mən də onu ötürməyə getmişdim.

Sanki ətrafdakı ağaclar kökündən qopub Ceyranın başına fırlandı, yer ayaqlarının altından qaçdı. Qıza elə gəldi ki, bu dəqiqə oturduğu skamyanın söykənəcəyindən yapışmasaydı, yıxılacaqdı.

Müəllim yenə Adilin haqqında danışırdı. Ancaq Ceyran onu eşitmirdi.

Qız dizləri üstündə tutduğu albomu nə vaxt yerə saldığını bilmədi. Tez əyilib albomu götürdü, həyəcanlandığını büruzə verməmək üçün başını aşağı dikib soruşdu:

− Siz o meynəli həyətdəki tarçalan oğlanı deyirsiniz?

− Ay sağ ol, özüdür ki, var! Qıvrımsaç oğlan. Ceyran, onun xətrini o qədər istəyirdim ki!..

Müəllim fikrini tamamlamadı; Adilin ailə həyatında baş verən hadisələri Ceyrana açıb danışmağı lazım bilmədi.

− Hə… – deyə Saleh müəllim papirosunu söndürüb davam etdi: − Elə o da birdən bu fikrə düşdü. Beş-on gün bundan qabaq yanıma gəlmişdi…

Ceyran təəccüblə soruşdu:

− Beş-on gün?!

− Hə, on gün, ancaq olar. Dedi ki, Moskvaya getmək istəyirəm. Dedim get, oğlum, ali təhsilini də mərkəzdə al, əməlli-başlı bir hüquqşünas olub gələrsən.

Daha şübhə yeri qalmamışdı! Əgər Ceyran tək olsaydı, bu dəqiqə ikiəlli üzünü qapayıb hönkür-hönkür ağlayacaqdı.

Qız, müəllimin ona baxdığını görüb özünü doğrultmağa çalışsa da, bacarmadı.

− Nə var, Ceyran, gözümə birtəhər dəyirsən?

− Heç, bir şey yoxdur. Moskvaya getməkdən söz düşdü, ürəyim birtəhər oldu. Axı, mən də Leninqrada getmək istəyirəm.

− Darıxma, darıxma, sən də gedərsən. Bu il olmasın, gələn il olsun. Leninqradın da, Moskvanın da qapıları üzünüzə açıqdır.

İndi Ceyran nəinki Adilin yolunu gözləmir, hətta ürəyində onu məzəmmət edirdi. “Dünyada gör necə adamlar varmış! – deyə o qədər də yaxından tanımadığı bir oğlana bu tezliklə könül bağladığı üçün özünü danlayırdı. – Sən demə, o, çoxdan Moskvaya getməyə hazırlaşırmış! Hələ bir məni də aldadıb bu gün görüşə çağırır. Mən axmaq da onun sözlərinə inanıb şəklini çəkməyə gəlirəm.”

Ceyran bütün həyatı boyu heç vaxt bugünkü kimi pis vəziyyətə düşməmişdi. Qız, keçən həftə Adildən ayrılarkən onun saçlarını qarışdırıb qaçdığını düşündükdə xəcalət çəkirdi. Sanki əynindəki paltarı qızmış dəmir kimi bədənini yandırırdı. “İndi başa düşdüm ki, mən nə qədər ağılsızlıq eləmişəm. Keçən həftə onunla dəniz gəzintisinə də çox nahaq çıxdım. Eh! Adamları tanımaq nə qədər çətinmiş! Sənə güvəndiyim dağlar, sənə də qar yağarmış?!”

Ceyran otura bilmədi.

− Bağışlayın, müəllim, − deyə ayağa qalxdı, − mən çoxdan gəlmişəm, evdə nigaran qalarlar.

− Xoş getdin, qızım, hərdən qoca müəllimini də yada sal.

Ceyran, müəllimə razılıq edərkən üzünə xoş bir ifadə vermək istədi. Lakin sifəti elə qəribə şəklə düşdü ki, onun bu dəqiqə ağlayacağını, güləcəyini təyin etmək çətindi. Ceyran yolu necə gəldiyini, evə nə vaxt çatdığını bilmədi. Otağına girən kimi paltarını soyunmadan çarpayıya yıxıldı.

Əziz xatirə kimi saxladığı mürəkkəb qabı yazı stolunun üstündə gözünə dəydi. Ceyran ilan vurmuş kimi yerindən sıçrayıb pəncərəni açdı, mürəkkəb qabını götürüb küçənin ortasına, daşlara çırpdı…

Bir tərəfdən Moskvanın qaynar həyatı, şəhərin gəzməli yerləri, digər tərəfdən universitetdə dərslərin başlanması və səs-küylü yataqxana Adilin kədərini dağıtdı. Gülərüz, şən yoldaşlarının şirin söhbətləri qaşqabaqlı, qəlbi kinli Diləfruzun acı sözlərini unutdurdu. Indi Adil atası haqqında da əvvəlki qədər düşünmürdü. Lakin Ceyranı heç cür yaddan çıxarmırdı. Qızla olub keçənlər Adilə uşaqlıq xatirələri qədər uzaq, çox uzaq görünürdü. Onun məhəbbəti, yarandıqdan sonra öz gözəlliyilə bircə gün fəxr edib məhv olan alabəzək kəpənəklərin ömrü kimi gödək olmuşdu. Bir də Ceyranın üzünü görmək ona qaranlıq gecədə günəşi görmək qədər çətin gəlirdi. Bəzən o qarşısına çıxan bir qızı Ceyrana oxşadanda ürəyi yerindən oynayırdı. İstər-istəməz dönüb bir də ona baxır, keçən günləri xatırlayırdı. Ceyrana göndərdiyi məktubların geri qayıtdığı yadına düşəndə bütün ümidləri alt-üst olurdu. “Kim bilir, bəlkə o, tamam üz döndərib məndən, − deyə Adil düşünürdü. – Yoxsa, belə etməzdi, bu vaxta kimi bir cavab yazardı.”

Buna baxmayaraq Adil Ceyrandan yenə əlini üzmürdü. Hər dəfə Bakıdan məktub alanda əvvəlcə zərfin üstündə Ceyranın adını axtarırdı. Lakin gələn məktubların çoxu Saleh müəllimdən olurdu.

Evdə özünü kimsəsiz sayan Adil, indi onunla fakültədə oxuyan tələbələrlə qaynayıb-qarışırdı. Yataqxanada çarpayısı Adillə yanaşı olan Borisi isə o, özünə yaxın dost sayırdı.

Boris də Adil kimi hündür, enlikürəkli, dolubədənli bir oğlan idi. Onun girdə sifəti, güclə görünən ensiz seyrək qaşları və bizim Xəzərin suları kimi mavi gözləri vardı. Boris yayda da, qışda da üç-dörd gündən bir, başına ülgüc çəkdirdiyindən heç kəs onun saçlarının nə rəngdə olduğunu görməmişdi. Bəzi yoldaşları ona sataşıb deyərdilər:

− Mən Boryanın saçlı vaxtını görmüşəm, yaşıl rəngdədir.

Bir başqası da bu zarafata qüvvət verərək əlavə edərdi:

− Onda təqaüdü gecikdirmişdilər, qırxdırmağa pulu olmamışdı.

− Məncə, Boryaya ürək vermək nahaqdır, uşaq-zad deyil ki, − deyə başqa bir tələbə söhbətə qarışardı. – Özü də mənə danışıb ki, anadangəlmə keçəldir.

Boris inciməzdi. O, Adillə yaşıd idi. Ancaq dərin söhbətlərini, mübahisə etdiyi vaxtlarda isbat üçün gətirdiyi dəlilləri və bəzi yoldaşlarına verdiyi ağıllı məsləhətləri eşidəndə, adama elə gəlirdi ki, o, üzdən cavan görünür, əslində yaşı çoxdur. Boris elmi mübahisəni çox sevər və əksər hallarda qalib çıxardı. O, təkcə hüquqşünaslıq fakültəsinin tələbələrilə deyil, ədəbiyyat, tarix, hətta fizika-riyaziyyat sahəsində oxuyanlarla da mübahisəyə girişərdi. Yeri gələndə Şekspirin, Puşkinin, Çexovun əsərlərinə təhlil verər, Napoleon, Kutuzov kimi sərkərdələrdən söhbət açar, Arximed, Paskal, Nyuton qanunlarından danışardı. Borisin dediklərinin çoxu kitablarda olmasa da, onun sözlərinə heç kim şübhə etməzdi.

“Boris bizim universitetin canlı ensiklopediyasıdır!” İlk tanışlıqdan sonra Adil ona belə ad vermişdi. Lakin yoldaşları Adildən qabaq onun adını “professor Boris Vasilyeviç” qoymuşdular.

Borisin çarpayısının başı üstündən bir qız şəkli asılmışdı. Neft-texnoloji fakültədə oxuyan bu moskvalı qız Borisin canı-ciyəri Nataşa idi. Nataşa o qədər də gözəl deyildi: qısa sarı saçları, arıq sifəti, xırda gözləri və fındıq kimi balaca burnu vardı. Əgər Nataşaya Borisin gözü ilə baxsaq, ondan gözəl ikinci bir qız təsəvvür etmək çətindi. Elə bir-birini yaxşı tapmışdılar. Məgər Boris çox yaraşıqlı idi? Məsələ gözəllikdə deyil, ürək təmiz olsun!

Hər tənəffüsdə bir yol görüşmələrinə baxmayaraq, Nataşanın adı Borisin dilindən düşməzdi. İş o yerə çatmışdı ki, hərdən Boris yataqxanada olan oğlan yoldaşlarına da çaşıb “Nataşinka” deyərdi.

Borisin bir pis xasiyyəti vardı, həddindən artıq səliqəsiz və pinti idi. İxtisasından kənar kitabların mütaliəsilə o qədər məşğul olardı ki, özünə baxmağa, üst-başını qaydaya salmağa, dərs ləvazimatını səliqə ilə saxlamağa əhəmiyyət verməzdi. Yataqxanada pəncərələrə, stolların, dolabçaların üstünə, paltar şkafına – hara baxsaydın Borisin şeylərini görərdin. Hər iki gündən bir gah qələmini itirər, gah mühazirə yazdığı dəftərini axtarar, gah da kepkasını harda qoyduğunu unudub yataqxananı ələk-vələk elərdi. Belə hallarda Boris yuxudan duran kimi yoldaşlarından hər hansının gözünə dəyən qələmini götürər, kepkalardan da birini başına basıb dərsə yollanardı. Bu da mümkün olmayanda soyuğa, yağışa əhəmiyyət verməzdi, gödək paltosunun yaxalığını qaldırıb başıaçıq yataqxanadan universitetə qaçardı. Yoldaşlarını özünə güldürməmək üçün “başımı soyuğa öyrədirəm, canıma xeyri var”, deyərdi. Boris, ancaq Nataşagilə gedib-qayıdandan sonra bir balaca səliqəyə düşərdi. Qız onun köynəyini, qalstukunu ütülər, pencəyinin qırılmış düymələrini tikər və həmişə də üzünü danlardı.

− Borya, heç bilmirəm bu pintilikdə səndən nə hüquqşünas olacaq!

− Sözündə bir az həqiqət var, Nataşacan, ancaq bu işdə məndən çox sən təqsirkarsan.

− Mən nə üçün?

− Çünki evlənməyi sən yubadırsan. Məsələ tək mənlik olsaydı, indi kukla kimi səliqəli bir oğlandım, bir düjün də uşağımız vardı.

Belə vaxtlarda Nataşa zarafatla Borisin üzünə vurar, və qızarıb qaçardı.

Adil Borisə elə öyrəşmişdi ki, o, yataqxanada olmayanda darıxar və tez-tez pəncərədən bayıra boylanıb dostunun yolunu gözlərdi. Lakin aralarındakı yaxınlığa baxmayaraq, ona nə Ceyran barədə, nə də ögey anasının rəftarı haqqında danışmamışdı. Bu onun uşaqlıq xasiyyəti idi. Sirrini başqalarına açmağı xoşlamazdı.

Bir dəfə − onda Adil beşinci sinifdə oxuyurdu – bərk qar yağmışdı. Bayırdan gələn Nərgiz isti şalı olmadığı üçün donduğundan şikayətlənmişdi. Rəhman isə buna əhəmiyyət verməmişdi. Atasının bu laqeydliyi Adili düşündürmüşdü. Bu əhvalatdan iki-üç həftə sonra, bir axşam Nərgiz oğlunun şalvarını ütüləyəndə onun cibindən bir dəstə kağız pulun yerə töküldüyünü görüb təəccüblənmişdi. Axı, bu qədər pul onun üçün haradan idi?! Anası da ki, hər gün məktəbə gedəndə Adilə üç-dörd manatdan artıq xərclik vermirdi! Səhər Adil yuxudan durcaq Nərgiz dözə bilməmişdi.

− Adil, düzünü de görüm, bu pullar sənin üçün hardandır? – deyə qadın təşviş içərisində soruşmuşdu. Anasını nigarançılıqdan qurtarmaq üçün Adil sözün düzünü deməyə məcbur olmuşdu:

− Ana, atam sənə şal almadı, mən buna dözə bilmirəm. Ona görə də bu gün iyirmi gündür ki, sənin xərcləməyə verdiyin pulları yığıram. Məktəbdə yemirəm. Yetmiş beş manat düzəlib, gələn həftə gedib sənə özüm yaxşı bir şal alacağam.

Nərgizin gözləri yaşarmışdı. Onun oğlunu öpməkdən başqa çarəsi qalmamışdı…

Sonralar isə yaşa dolduqca, öz sirrini gizli saxlamaq Adildə bir adət şəkli almışdı.

Boris, Adilin atasının bir neçə dəfə yataqxanaya gəldiyini eşitmişdisə də, onun üzünü görməmişdi.

Rəhman birinci səfərdə Adili tapa bilmədi. Bakı qatarı Moskvada az dayandığı üçün oğlunu axtarmağa vaxtı çatmamışdı.

İkinci dəfə universitet yataqxanasının yerini öyrənmiş, maşına oturub birbaş ora sürdürmüşdü. Həyətdə rast gəldiyi azərbaycanlı gəncə, oğlunun adını, familiyasını və oxuduğu fakültəni deyib, Adilin yaşadığı otağın nömrəsini öyrənmişdi. Rəhman, yüz metrlərlə uzanan koridorları gəzə-gəzə, otaqların qapısına baxa-baxa, rast gəldiyi tələbələrdən soruşa-soruşa Adilin yaşadığı yeri tapmışdı. O, qapını açıb içəri girəndə, Adilin çarpayıda uzanıb kitab oxuduğunu görcək, özünü saxlaya bilməmişdi. “Oğlum!..” deyə qollarını açıb onun üstünə cummuş və hönkür-hönkür ağlamışdı.

Rəhman gözlərini silib yan-yörəsinə baxanda ilk gördüyü şey Nərgizin şəkli olmuşdu. Adil burada da anasından ayrılmamış, Nərgizin əksini başının üstündən vurmuşdu.

Bu, Rəhmanı bir müddət susmağa məcbur etmişdi.

Sonra Rəhman gətirdiyi meyvələri, bişmiş yumurtaları, qızardılmış toyuqları və yun corabları çıxarıb dolabçanın üstünə qoymuşdu.

− Ye, oğlum, yeginən. Nə qədər otaqda adam yoxdur, doyunca ye. Sonra gələrlər, sənə bir şey düşməz.

Rəhmanın guya canıyananlıqla dediyi bu sözlər Adilə güllə kimi dəymişdi. Ancaq atasının ürəyini sındırmaq istəmədiyi üçün ona cavab verməmişdi. Kişi oğlunun kefini, işlərini xəbər aldıqdan sonra qayğıkeşlik göstərmişdi:

− Səni yataqxanada qalmağa qoymayacağam. Neçəyə olsa, özünə otaq tut, allaha şükür, ona gücümüz çatar.

− Çox sağ ol, mənim üçün burda yaxşı keçir, heç şeydən korluq çəkmirəm… Bu şeyləri də nahaq yerə gətirmisən! Mən onları yeməyəcəyəm!

− Adil… oğlum…

− Ata, bir dəfə dedim qurtardı. Xasiyyətimi ki, özün bilirsən. Mənim heç kimin köməyinə ehtiyacım yoxdur! – Sonra Rəhman Adilə dalbadal suallar vermiş, əvəzində isə qısa cavablar almışdı.

− Sənə Diləfruz xanımdan, Məmməddən, bibindən, Mənsurədən – hamıdan çoxlu salam var, − deyə Rəhman yalandan canfəşanlıq etmişdi. Adilin susduğunu görən kimi mənalı-mənalı başını silkələmişdi: − Əgər desəm ki, Diləfruz da bütün elədiklərinə indi peşman olub, inanmayacaqsan.

Adil, bu sözləri atasının dilindən eşitsə də, nə Diləfruzun göndərdiyi salama, nə də onun peşmançılığına inanmışdı.

− Bəs müəllim necədir, onu heç görürsənmi?

− Nə müəllim?

− Qonşumuzu deyirəm, Saleh müəllimi.

− Hə… O? Niyə, kefi kökdür, həmişə səni xəbər alır.

Adil Moskvaya çatan günü Saleh müəllimə teleqram vurmuşdu. Sonra ona bir neçə məktub yazıb cavab almışdı. İndi də Adili maraqlandıran yenə Saleh müəllim oldu.

Ata-oğul daha danışmağa söz tapmadılar.

Rəhman Diləfruzun tapşırığı ilə bəzi şeylər almaq üçün mağazaları gəzəcəyindən çox otura bilmədi, qalxıb, kor-peşman yola düzəldi. Ancaq o gedəndən sonra Adil atasını yaxşı qarşılamadığına görə özünü danladı.

HƏFTƏLƏR, AYLAR ÖTDÜ…

Adil Moskvaya gedəndən sonra Ceyran uzun zaman onu ürəyindən silib ata bilmədi. Qız darıxır, qiymətli bir şey itirmiş kimi həmişə düşüncəli gəzirdi. Bunu ata-anası da duymuşdu. Ceyran bu çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün işə girməyi qərara aldı. Muzeydə rəsm eksponatları üzrə məlumatçı oldu.

Qız, Adilin gözlənilmədən onu atıb getməsini özlüyündə heç cür əsaslandıra bilmirdi. “Mən ki ona güldən ağır söz demədim, ürəyini sındırmadım… O məni nə üçün belə təhqir etdi. Eybi yoxdur, qoy bu mənə dərs olsun! Bundan sonra adamları tanımağı bacararam…”

Əvvəllər tez-tez məktub yazan Xalidə də susmuşdu. Ceyran az-çox onun kağızlarından təsəlli tapardı, indi bundan da məhrum olmuşdu. Ceyranın Xalidəyə yazmağa əli gəlmirdi. O böyük bir cinayət etmiş kimi, rəfiqəsindən utanırdı. Doğrudur, Ceyranın vicdanı təmiz idi. Adil onu nə qolları arasına alıb qucaqlamış, nə öpmüş, nə də nəvazişlə oxşamışdı. Buna baxmayaraq, Ceyran dərdini deməyə adam axtarsa da, yenə Xalidəyə bir söz yaza bilmirdi. Nə yazaydı? “Aramızda heç bir inciklik olmadan ayrıldıq; çərşənbə axşamına görüş təyin etdik, mən getdim… o gəlmədi”. Əlbəttə, bu sözlərə nə Xalidə, nə də başqası inanardı. “Axı arada bir söz-söhbət olmadan, təmiz bir oğlan da istədiyi qızı atarmı?” Xalidənin rəfiqəsi barədə belə düşünməyə haqqı vardı!

Bir səhər, hələ Ceyran işə getməzdən qabaq Xalidənin məktubu gəldi. Qəribə idi. Xalidənin sevgi macərası uzandıqca məktubları da böyüyürdü. Ceyran zərfi açıb kağızı oxudu. Xalidə kəndin təbiətinə vurulmuşdu. O bu məktubunu xəzan fəslinin təsvirilə başlayırdı. Sonra bir neçə sözlə məktəbdə dərslərin gedişindən, uşaqlarla rəftarından, kənd adamlarının ona necə hörmət elədiklərindən yazıb əsl mətləbə keçirdi. “… Nadir mənə çox dil tökdü, Ceyran, sözün düzü, ürəyim dözmədi. Mənim yerimdə olsaydın, sən də belə edərdin. Bilmirəm dilim necə hərləndi, heç özüm də xəbər tutmadım. Sabah axşam, klubdakı tamaşadan sonra onunla gəzməyə razılıq verdim. Nadirə elə bil dünyanı bağışladılar. Gözləri yaşardı, dili-dodağı əsdi”.

−Sağ ol, Xalidə! – dedi. – Heç olmasa bu gecə rahat yataram. Neçə aydı yuxum ərşə çəkilmişdi…

Ancaq sözün doğrusu, o gecə deyəsən ikimiz də narahat yatmışdıq. Mən gözlərimi yumanda xoruzlar banlayırdı.

İstirahət günü axşam “Romeo və Cületta” tamaşasına getmişdim. Nadir Romeonun rolunu elə oynayırdı ki, zalda heç kəs yerində rahat otura bilmirdi. Mən də lap dal cərgədə, qaranlıqda əyləşmişdim. Cületta ondan soruşanda ki, “Sən bura necə gəldin, Romeo?” Nadir üzünü mənə tərəf tutub ucadan dedi:

−Məni bura eşqin qanadları gətirmişdir. Cületta, eşq!.. Yaxşı ki, aramızda olan əhvalatı heç kəs bilmirdi. Pərdə örtüləndə, məndən başqa hamı əl çalırdı…

Tamaşadan sonra klubun dalında dayanıb Nadiri gözlədim. Bir də gördüm qarşıma çıxdı. Burada kəndin qırağında Söyüdlük deyilən bir yer var. Nadir mənimlə gəzməyə ora getmək istədi, etiraz etmədim. Bilmirəm necə oldusa, bir də xəbər tutdum ki, Nadirin qolları mənim boynuma sarılıb… Ceyran, tərif olmasın, pəhlivan kimi güclü oğlandır…

Xasiyyəti də pis deyil. Ancaq deyəsən, o da mənim kimi çoxdanışandır. Düzü, Nadirsiz burda darıxardım…”

Ceyran rəfiqəsinin xoşbəxtliyinə ürəkdən sevinirdi. Ancaq öz başına gəldiyi üçün bu məhəbbətin əbədi olacağına da şübhə edirdi.

Qızın məktubu yenə cavabsız qaldı. Ceyran sonralar da ona heç nə yazmadı. Xalidənin məktubları getdikcə azaldı. Bir neçə ay keçdi, poçtalyonun ayağı qapıdan kəsildi.

Aradan bir payız, bir qış, bir də yaz ötdü.

Qırmızı kirəmidli evdə həyat əvvəlki qaydası ilə davam edirdi.

Yenə həyətdəki meynə yaşıllaşmış, aynabəndin pəncərələri açılmış, Diləfruzun bəzəkli otaqlarına gün düşmüşdü.

Çay süfrəsinin qırağında oturmuş arvad, ərinə təzə sifarişlər verir, Rəhman deyilənləri unutmamaq üçün cib dəftərçəsinə qeydlər edirdi.

−Qabaqdan yay gəlir, − deyə Diləfruz təcrübəli möhtəkir kimi Rəhmanı başa salırdı, − beş-on gündən sonra şəhərdə hamı nazik paltarda gəzəcək, basanoşka geyəcək. Bakıda olmayan şeylərdən rastına nə düşsə, al, zərər eləmərik.

Kişi Diləfruzu dinlədikcə razılıqla başını tərpədir və yazırdı.

Qapı zənginin çalındığını eşidən Rəhman dəftərçəsini cibinə qoydu.

−Kimsən? – deyə başını pəncərədən bayıra uzadıb soruşdu. Küçədən tanış bir qız səsi gəldi:

−Qonaq istəmirsən, ay dayı? Mənəm də gəlmişəm. Tanımadın?..

Rəhman aşağı enib qapını açanda Mənsurə gülə-gülə həyətə girdi.

−Baho… xoş gördük. Sən hara, bura hara, ay bacı qızı?..

Mənsurə əlindəki çamadanı, qoltuğundakı bağlamanı  yerə qoyubdayısını qucaqladı.

−Nə əcəb səndən, ay qız?

−Gəlmişəm də, − deyə Mənsurə sevinə-sevinə ayağının birini götürüb, o birisini yerə qoyaraq güldü.

Rəhman şeyləri qucağına aldı.

−Keç yuxarı, qızım keç… Bir danış görək, nə var, nə yox?

Mənsurə ağ kəlağayısı yellənə-yellənə, iki-üç sıçrayışla pillələri qalxdı. Lakin aynabənddə hündürboylu, dolubədənli, zəhmli sifəti olan Diləfruzu görcək dayandı. Mənsurə dayısının evləndiyini anasından eşitmişdi. Ancaq o bu evi Nərgizsiz təsəvvür etməmişdi. Buna görə də ilk dəfə gördüyü Diləfruzla qəfildən qarşılaşanda təəccübünü gizlədə bilmədi, sevinci yoxa çıxdı, onun yerinə ürəksıxıcı kədər doldu.

Diləfruz tanımadığı qızın icazə almadan ərköyünlüklə içəri girməsinə hirslənmişdi.

Mənsurənin məyus olub tutulduğunu görən Rəhman onu bu vəziyyətdən qurtarmaq üçün qabağa gəldi:

−Utanma, keç Diləfruz xanımla da tanış ol. – deyə arvadının acığını soyutmaq istədi.

Mənsurə asta-asta irəli yeriyib əlini Diləfruza uzatdı.

−Bacım qızıdır, − Rəhman Mənsurənin əvəzinə arvadına cavab verdi. – Özü də yaman şeytandır.

Yaşı on beşi ötmüş Mənsurə xeyli dəyişmişdi. O, kökəlmiş, qolları, qıçları ətə dolmuş, sinəsi qabarıb qabağa çıxmışdı. Güllü sətin paltarı hər tərəfdən bədəninə yapışmışdı. Vaxtilə siçan quyruğu kimi çiyinlərinin üstünə sallanan nazik hörükləri indi bilək yoğunluğunda olmuşdu. Qızın əsmər yanaqları kəndin havasında daha da qızarıb saflaşmışdı.

−Xoş gəlmisən, qızım, ayaqqabılarını çıxart, içəri keç! – deyə Rəhmanın və Mənsurənin gözləmədiyi halda Diləfruz onun örpəyini başından götürdü.

−Həri, çıxart ayaqqabılarını, yol gəlmisən, dincəl, − deyə arvadının bu gözlənilməz qonaqpərvərliyindən şadlanan Rəhman da onun sözərini təkrar etdi.

Mənsurə evə keçib hər tərəfə diqqətlə göz gəzdirdi.

−A… bu kimin şəklidir? − əllərini şalvar cibinə soxaraq qarnını qabağa verib damağında papiros tutmuş uşağın əksini göstərdi.

Diləfruz qəhqəhə çəkdi:

−Mənim oğlumdur, Məmməddir.

Mənsurə qaşlarını düyünləyib şəkildən uzaqlaşdı.

−Dayı, bəs Adil hardadır? – deyə çevrilib Rəhmana müraciət etdi.

Bu suala nə Rəhmanın, nə də Diləfruzun cavab vermədiyini görən qız mat qaldı.

−Əyləş, Mənsurə, − deyə kişi stullardan birini yaxına çəkdi.

Qız sözünün cavabını almamış rahatlana bilmədi.

−Dayı, Adil evdə yoxdur?

−Adili, qızım, bir ildən yuxarıdır ki, Moskvaya oxumağa göndərmişik, − deyə Rəhman köksünü ötürüb çənəsini ovuşdura-ovuşdura cavab verdi.

Mənsurə, dayısı oğlunun evdə olmadığından əvvəlcə kədərləndisə, sonra ürəyinə daman şübhədən çıxdığı üçün sakitləşdi. Keçib Rəhmanın yanında əyləşdi. Diləfruz da ağır gövdəsini divana yıxdı.

−Bəs, dayı indi ki tətildir, Adil Moskvadan niyə gəlməyib? – qız nigarançılıqdan qurtarmaq istədi. Rəhmanın əvəzinə Diləfruz cavab verdi.

−İşi çoxdur, onunçün!

Arvadın kobud bir səslə, çox acıqlı dilləndiyini hiss edən Mənsurə daha danışmadı. Yavaşca başını tərpətməklə razılığını bildirdi.

−Yaxşı, bir sən de görək anan necədir? Kənddə nə var, nə yox? – Rəhman söhbəti dəyişməyə çalışdı. – Səndən nə əcəb bizə gəlmisən?

−Kənddəkilər hamısı yaxşıdır. Anamın sizə çox-çox salamı var. Onları da Adil üçün pay göndərib. – Mənsurə bağlamaya işarə elədi.

−O da sağ olsun, sən də çox sağ ol, − deyə Rəhman gözucu bağlamaya baxdı.

Diləfruz divanda yayılıb çənəsini sinəsinə dayayaraq, qaşları altdan diqqətlə Mənsurəni süzürdü. İlk nəzərdə xoşuna gələn bu qızı indi gözlərindən çox dəcələ oxşatdığı üçün əsəbiləşirdi.

Birdən qapı gurultu ilə taybatay açıldı, Məmməd həmişəki kimi ayaqyalın, üst-başı toz-torpaq içində evə girdi. O, Mənsurəni görcək dayandı, ilk dəfə rast gəldiyi bu qıza bir daha baxdıqdan sonra irəli cumub ikiəlli onun sinəsindən itələdi.

−Köpəkoğlun qızı, düş bizim ustulumuzdan, bura anamın yeridir, − deyə atasının çarpayısından asılmış enli qayışını götürüb Mənsurənin dizinə vurdu.

Qız üz-gözünü turşudub ufuldadı.

Oğlunun hərəkətindən xoşlanan Diləfruz isə qarnını tutub qəhqəhə çəkdi.

−Məmməd, dinc dur! Qırışmal! – deyə Rəhman qalxıb qayışı onun əlindən aldı.

−Mamulya, sənə şokolad verəcəyəm, bura gəl, − deyə gülməkdən gözləri yaşarmış Diləfruz oğlunu yanına çağırdı. Məmmədi öpüb sakit eləməyə çalışdı. – Bir dəfə vurdun bəsdir, adam qonağı çox döyməz.

Məmməd rahat əyləşə bilmir, anasının əlindən çıxıb Mənsurəyə hücum çəkməyə can atırdı. Evin aşağı tərəfində pəncərənin qırağında əyləşmiş qız təəccüblə gah Məmmədə, gah da arvada baxa-baxa gözlərini döyürdü. Bayaq dayısına, kənddən nə üçün gəldiyini deməyə hazırlaşan qız, indi danışmağa cəsarət etmirdi.

Məmməd qapı ağzında qoyulmuş üstü naxışlı qırmızı çamadanı və bağlamanı görcək, bir göz qırpımında anasının qucağından qopub aşağı sıçradı: bağlamaya yaxınlaşıb açmağa başladı. Adil üçün göndərilən yağlı qoğallar, almalar, armudlar evin ortasına səpələndi. Ağzı sələli mürəbbə bankaları böyrü üstə döşəməyə diyirləndi. Məmməd bankalardan birini açıb barmağını içinə soxaraq marçıltı ilə yaladı.

−Məmməd, ay Məmməd! – deyə atası səsləndisə də, uşaq əhəmiyyət vermədi. Mənsurə lap mat-məəttəl qalmışdı.

Bir az sonra Məmməd bununlada kifayətlənmədi, bağlamanı qoyub çamadana cumdu. Mənsurə daha sakit otura bilməyib cəld ayağa qalxdı, ancaq gecikdi; çamadanın ağzı açıldı; paltarlarının ortalığa töküldüyünü görən qız qıpqırmızı oldu, tələsik cumub şeyləri çamadana yığmağa başladı.

−Onlar nə üst-başdır ay qız? – deyə Diləfruz Mənsurənin paltarlarına ötəri baxsa da əlüstü rişxənd elədi. Cəld ayağa qalxıb irəli yeridi. Qiymətli xəzinə kəşf etmiş həris adamlar kimi başını çamadana soxub paltarları qurdaladı. – Heyf! Heyf bu mallardan korlamısan! Parçaları yaxşıdır, ancaq hamısı köhnə dəbdədir. Ay qız, bunları tikdirəndə ağlın hardaydı?

Mənsurəni tər basmışdı. Dayısının yanında Diləfruz onun alt paltarlarınadək bir-bir götürüb baxırdı. Arvad abır-həya bilmədən, çamadanın dibindəki corablara, dəsmallara kimi hər şeyi çıxarıb o tərəf-bu tərəfə çevirdikdən sonra  başını buladı:

− Adam da hər dərziyə müştəri olar? – dedi. – Maşallah, boy-buxun desən – səndə, fiqura desən – səndə, bunları belə niyə tikdirmisən, ətindən tökülər ki, bu platyalar. Gələydin mən səni öz dərzimlə tanış edəydim, bədəninə bir paltar biçəydi ki, hamı tamaşasına gələydi.

− Bunları mən özüm tikmişəm, xala, − deyə xəcalətdən rəng verib, rəng alan Mənsurə astadan dilləndi.

− Xala demə! Mənə bundan sonra xala demə, acığım gələr! – deyə Diləfruz üz-gözünü turşutdu. – Adım Diləfruz xanımdır.

Məmməd mürəbbə bankalarından birini yarıyadək yeyib qolu ilə ağzının şirəsini silə-silə aynabəndə çıxdı. Diləfruz Mənsurəni yataq otağına çəkdi. Qoz ağacından qayrılmış böyük aynalı şifoneri açdı.

− Bax, paltarı belə tikdirərlər!

Arvad burada bütün geyimlərinin, şlyapalarının, tuflilərinin alınma, tikilmə tarixçəsini Mənsurəyə danışdı. Söhbət arasında bir-iki dəfə Laloçkanın adını çəkib zövqlü qız kimi onu da təriflədi.

− Nə bilim, mənim bəzənməkdən xoşum gəlmir, − deyə qaranlıq otaqda Diləfruzun ürəksıxıcı söhbətlərindən darıxan Mənsurə cavab verdi. – Mən sadə geyinməyi sevirəm.

− A… axmaq olma a… “sadə geyim!” – Diləfruz şifonerin qapısını örtüb aynanın qabağında fırlanaraq özünə baxdı. – Adamı üst-başla, paltarla tanıyarlar. Gözəllik ondur, doqquzu dondur. Bu sözü eşitmisənmi?

− Onu eşitmişəm, ancaq məni Bakıya yola salanda anam başqa cür dedi. Dedi ki, adamı biliyi ilə, başı ilə tanıyarlar.

− Eh! Yaxşı ya! Sən də elə danışırsan ki, bişmiş toyuğun gülməyi gəlir. Başımda olsun lap dünyanın elmi, faydası nədir? Mənim əziz canım üçün, əgər sən yaxşı geyinməsən, cibin boş olsa, kimdir səni biliyinlə axtarıb tapan? Heç uzağa getmirəm, elə götürürəm özümü. Mən cəmisi dörd il oxumuşam. Dörd deyəndə ki, altı ilə oxumuşam, ancaq dördüncü sinfə kimi gəlib çıxmışam. Onu da oxumasaydım yaxşıydı. Qadam məktəbə! Nəğmə ilə əxlaqdan başqa bütün dərslərdən ortadan yuxarı qalxmazdım. Yaxşı, indi sənin sözün, mənim savadım azdır, mənə əhəmiyyət verən yoxdur? Məni tanımırlar? Qonum-qonşu hamısı başıma and içir! Sən nə danışırsan! – Diləfruz fısıltı ilə köksünü ötürüb buxağının tərini sildi. – “Elm!”

Mübahisənin uzanacağını görən Mənsurə susmağı məsləhət bildi. Hər ikisi böyük otağa qayıtdı. Bu dəfə qızı başqa bir səhnə heyrətə gətirdi. Onun paltarları yenə evin ortasına səpələnmişdi. Çamadana isə Məmməd ip bağlayıb sürə-sürə küçəyə aparmışdı…

Nahar zamanı Mənsurə dayısına oxumağa gəldiyini söyləyəndə Diləfruzun eyni açıldı.

− Xoş gəlmisən, öz evindir, − dedi. Arvadının bu sözlərini eşidən Rəhman qulaqlarına inanmadı. – Yəqin elə bizdə qalacaqsan, hə? – deyə Diləfruz Mənsurənin rəyini soruşdu. Qız bu suala cavab verməyə çətinlik çəkdi. O, kənddən çıxanda da heç fikirləşmədən “Adilgildə qalacağam” demişdi. Bunu anası da məsləhət görmüşdü.

Ancaq indi qız birdən-birə tutuldu, nə deyəcəyini bilmədi. Adil evdə yox idi. Diləfruz çox tündxasiyyət arvada oxşayırdı, söhbətləri də Mənsurəyə qəribə gəlirdi! Məmməd də qızı daha çox təşvişə salmışdı.

− Yataqxanada qalacağam, − deyə Mənsurə hörüyünün ucunu barmağına dolaya-dolaya utancaqlıqla cavab verdi. Diləfruz bir ana qayğısı ilə başını buladı:

− Heç elə zarafat yoxdur. Bəs kənddəkilər bizə nə deyər? Sən özgə deyilsən ki! Rəhmanın bacısı qızı, mənim də doğma balamdır. Yataqxanada işin yoxdur, bizdə qalacaqsan!

− Diləfruz xanım doğru deyir, elə burda qalarsan, − arvadının qayğıkeşliyindən ruhlanan Rəhman da onun sözünə qüvvət verdi. – Bəyəm adamsız-zadsızsan? Ölməmişik ki!

Mənsurə, bu təklifə ürəkdən razı olmadığı üçün danışmadı.

Qız yol paltarını dəyişib yenicə dincəlmək istəyirdi ki, o biri evdən Diləfruzun səsini eşitdi.

− Mənsurə, qızım, mənim əlimdə işim var, zəhmət olmasa, o qabları yu, sonra samovara od sal.

Diləfruzun Mənsurəyə buyurması belə başladı.

Adil istirahət günləri Borislə kinoya, teatra gedir, tarixi muzeylərə, Tretyakov qalereyasına baxır, havalar xoş olanda isə parkları gəzirdi. Bəzən Nataşa da onlara qoşulurdu. Qız hər dəfə gəzməyə çıxanda, kitabı əlindən yerə qoymur, tramvayda, trolleybusda, metroda fürsət tapan kimi mütaliə edirdi.

Adillə Boris isə deyib-gülür, zarafatlaşırdılar. Hərdənbir üçlükdə mübahisəyə də girişirdilər. Lakin bu çəkişmələr onların arasını əsla soyutmurdu. Əksinə, daha da mehriban olurdular. Nataşa həmişə astadan, nəzakətlə danışırdı. Qızın söhbətlərində müsahibinə qarşı hörmət hiss edilirdi. Ancaq gülməyi tutanda Nataşanı sakit eləmək çətin məsələ idi. Bəzən o qədər də gülməli olmayan bir söhbət, ya bir hadisə qızın axıb getməsinə, gözləri yaşarıncayadək uğunmasına səbəb olardı.

Nataşa Borisdən cəmi bir yaş kiçik idi. Lakin onunla yanaşı gedəndə çox balaca görünürdü. Qızın hündürdaban tufli geyməsinə baxmayaraq, boyu yenə Borisin çiynindən yuxarı qalxmırdı. Borisin əksinə olaraq Nataşa həmişə tərtəmiz, səliqə ilə geyinərdi. Bu sadə qız özünü elə səmimi aparardı ki, adam birinci tanışlıqdan onunla dostlaşmaya bilməzdi. Adil Nataşa ilə Boris arasındakı mehribanlığı gördükcə, onların məhəbbət dolu baxışlarındakı mənanı duyduqca, Ceyranı xatırlardı. Ürəyində bu gənclərə qibtə edərdi.

Nataşa da Adillə çox yaxın olmuşdu. O, hər dəfə Borisin yanına gələndə Adilə tar çaldırıb qulaq asardı. Belə hallarda təkcə qonşu otaqlarda yaşayan tələbələr deyil, yataqxananın işçiləri də onların yanına toplaşardılar. İlk günlər az da olsa qəribsəyən, Bakı üçün darıxan Adil, indi özünü sərbəst aparır, danışır, gülür, hətta yeri düşəndə qızlarla da zarafatlaşırdı.

Müəllim və professorları, onun xətrini az istəmirdilər. Həm öz diribaşlığı, həm də ağıllı cavabları ilə Adil, fakültədə bir çoxlarının sevimlisi olmuşdu. Moskva və universitet həyatı onun gözünü açmışdı.

Hüquqşünaslıq haqqında professorlardan eşitdiyi mühazirələr və oxuduğu müxtəlif kitablar onda seçdiyi sənətə böyük həvəs oyadırdı. Adil yaxın gələcəkdə kim olacağını və bu iş üçün ondan nə tələb edildiyini bilirdi. Müqəssiri, günahkarı tanımaq, doğrunu riyadan ayırmaq, haqlını haqsızdan seçmək, bir sözlə, insan hüququnu ədalətlə müdafiə etmək! Adilə belə bir ciddi vəzifə tapşırılacaqdı! O, müqəddəs sovet qanunlarının keşiyində duracaqdı! Bunun üçün hər şeydən əvvəl hüquqşünasın özü, onun ürəyi, vicdanı, damarlarından axan qanı təmiz olmalı idi. Sonra Adil, paytaxtın zəngin bilik xəzinəsi olan kitabxanalarını qənimət bilərək oxumalı, hər gecə öz yuxusundan kəsib mütaliə etməli idi.

Ədalətin keşiyində durmaq üçün adamları, ancaq dediyi sözlərlə deyil, onları gözlərindən tanımaq, ürəklərinin ən dərin guşələrində gizlənmiş sirrləri oxumaq lazımdı!

Universitet professorları Adilə belə bir hüquqşünas olmağı öyrədirdilər.

Bəzən şəhərdə məhkəmələr olanda hamıdan qabaq xəbər tutan Boris Adili də özü ilə aparırdı. Onlar yanaşı əyləşib əvvəlcədən müttəhimin nə üstə təqsirləndirildiyini və cinayətkarın cavablarını maraqla dinləyirdilər. Bu gərgin tamaşalara baxmaq ilk vaxtlar Adilə çox ağır gələrdi. Lakin hakimlərin həqiqi müdafiə etdiyini, müttəhimin cinayəti müqabilində cəzalandığını gördükcə qəlbində bir rahatlıq hiss edərdi.

− Elə də lazımdır! Xalqın, dövlətin əmlakını oğurlayan adama, mən də bu cəzanı verərdim! – deyə məhkəmə zalından çıxanda hakimin hökmündən razı qaldığını dostuna bildirərdi.

Belə söhbətlər zamanı Boris də dostunun sözünə qüvvət verərdi:

− Doğru deyirsən, gələcəkdə bizim də vəzifəmiz adamları islah, tərbiyə eləmək olacaq. Bir məsəl də var, Adil, deyərlər meşə çaqqalsız olmaz. Nadürüst adamlar az da olsa, hələ aramızda vardır.

… Universitetdə tələbəlik həyatı o qədər maraqlı keçirdi ki, Adil, təqvim vərəqi kimi tez-tez dəyişən ayların necə ötdüyünü hiss etmirdi.

 

Dərsdən sonra Boris Nataşagilə getdiyi üçün yataqxanada tək qalıb darıxan Adil gəzməyə çıxmışdı. O, gəlib Puşkin meydanına nə vaxt çatdığını bilmədi. Küçəni burulub Tver bulvarına keçdi. Xiyabanda, ağaclar altında qoyulmuş skamyaların çoxunda cavanlar cüt-cüt oturmuşdular – bir qız-bir oğlan. Üstünə işıq düşən skamyaların əksəriyyəti boş idi. Bəzilərində isə nisbətən yaşı ötmüş adamlar əyləşmişdi. Adil xiyabanın ortası ilə irəlilədikcə, sanki ona acıq vermək məqsədilə, oğlanlardan biri yanındakı qızın əlini ovcuna alıb bərk-bərk sıxır, o biri sevgilisinin saçlarını oxşayır, bir başqası da qəhqəhə çəkib gülürdü. Elə bil: “Sən tək gəzirsən, bizim yanımızda isə sevdiyimiz gözəl qızlar oturub!” demək istəyirdilər.

Adil Ceyranı xatırladı. Qızın qara xallı üzü, qələm qaşları, qaynar gözləri, lalə kimi tər dodaqları, uzun kirpikləri Adilin xəyalında canlandı. O, bu dəqiqə Ceyranı görməyə ruhi bir ehtiyac hiss etdi. Bu gün birinci dəfə olaraq Adil, Ceyrana xəyanət elədiyini başa düşdü. “Axı, mən ona təmiz ürəklə yanaşmışdım. Ceyranı aldatmayacaqdım. Bəlkə o, heç ailəmizin nə işlə məşğul olduğuna əhəmiyyət verməyəcəkdi? Tutaq elə Ceyran mənim vəziyyətimdə olaydı, onda mən nə edərdim? Əlbəttə, buna görə ondan soyumazdım… Kim bilir, indi bəlkə, elə mən də, Bakıda bu oğlanlar kimi ağac altında, sakit bir yerdə əyləşib Ceyranla pıçıldaşırdım, ona ürəyimi açırdım. Eh, Ceyran, sənə dərdimi deməyə də imkanım olmadı. İmkan olmadı ki, səni nə qədər sevdiyimi dilimə gətirim. Barı o vaxt özünü mənə qarşı soyuq  göstərsəydin, bu ayrılıq qəlbimi o qədər də yandırmazdı.”

Adil Arbat metrosuna yenicə yaxınlaşmışdı ki, tanış bir azərbaycanlı qızın gəldiyini görüb ayaq saxladı. Əvvəlcə qızı haradan tanıdığını xatırlaya bilmədi. Sonra tez hər şey yadına düşdü: gələn qız Laloçka idi!

Adilin Moskvaya getdiyini eşidən Laloçka daha qırmızı kirəmidli evə gəlməyi məsləhət bilməmişdi. O, niyyətinin baş tutmadığına heyfslənsə də, “cəhənnəmə ki, nə çoxdur şəhərdə cavan! – deyə özünə toxtaqlıq vermişdi. – Adil olmasın, Kamil olsun, Fazil olsun! Bəlkə elə bəxtimə ondan da yaxşısı – böyük qulluq sahibi, altında lap “Pobeda”sı olan bir adam çıxacaq”.

Laloçka məzuniyyət vaxtı bu xəyalla hər gün bəzənib qırmızı redikülünü biləyinə keçirərək, gündüzlər də, axşamlar da küçələri gəzmişdi. Lakin bəxti gətirməmişdi. Laloçkanın gözü tutan oğlanlar elə bil onu görməmiş, görənlər də etinasız baxıb ötmüşlər. Onun nə gözəl geyiminə, nə xüsusi səliqə ilə zəncir kimi həlqə-həlqə çiyinlərinə tökülmüş saçlarına “kompliment” deməmişdilər.

Şəhərdə günlərinin yeknəsəq keçdiyindən darıxan Laloçka, dəmir yolunda rəis işləyən əmisinin yanına gedib gəzməli şəhərlərdən birinə bilet düzəltməsini xahiş etmişdi. Qardaşı qızının məzuniyyət vaxtını səmərəli keçirməsini istəyən əmisi, Moskva qatarına bilet vermişdi. Lakin Laloçka yola çıxmazdan əvvəl Diləfruzla görüşüb hər ehtimala qarşı Adilin ünvanını almışdı.

İndi Laloçka ikinci həftə idi ki, Moskvaya gəlmişdi. Ancaq hər gün univermaqları, komisyon mağazalarını gəzdiyindən, paytaxtın nə tarixi yerlərini, nə muzeylərini görmüş, nə də onun kino, teatr tamaşalarına baxmışdı. Bir dəfə universitetə Adilin dalınca getmişdisə də, onu görə bilməmişdi.

Qəfildən Adillə rastlaşanda o çox sevindi. Lakin Bakıya tələsməli olduğu üçün heyfsiləndi.

Adil Laloçkaya yüngültəbiətli bir qız kimi baxsa da bu gün onunla görüşməyə məcbur idi. Belə də oldu. Bir-birinin kefini xəbər aldıqdan sonra, Laloçka istiqamətini dəyişib Adillə getdi.

Onlar metroya da birlikdə mindilər. “Oxotnı ryadda” Adil düşməli olduğunu bildirəndə, qız da ayağa qalxdı.

−Elə mən də mehmanxanaya o meydandan gedirəm, − dedi.

Adil Laloçkanın ayrılmaq istəmədiyini aydın duyurdu. O, qızın hərəkət və danışığında bir dəyişiklik də hiss edirdi. Sanki bu heç Adillə yüngül zarafatlar edən, ona atmacalar atan Laloçka deyildi. Elə buna görə də Adilin ondan uzaqlaşmağa üzü gəlmədi: “Hər kimdirsə hörmət eləmək lazımdır. Tək qızdır, Moskvaya gəldiyi ilk dəfədir. Bir də axı hər şeydən əvvəl Bakıdan gəlib. Bəlkə, burda məndən başqa heç kimi tanımır”. Adil Laloçkanı mehmanxanaya qədər ötürməyi özünə borc bildi. Ancaq onun uzağa gedəsi halı yox idi, yaman acmışdı.

−Bağışlayın, mehmanxana uzaqdırsa sizi ötürüm, − deyə Adil bu barədə bir də qızın rəyini öyrənmək, əgər azacıq etiraz edərsə ondan ayrılmaq istədi. Laloçka süni utancaqlıqla, astadan:

−Sizə zəhmət olar, − dedi və bir az ara verib əlavə etdi: − Mən heç bu vaxta kimi bayırda yubanmamışdım.

Adil onu ötürməzdən əvvəl yaxın bir qəhvəxanaya girib ayaqüstü şam etməyi lazım bildi. Fikrini Laloçkaya deyəndə qız da razı oldu:

−Mən də səhər yeyənəm.

Laloçka yalan demirdi. O, saat doqquzdan axşama kimi dükanlarda gördüyü geyimlərə, şlyapalara, çəkmələrə, rediküllərə o qədər baxmışdı ki, aclığı, yorğunluğu tamam unutmuşdu.

Adillə qəhvəxanaya girəndə qıza elə gəldi ki, bu dəqiqə onu qırmızı kirəmidli evə gəlin gətirirlər.

Yemək uzun sürmədi.

Adil, qızı mehmanxanaya kimi ötürüb geri qayıdanda ürəyində bir yüngüllük hiss etdi: “Yaxşı ki, birtəhər yola saldım. Yoxsa əl çəkən deyildi”.

Ancaq Adilin gözlədiyi kimi olmadı. Ertəsi gün Laloçka yenə universitetə gəlib onu kinoya dəvət elədi.

−Üzr istəyirəm, dərs hazırlamalıyam, mən gedə bilməyəcəyəm, − deyə Adil boyun qaçırmağa çalışdı. Qız təkid etdi:

−Getməsəniz inciyərəm, − deyə redikülünü açıb iki bilet çıxardı. – Görürsən? Günortadan alıb hazırlamışam.

Adilin başqa çarəsi qalmamışdı. Bu gəzinti ona əziyyət də olsa, getməyə məcbur idi.

Kino-teatrın zalına girəndə Laloçka onunla daha sərbəst davranmağa başladı; yerlərini tapıb yenicə əyləşmişdilər ki, işıqlar söndü. Laloçka əvvəlcə redikülünü, sonra da şlyapasını çıxarıb Adilə verdi.

−Zəhmət olmasa, bunları saxla, başımı darayım.

Əlacsız qalan Adil şlyapa ilə redikülü aldı.

Qız tələsmədən saçlarını darayırdı. Arabir də qaranlıqda xumarlanan gözlərilə Adili süzür, gülümsəyirdi. “Sən öləsən, işə düşmədik! – deyə Adil yerində rahat otura bilmirdi. – İndi mən bununla nə danışacağam?..”

Laloçka özünü qaydaya saldıqdan sonra boynunu yana burub Adilə pıçıldamağa başladı:

−Moskvada darıxmırsan?

−Xeyr.

−Mən dünənəcən yaman darıxırdım.

Ekranda kadrlar dəyişdikcə zaldakı qaranlıq gah qatılaşır, gah da adamların sifəti işıqlanırdı.

−Bakıya haçan gedəcəksiniz? – deyə bu dəfə Adil soruşdu.

Qız sevindi:

−Nə üçün soruşursan?

−Elə-belə.

Laloçka başını Adilin çiyninə əydi, utanırmış kimi bir an susdu. Sonra dönüb onun sifətinə baxaraq cavab verdi:

−Sabah axşam yola düşməliyəm. – Adilin dinmədiyini görən qız əlavə etdi: − Məni ötürməyə gələcəksən?

−Niyə gəlmirəm, gələrəm.

Bu ara arxa cərgədə əyləşən qoca kişi, başını qabağa uzadaraq:

−Bir az sakit! Mane olursunuz! – deyə bütün zaldakıların eşidəcəyi bir səslə onlara acıqlandı. Kişi başını geri çəkəndə necə oldusa Adilin üzünün sərt tükləri Laloçkanın yanaqlarına sürtündü.

−Üzr istəyirəm, − deyə Adil bir az Laloçkadan yana çəkildi.

Kinonun jurnalı hələ qurtarmamışdı. Ekranda Soçinin istirahət evlərindən biri göstərilirdi.

Bunu görən Laloçka yenə dilini saxlaya bilmədi:

−Mən burda da olmuşam, − dedi.

Arxadan kişinin onlara yenə acıqlanacağından ehtiyat edən Adil bu dəfə vəziyyətini pozmadan başını tərpətdi:

−Əcəb eləmisən!

−Onda elə yaxşı kökəlmişdim ki.

−İndi də arıq deyilsən.

Laloçka gülümsündü və əlini uzadıb Adilin çeçələ barmağını ovcuna alaraq bərk-bərk sıxdı:

−Bax, sındıraram ha… Mənə niyə sataşırsan?! – dedi, sonra bir az da yuxarıdan onun biləyindən yapışdı.

Başqaları görməsin deyə, Adil Laloçkanın şlyapasını əllərinin üstünə qoydu və dönüb qıza baxdı. Laloçkanın gözləri axırdı. Uzun kirpikləri ağır-ağır qalxıb enir, dodaqlarından sanki şəhvət yağırdı. Narahat halda tez-tez nəfəs alırdı. Laloçka özü hiss etmədən arxadakı kişini yenə əsəbiləşdirmişdi…

Kino qurtarana kimi Laloçka Adilin əlini ovcundan buraxmadı. Hətta bir-iki dəfə onu öz dizlərinin üstünə də qoydu…

Adil bu hərəkətləri üçün ancaq o gecə yataqxanaya gələndən sonra yerinə uzanıb Ceyran haqqında fikirləşən zaman peşmançılıq hissi keçirmişdi.

Laloçka Adillə üçüncü dəfə Bakıya yola düşəndə görüşmüşdü; qız universitetə  gəlib xudahafizləşmiş, ünvanını Adilə verərək məktub yazmasını və tezliklə Bakıya qayıtmasını ondan dönə-dönə xahiş etmişdi…

 

ŞƏKİLLİ MEDALYON

Son günlər Laloçkanı itirsəydin yenə qırmızı kirəmidli evdə, Diləfruzun yanında tapardın. Rəfiqələr danışdıqca nə söhbətləri qurtarır, nə də yorulmaq bilirdilər.

Laloçka Moskvada Adillə görüşdüyünü, qəhvəxanaya, kinoya getdiyini Diləfruza bir neçə dəfə nağıl etmişdi. O bu gün də söhbəti Adildən salanda, Diləfruz sir-sifətini turşudub dedi:

−Eh, sən də gözləyib, gözləyib adam tapdın da. Pir mənimdir, kəramətini bilirəm. Ondan arvad saxlayan olmaz. Sənə qədirbilən bir oğlan lazımdır ki, gecə yatanda, gündüz duranda öpüb gözünün üstünə qoysun.

Bu nəsihətin müqabilində qız sözün düzünü deməkdən çəkinmədi:

−Diluşacan, axı mən bu evdə − Rəhman dayı ilə, səninlə qohum olmaq istəyirəm. İstəyirəm sonralar da sizə gəlim, gedim. Bir ailə kimi olaq. Yayda kurortlarda səninlə bir yerdə istirahət eləyim, ikimiz də gəlin-qayınana cüt geyinib cüt gəzək.

O, heç bir ehtiyac hiss etmədən firavan həyat sürən qırmızı kirəmidli evdən bərk yapışmışdı. Laloçka hələ ilk dəfə Diləfruzgilə qədəm basanda, onun zəngin otaqlarını görəndə ürəyi həsrətlə döyünmüşdü. Diləfruza, Rəhmana gəlin olmaq, hər yerdə bu iki adla fəxr etmək arzusu Laloçkanı narahat edir, bəzən gecələr də rahat yatmağa qoymurdu. Doğrudur, Adil Laloçkanın xoşladığı oğlanlardan deyildi. Onun gəzdiyi cavanlardan fərqli olaraq çox sadə və ciddi idi. Laloçka yaxşı bilirdi ki, gələcəkdə Adilin xasiyyətilə onunku tutmayacaqdır. Ancaq qız hər şeyə güzəştə getməyə hazır idi. Təki Diləfruz ona qayınana olaydı! Əgər Laloçkanın istəkləri yerinə yetsəydi, ipəyə, gülməxmərə bürünəcək, xəz paltolar, modalı tuflilər geyəcək, Diləfruz kimi gözəl şlyapalar qoyacaq, şəhər qızlarının, gəlinlərinin çoxunun gözü onda qalacaqdı. Onu barmaqla göstərəcəkdilər.

Ancaq Diləfruzla Adilin arasındakı ziddiyyət işi çətinə salır, qızın planlarını alt-üst eləyirdi. Buna baxmayaraq Laloçka hələ də fikrindən dönməmişdi. Hətta Məmmədin ad günündə Adilin otağından onun kiçik bir şəklini götürüb medalyonuna salmışdı. Qız bu dəfə Adili görəndə medalyonu açıb ona göstərmək, “Sən məni saymasan da, mən şəklini ürəyimin üstündə gəzdirərəm”, demək istəmişdi. Lakin ziyafət gecəsindən sonra elə bu məqsəd üçün Diləfruzgilə gələn Laloçka gözləmədiyi bir xəbər eşitmişdi:

“Adil Moskvaya gedib!”

İndi o vaxtdan xeyli keçirdi. Adilin Moskvaya getdiyini eşidəndən sonra Laloçkanın ayağı bu evdən kəsilmişdi. Lakin Moskvadan qayıdandan sonra Diləfruz Laloçka üçün daha əziz olmuşdu. İndi o hər dəfə onlara gələndə, arvada bir şey gətirib bağışlayır, bu yolla ürəyini yumşaltmağa çalışırdı.

Bu gün hava bərk isti idi. Laloçka çox oturmaq istəmədi. Qısa söhbətdən sonra:

−Diluşacan, dur gedək, səni plombirə qonaq eləyəcəyəm, − deyib ayağa qalxdı.

Diləfruz bu təklifə etiraz etdi:

−Yox, a… mən bu istidə bayıra çıxa bilmərəm. Sərinlənmək istəyirsən, quyuya bir səbət limonad sallatmışam, morojnadan da yaxşı…

−Nə deyirəm ki.

Diləfruz başını pəncərədən evə uzatdı:

−Mənsurə! – deyə çağırdı.

Laloçka ilk dəfə eşitdiyi bu ada təəccüb elədi.

−O kimdir? – dedi.

Diləfruz sifətinə xoşbəxt adamlara məxsus bir ifadə verdi:

−Təzə qulluqçumuzdur.

Otaqları silib, süpürdükdən sonra mütaliə ilə məşğul olan Mənsurə Diləfruzun səsini eşitcək əlindəki kitabı yerə qoyub aynabəndə çıxdı; astadan salam verib bir qıraqda dayandı. Laloçka bura gələn vaxtlarda Mənsurə ya texnikumda olduğundan, ya da qulluğa göndərildiyindən, onlar bir-birini görməmişdilər.

İndi Laloçka Mənsurəni başdan-ayağa diqqətlə süzdü.

−Bu nə qəşəng qızdır! – dedi. – Gözlərindən lap Dina Durbinə oxşayır. Haralısan, ay qız?

Mənsurə gözünün ucu ilə bir az kinayəli tərzdə Laloçkaya baxdı. Deyəsən, tanımadığı bir adama oxşadıldığından və ona verilən bu gözlənilməz sualdan xoşlanmadı.

−Dayım haralıdır, mən də oralı! – dedi və cəld bir hərəkətlə üzünü Diləfruza tutdu. – Nə buyurursunuz?

Mənsurənin cavabından heç nə anlamayan Laloçka heyrətləndi:

−Biz sənin dayını hardan tanıyırıq ki?!

Diləfruz Laloçkanı şübhədən çıxarmağa çalışdı.

−Sən də uşağa qəribə suallar verirsən ha. Rəhmanın bacısı qızıdır da! Kənddən gəlib, texnikumda oxuyacaq.

Laloçka yenə nə isə soruşmaq istəyirdi ki, Diləfruzun ona baxıb alt dodağını dişlədiyini və gözlərini bərəltdiyini görcək dilini saxladı.

Qızım, bayaq quyuya salladığın limonadlardan birini çıxart, bura gətir, − deyə Diləfruz Mənsurəyə tapşırdı.

Mənsurə heç bir şeyin fərqinə varmadan həyətə endi.

−Niyə başa düşmürsən? – deyə Diləfruz Laloçkaya tərəf əyilib pıçıldadı. – Rəhmanın bacısı qızıdır, qulluqçumuz olacaq, biz çörək verib saxlayacağıq.

−Hə − ə… – Laloçka başını tərpətdi. Onun sırğaları kilsə zəngi kimi yelləndi. – Bunu bayaqdan de də.

Mənsurənin gec qayıtdığını görən Diləfruz, Laloçkanın yanında zabitəsini göstərmək məqsədilə deyinə-deyinə ayağa qalxdı. Başını aynabənddən bayıra uzadıb dedi:

−Ay qız, harda qaldın? Gəlib çıxsana! Ciyərimiz yandı ki!

Mənsurə məyus halda aynabəndə qalxıb qapı ağzında dayandı.

−Hanı limonad? – deyə Diləfruz onun əliboş qayıtdığını görüb soruşdu. Qız dinmədi, ancaq qızardı.

−Səninlə deyiləm!

Mənsurə, bu dəqiqə fəlakət baş verəcəkmiş kimi, ürək döyüntüsü ilə, qorxa-qorxa astadan dilləndi:

−Məmməd ipi kəsib, səbət quyuya düşüb.

−Nə?!

Diləfruzun bu dəhşətli səsinə Laloçka da diksindi.

−Nə olub, Diluşa?

−Daha nə olacaq! – deyə arvad əl-qolunu ölçərək Mənsurəni danlamağa başladı: − Uşağa baxmayanda belə olar də! Görürsən, Lalə? Mamulya ipi kəsib, limonad şüşələri səbətqarışıq gurumbultuynan gedib quyunun dibinə. Yazıq uşaqda nə günah, nə bilsin ki, ipin ucuna nə bağlanıb! Mən bu qulluqçuların heç birindən xeyir görmədim də…

Diləfruzun axırıncı sözləri iti xəncər olub Mənsurənin ürəyinə sancıldı. Qızın qəlbi ağrıdı.

−Çox sağ olun! – deyə o, nifrət dolu nəzərlərini Diləfruza zillədi. – Mən ilanla yola gedərəm, ancaq sizinlə yox. Xahiş edirəm… – Mənsurə qəhərləndi, daha danışa bilmədi, ikiəlli üzünü tutub hönkür-hönkür ağlayaraq həyətə endi. Elə bu vaxt meşin çantalı poçtalyon qapıda göründü.

−Buyurun! – deyə üstü bənövşəyi mürəkkəblə yazılmış mavi rəngli bir zərfi Mənsurəyə uzatdı. Qız anasının xəttini dərhal tanıdı. Onun qəlbindəki kədərlə poçtalyonun gətirdiyi sevinc bir-birinə qarışdı. Gözlərinin yaşı yanaqlarında qurudu. Mənsurə, barmaqları titrəyə-titrəyə zərfin qırağını cırdı; məktubu çıxarıb oxumağa tələsdi:

“Əziz qızım Mənsurə!

Əvvəla salam. Mən yaxşıyam. Məktubunu aldım.

Diləfruz xanımın səni yaxşı qarşıladığını, sənə hörmət elədiyini bilib çox sevindim…”

Mənsurənin gözləri dumanlandı, yazılar bir-birinə qarışıb oxunmaz oldu. “ – Yaman da hörmət eləyir! – deyə bayaqdan boğazında düyünlənmiş qəhərini güclə uddu. – Kaş heç əvvəldənbu evə ayaq basmayaydım!” Mənsurənin anası gəlib gözlərinin qabağında durdu. Diləfruzun səsi onu fikirdən ayırdı.

−Ay qız, Mənsurə, gəl get bizə bir-iki şüşə limonad al, gətir. – Arvad yuxarıdan həyətə bir beşlik tulladı.

…O günü Laloçka evdən getməyincə Mənsurə yuxarı qalxmadı; daş pilləkənin üstündə oturub cürbəcür xəyallara daldı.

Laloçka Diləfruzgildən gedəndə, qonşu həyətdən çıxan bir qızla qarşılaşdı. O, sol yanağında qara məxməri xalı olan bu qıza etinasız baxa bilmədi. – Görəsən doğrudan da xaldır, yoxsa qoydurub? – deyə öz yanağında da bunu arzu etdi. – Bu saat yaxınlaşıb soruşacağam.

−Ay qız, bircə dəqiqə zəhmət olmasa dayan.

Xallı qız çevrilib geri baxdı.

−Salaməleyküm, − deyə Laloçka onu yubandırmaq məqsədilə sözə başladı. – Sən bu həyətdə olursan? – O, əli ilə Saleh müəllimgilin evlərini göstərdi.

−Xeyr, necə bəyəm?

−Heç, elə belə… soruşmaq ayıb olmasın, o xalın basdırma deyil ki?

−Başa düşmədim, nə dediniz?

Laloçka yaxından qızın yanağına baxıb şit-şit güldü.

−Elə bildim xalın qondarmadır. Ancaq diqqətlə fikir verdim, gördüm yox, özününküdür.

Xallı qız tanımadığı adamdan eşitdiyi bu yersiz sözlərdən pərt oldu.

Laloçka vəziyyətdən çıxmaq üçün araya başqa söhbət salmaq istədi:

−Demək bu məhəllədə yaşamırsan?

−Yox, hərdənbir o həyətə gəlirəm.

−A… elə mən də onun yanındakı evdən çıxdım də, görmədin?

−Fikir vermədim.Meynəli həyətdən?

−Bəli, Diləfruz xanımgildən. – Yolları bir olduğundan Laloçka gedə-gedə xallı qızla söhbətə başladı. – Deyirəm, kaş o xalın mənim bu yanağımda olaydı! Hi-hi… – Laloçka barmağını gözünün altına qoydu. – İncimirsən ki?

Qız çəpəki bir nəzərlə ona baxdı.

−Xal da bəyəm xoşbəxtlikdir?

−Bıy, bıy! Sən nə danışırsan? Bəxtin var də. Sözü elə deyirsən ki, guya özün bilmirsən?..

Tinə çatanda xallı qız onu saxladı.

−Bağışlayın, − dedi, − sizdən bir şey soruşmaq istəyirəm.

−Nə olar, adam adamdan söz soruşar da.

Xallı qız uzun kirpiklərini qırparaq udqundu. Laloçkaya verəcəyi sualdan ehtiyat edirmiş kimi bir an fikirləşdi. Sonra dodaqları əsə-əsə:

−Siz Adilin nəyisiniz? – deyə titrək səslə xəbər aldı.

Laloçkanın sifətini heyrət bürüdü, gözləri həlqələndi.

−A… sən onu hardan tanıyırsan? Məktəb yoldaşısan?  − Xallı qızın cavab vermədiyini görən Laloçka tez əlavə etdi: − Adil mənim nəyim olacaq – nişanlımdır də.

Xallı qızın sifətinə gizli bir kədər çökdü, qaşları güclə hiss ediləcək tərzdə düyünləndi. Gözlərində bir kin ifadəsi gəzdi.

−Nişanlınızdır?

−Əlbəttə, ancaq özü indi burda deyil. Moskvaya oxumağa göndərmişəm. Keçən həftə yanında idim. Deyir: “Laloçkacan, sənin üçün lap dəli-divanə olmuşam, dərs-zad başıma girmir”. Bir dənə də şəklini verdi mənə ki, darıxmayım.

Laloçka medalyonu açıb ona göstərdi. Doğrudan da, medalyonun bir tərəfində Adilin, o biri tərəfində isə Laloçkanın şəklini görən xallı qız gözlərini yumub dodaqlarını qəzəblə bir-birinə sıxdı.

−Sən onu hardan tanıyırsan? – deyə Laloçka qəfildən ayılmış kimi, şübhə dolu nəzərlərlə qıza baxdı.

Ancaq Laloçkanın bu dəfəki sualı cavabsız qaldı. Xallı qız çılğın hərəkətlə dönüb cəld addımlarla ondan uzaqlaşdı.

Tilsimlənmiş kimi yerində donub qalan Laloçka, bu sirli əhvalatı Diləfruza danışmaq üçün tez qırmızı kirəmidli evə tərəf yüyürdü.

 

ƏZİZ UNİVERSİTET İLLƏRİ

               Çeşməkli professor auditoriyada, lövhənin qabağında ağır-ağır gəzdikcə çəkmələri cırıldayırdı. Hərdən o, məchul bir nöqtəyə baxaraq, çənəsini qaşıyır və sanki bu hərəkəti fikrini toplamaqda ona kömək edirdi.

Ağ kağızlar üzərində gəzən qələmlər professorun dediklərini təkrarlayırmış kimi astadan səslənirdi.

−… Sovet qanunlarını doğru müdafiə etmək, bu qanunların müqəddəsliyini qorumaq hər bir hüquqşünasın borcudur. Hər bir hüquqşünasın borcudur ki, müqəssiri məlum cinayətə görə cəzalandırmaqla, həm də onu tərbiyələndirməlidir. Bunun üçün də bizim məhkəmələrə “ədalət məhkəməsi” deyilir. – Professor yenə əli ilə çənəsini ovuşdurub bir qədər ara verdi. Vaxtdan istifadə edən Boris arxadan Adili dürtmələdi:

− Dəftərim doldu, tez ol, mənə kağız ver! – İndi danışacaqlarımı yazmasanız da olar, − deyə professor orta stola yaxınlaşdı. – Mən keçən günlərdə hüquq elminə dair təzə bir kitab oxudum. Çox maraqlıdır… Yazır ki…

− Adı nədir, o kitabın? – deyə Adil soruşdu.

− Adı – “Qanunsuz hökmlər!” – deyə professor kitabın adını çəkcək Boris yerindən əlavə etdi: − Müəllifi hüquq elmləri namizədi Konstantin Moqilevskidir!

− Doğrudur, − deyə professor onun sözünü təsdiqlədi. – Yazır ki, Amerika ştatlarından birində restorandan çıxan mister Ernest Fulton adlı birisi sərxoş halda küçənin ortasına yıxılıbmış. Misterin avtomobil altında qalacağından qorxan, ürəyi rəhmli Cessi Brekkel adlı zənci onu qucağına alıb səkiyə çıxarır. Zənci gedəndən sonra Ernest Fulton xeyli vaxt divarları tuta-tuta səndələyərək səkiylə gedir. Bir az keçir, sərxoş yenə küçənin ortasına düşür. Sonra necə olursa, arxadan gələn minik maşını Ernest Fultona toxunub onu yerə yıxır.

− Ölür? – deyə Adil yerindən soruşdu.

− Xeyr! Sol çiynindən bir balaca əzilir. Şofer də sürüb aradan çıxır. İndi siz işin axırına baxın, axtarıb əvvəlcə zəncini tapırlar. Sonra da bir neçə nəfər şahid çağırılır. Məhkəmə zəncini azadlıqdan məhrum edir.

− Zəncini? – deyə Boris təəccübləndi. – Onu nə üçün?

− Bəli. – Professor acı-acı gülümsündü: − Çünki məhkəmə misteri, şahidləri dindirib belə qərara gəlir ki, əgər zənci Ernest Fulton cənablarının rahatlığını pozmasaydı, onu asudə uzandığı yerdən tərpətməsəydi, bəlkə də heç bu fəlakət ona üz verməyəcəkdi. Hətta məhkəmə hökmünü əsaslandırmaq üçün zənci Cessi Brekkelin Ernest Fultonla köhnədən ədavəti olduğunu bəhanə edərək, onu ikiqat cəzalandırmaqda özünə haqq qazandırır. Zəncini on il həbsə məhkum edirlər.

− Yazıq! – deyə tələbə qızlardan kimsə təəssüfləndi.

− Kapitalist ölkələrində məhkəmələr, həqiqəti, günahsızları deyil, çox vaxt mal-dövlət sahiblərini nahaqdan müdafiə etməkdən çəkinmirlər… – deyə professor sözünü qurtarmamış zəngin səsi eşidildi.

Axşam qaranlığı nəhəng bir qartal kimi qanadlarını Moskvanın üzərinə gərmişdi. Şamdan sonra yataqxanaya toplaşmış tələbələrin hərəsi bir işlə məşğul idi. Biri ortada qoyulmuş üstü örtüklü stolun arxasında əyləşib növbəti dərslərin konspektini tutur, bir başqası köynəyini, şalvarını ütüləyir, digəri də görüşə getmək üçün üzünü qırxır, özünü səliqəyə salırdı. Boris otaqda yox idi.

Son vaxtlar Adil təkcə Saleh müəllimdən deyil, Mənsurədən də məktub alırdı. Adil bibisi qızının Bakıya, texnikuma oxumağa gəldiyinə sevinirdi. Lakin onu da Diləfruzun incidəcəyi üçün narahat olurdu. Axırıncı məktubunda isə Mənsurə Adilin üstüörtülü sualına cavab olaraq evdə ona pis baxmadıqlarını yazırdı. Adil buna tamam inanmasa da, nisbətən təskinlik tapırdı. İndi isə pəncərə qırağında əyləşmiş Adil Saleh müəllimdən gələn məktubu oxuyurdu:

“İstəkli oğlum, Adil!

Əvvəla, sənə səmimi salam göndərirəm. Sonra bir ata məhəbbətilə üzündən öpürəm.

Oğlum, dünən səndən yenə bir məktub aldım. Oxuyub o qədər sevindim ki… Mən səni həmişə doğma oğlum kimi istəmişəm. Əgər sən olmasaydın, mən özümü sonsuz sanardım. Amma səndən tez-tez kağız alanda hər şeyi unuduram.

Adil, keçən həftə həyatımda ömrüm boyu unudulmayacaq bir gün oldu, uzun illər müəllimlik etdiyimə görə hökumətimiz məni “Lenin ordeni” ilə təltif etdi. Elə bil ordenlə birlikdə mənə otuz il də ömür bağışladılar…”

Saleh müəllimin bu sözləri Adili heç də ondan az sevindirmədi. Bu an gözünün qabağından Bakının küçələri, meynəli həyətləri gəlib keçdi. Ceyranı da meynəli həyətlərin qonşuluğundakı balkonda dayanıb məhəccərə söykənmiş vəziyyətdə gördü. Adil tar çalır, Ceyran gülümsər gözlərilə ona baxır… və qulaq asırdı.

Adil köksünü ötürüb “ehh” deyə əlindəki kağızı dörd qatladı. Sonra da tez həyətə düşüb poçtdan müəllimə təbrik teleqramı göndərdi və geri qayıtdı.

Adilin yatdığı otaqda üstünə təmiz yorğan, mələfə salınmış altı çarpayı və hər çarpayının böyründə bir dolabça qoyulmuşdu. Yuxarı başda küncdə, böyük dibçəkdə əkilmiş pəncə yarpaqlı yaşıl fikus qol-budaq ataraq bir adam boyu qalxmışdı. Adilin çarpayısının başından anasının şəkli, yanından tarı asılmışdı.

Otaqda Borisin yerindən başqa hər tərəfdə səliqə vardı.

Adil əvvəlcə otaqdakılara, sonra bayıra baxdı. Şəhərin işıqları yanmışdı. Sanki bayaq Moskvanın üstündə qanad gərib dayanmış qartal indi uçub harasa getmiş, qaranlıq çəkilmişdi. Bayırda quşbaşı qar yağırdı.

Yataqxananın geniş həyətində, hasarın və ağacların üzərinə elə bil pambıq döşənmişdi. Don vurmuş pəncərə şüşələrinə küçə tərəfdən naxışlı şəbəkəyə oxşar şəkillər nəqş olunmuşdu. Ay, şəhərin üstündə, tənzifə bürünmüş elektrik lampası tək zəif-zəif işıqlayırdı. Göyün üzü bom-boz idi, deyəsən hələ çox yağacaqdı.

Bununla ikinci dəfə idi ki, Adil rus qışını qarşılayırdı. Keçən il o, bir səhər, yerə qar düşdüyünü görəndə qorxmuşdu. Evdən çıxanda isti əlcək taxmış, papağının qulaqlarını çənəsinin altından möhkəm bağlamış, paltosunun xəz yaxalığını qaldırmış Adilə tələbələrin bəzisi gülmüşdü. Kimisi ona “Qılaflı adam”, kimisi də “Şaxtadan qorxan qafqazlı uşaq” demişdi. Hətta onunla bir kursda oxuyan balacaboylu rus qızı qartopu ilə Adilin kürəyinin ortasına elə vurmuşdu ki, o, az qala acığından qızı tutub yerə yıxmaq, əlinə keçən buz parçasını köynəyinin içinə salmaqla əvəzini çıxmaq istəmişdi. Ancaq şaxta vurmuş yanaqları alma kimi qızaran qızın şən qəhqəhə çəkib gülməsi və bic gözlərilə Adilə baxaraq: “Ağrıtdımı? Əcəb oldu!” deyib qaçması xoşuna gəldiyindən hirsi soyumuşdu.

Tədricən, Moskva qışına alışan və onun şaxtalı havasında gəzməyi xoşlayan Adil, sonralar Borislə meydançada və xiyabanları şüşə kimi buz bağlamış parklara konki sürməyə də getmişdi. Doğrudur, o bu ləzzətli əyləncəyə asanlıqla öyrəşə bilməmişdi. Adil dəfələrlə sürüşüb yıxılmış, üst-başı qara bulanmış, çoxlarını özünə güldürmüşdü. Ancaq sonralar birtəhər Borislə ayaqlaşa bilmişdi.

− Gözəl oğlan, bəlkə bizə bir tar çalasan? – deyə gödəkboy, qarayanız bir gənc otağın sükutunu pozdu. – Boris Vasilyeviç yoxdur, yaman darıxırıq.

Bayaqdan üzünü qırxan oğlan, odekolonla islatdığı saçlarını daraya-daraya onun sözünə qüvvət verdi:

− Yaxşı təklifdir, − dedi və Adilin tarını mıxdan alıb ona uzatdı. – Ancaq xahiş edirəm, kökləməyə yarım saatdan çox vaxt sərf eləməyəsən, görüşə tələsirəm.

Adil güldü, pəncərənin qırağından düşüb tarı aldı.

− Çalmağa etiraz etmirəm, amma oxumağa üz vurmayın.

− Heç elə zarafat yoxdur, onda çalğısız oxumalı olacaqsan.

Adil, mizrabı gah sarı simlərə vura-vura, gah barmaqlarını pərdələrdə gəzdirərək tarı kökləyib sinəsinə basdı. Üzünü yoldaşlarına tutub soruşdu:

− Hə, nə çalım, nə oxuyum?

− “Arşın mal alan”dan çal, “Məşədi İbad”dan oxu, − deyə bayaqkı qarayanız gənc yenə zarafatından qalmadı. – Əşi, bizdən niyə soruşursan? Nə bilirsən tök ortaya da!

Tarın səsi söhbəti kəsdi. Adil azacıq çaldıqdan sonra başını qaldırıb sifətinə xoş bir ifadə verdi. Vaxtilə hansı şairdənsə əzbərlədiyi sözləri indi öz məhəbbətinə uyğunlaşdıraraq, tələbələrin xoşuna gələn oynaq bir mahnı üstündə oxumağa başladı:

Heç bir üzü göyçəkdə bu qaş-göz, bu tel olmaz,

Heç bir gözəl, ay qız, bu qədər incə bel olmaz.

Çox da deməsinlər mənə Leylanı mələkdi,

Lap huri də olsa, yenə səndən gözəl olmaz.

Baxdım gözünə, sehrlənib tilsimə düşdüm,

Qorxdum, dedim, heç kəsdə bu cürət, əməl olmaz.

Dilbər, qələmin hansı gülüstana dəyərsə

Solmaz o gülüstandakı güllər xəzəl olmaz

Ceyranın özüyçün oxudum mən bu qəzəlimi,

Güldü, dedi, Adil, belə şirin qəzəl olmaz.

 

− Sağ ol, bakılı balası, sağ ol! – deyə mizrab sonuncu dəfə simə dəyib susan kimi hamı birağızdan səsləndi.

− Bura bax, Adil, mənim xətrim üçün bir Azərbaycan mahnısı da çal, − deyə qarayanız oğlan barmaqlarının ucu ilə çənəsini tutub ona yalvardı. Adil ciddi bir tərzdə dedi:

− Ə, bayaqdan çaldığım bəs Azərbaycan mahnısı deyildi?

Oğlan gülə-gülə əllərini bir-birinə vurdu:

− Baho… Onda yaxşı kef çəkmişik ki!

Qapı açıldı. Əynində gödək sarı kürk, ayaqlarında valenka, başında qulaqlı papaq olan Boris içəri girdi. Onun şaxtadan kirpikləri də buz bağlamışdı.

− Salam, professor Boris Vasilyeviç – deyə Adil gülə-gülə ona yaxınlaşdı. Borisin əlində bir tay köhnə çəkmə tutduğunu görüb əlavə etdi: − Deyəsən, oxumaqdan başın xarab olub, Boris Vasilyeviç, görünür ki, səndən prokuror-zad çıxmayacaq, köhnə ayaqqabı alıb-satırsan?

− Remonta vermişdim, arteldən gətirirəm. İndi Nataşa ilə gəzməyə gedəcəyəm, − deyə o, əlindəki ayaqqabı tayını çarpayının yanına atdı.

− Boris Vasilyeviç, mən ölüm, kişisən düzünü de, kinoya, teatra gedəndə biletin pulunu sən verirsən, ya Nataşa?

− Kinoya gedəndə mən, teatra gedəndə Nataşa.

− Elə niyə? – deyə üçüncü bir oğlan söhbətə qarışdı.

Boris bic-bic boynunu qaşıdı.

− Siz də uşaq deyilsiniz ki! Kinonun bileti ucuz olur də.

− Elmi dildə desək, Boris Vasilyeviç tələbəlik həyatını nəzərə alaraq iqtisadi cəhətdən şəxsi kapitalına qənaət edir, − deyə Adil dostunun çiyninə vurdu. – Moskvalı qızı Nataşanın atasının hesabına toya pul yığır.

− Evlənəndən sonra da, onların vanna otağına köçəcəkdir! – deyə o tərəfdən birisi Borisə eşitdirdi.

− Pişiyin ağzı ətə çatmayanda deyər, iy verir. – Boris valenkalarını çıxarıb çəkmələrini geyməyə başladı. – Deyəsən, mənim gəlməyim sizi sevindirdi, dolamağa adam axtarırdınız.

− Uşaqlar, Boris Vasilyeviç doğru deyir, çox sataşarsınız kitablarını yığışdırıb köçər Nataşagilə, − deyə qarayanız oğlan boynunu yığıb hiyləgər bir vəziyyət alaraq dilini bayıra çıxardı.

Adil ona cavab verdi:

− Sən də söz danışdın də! Boris Vasilyeviçə yataqxanaya səpələnmiş kitablarını toplamaq üçün azı on gün ezamiyyətə çıxmaq lazımdır.

Boris çəkmələrini geyib ayağa qalxdı. Onu dövrəyə alan yoldaşlarına əhəmiyyət vermədən, Adilə:

− Mənim qalstukum bilmirəm hardadır, bu gün səninkini taxacağam, − dedi və onun razılığını gözləmədən çarpayının başından asılmış göy rəngli ipək qalstuku götürüb boğazına bağladı. Yoldaşlarından birisi xəbər aldı:

− Boris Vasilyeviç, sənin qalstukun qara deyildi?

− Hə, qara idi, − deyə onun ciddi soruşduğunu güman edən Boris cavab verdi:

− Bir balaca da çirklənmişdi, hə?

− Özüdür ki, var! Harada görmüsən?

Yoldaşı əlini nazik qara bığlarına çəkib dedi:

− Dünən hamam növbəsində o məndən sonra idi, yuyunmağa gəlmişdi…

Oğlan sözünü deyib Borisin onu yaxalayacağından ehtiyat edərək qırağa tullandı:

− 1:0 – deyə dostuna sataşdı.

Borisin görüş vaxtı çatmışdı. Geyinib getmək istəyəndə Adil onu saxladı.

−Bura bax, zarafat bir yana, ayaqqabılarını dəyişik geymisən, nədir?

Boris əyilib çəkmələrinə baxdı. Ayaqqabının təmirdən gələn tayı silinib təmizləndiyindən par-par parıldayırdı. O biri tayı isə lap köhnə görünürdü. Nataşa ilə gəzməyə bu cür getmək yaxşı deyildi. Boris başını aşağı salıb nə fikirləşdisə “bu dəqiqə” deyib bayıra qaçdı.

−Silməyə getdi, indi yataqxananın otaqlarını bir-bir gəzib krem axtaracaq, − deyə Adil yorğun halda özünü çarpayıya yıxdı. Əllərini başının altında çarpazlayıb astadan əlavə etdi: − Yaxşı oğlandır. Onsuz çox darıxardım.

Biri də bu sözə əlavə etdi:

−Borya yaxşı yox, lyuks oğlandır!

Boris özündənməmnun tərzdə içəri girib qapı ağzında dayandı və əli ilə çəkmələrini göstərib otaqdakılara:

−Hə, indi necədir? – dedi.

Hamı boylanıb onun ayaqlarına baxdı: çəkməsinin sağ tayını silib təmizləməyi özünə əziyyət bilən Boris, işini asanlaşdırmaq üçün o biri tayını da toza bulaşdırdı.

Otaqda gülüşmə qopdu.

Adilin nə isə demək istədiyini gözlərindən duyan Boris, cəld qapını açıb çıxdı. Lakin azacıq keçməmiş yenə geri qayıtdı.

−Mənə üç-dörd metro bileti lazımdır, − dedi. – Kimdə var?

Adil əlini pencəyinin döş cibinə salıb axtarmağa başladı.

−Verməyinə verərəm, Boris Vasilyeviç, ancaq bir şərtlə. Sözümü deyim, sonra get.

−Nataşa gözləyir, tələsirəm.

−Yox, onda baş tutmayacaq.

Borisin çarəsi kəsildi.

−Hə sözünü de, tez ol.

Auditoriyada dərs deyən qoca professorları kimi Adil əlini dalına qoyub təmkinlə danışa-danışa otaqda gəzinməyə başladı:

−Ağıl çox oxumaqla deyil, Boris Vasilyeviç. Nyuton da böyük alim olub, ancaq o da hərdən sənin kimi qəribə işlər görüb…

−Nə edib ki? – deyə tələbələrdən biri Adili qızışdırmaq məqsədilə qəsdən soruşdu.

−Deyirlər, Nyutonun biri balaca, biri böyük iki pişiyi varmış. Hər dəfə pişiklər çölə çıxmaq istəyəndə Nyuton işdən ayrılıb qapını açarmış. Çox fikirləşdikdən sonra o özünü bu əziyyətdən qurtarmaq üçün çarə tapır.

−Nə edir ki?

−Qapının aşağısında biri böyük, biri kiçik iki deşik açır.

−Daha iki deşik niyə?

−Onun üçün ki, böyük deşikdən böyük pişik çıxıb girsin, kiçiyindən də balacası.

Adilin söhbəti Borisdən başqa hamını şənləndirdi.

−Hə, indi bizim bu professor Boris Vasilyeviçin ayaqqabısının o biri tayını toz-torpağa bulaşdırması da buna oxşayır. Bunlar hamısı ağılın çoxluğundan və…

Boris Adili çox danışmağa qoymadı, biletləri qapıb qaçdı.

Yataqxanada boş vaxtların şən keçməsi Adili darıxmağa qoymurdu. Əvvəllər ancaq yoldaşlarına qulaq asan Adil, indi özü başqalarından çox dəcəllik edirdi.

Onun bu cür qayğısız bir həyatın həsrətini çəkdiyini universitet yoldaşları bilməsələr də, biz görmüşük. İndi Adil bəxtəvər uşaqlar kimi deyib güldükcə mənim ürəyim onunkundan artıq fərəhlənirdi.

Qəhrəmanın xoşbəxtliyini kim istəməz ki?!

Qışın şaxtalı keçməsi moskvalı gənclərin çoxunu sevindirdi. Nataşa da konki sürməyin aludəsi olduğundan hələ isti yay aylarında qışın soyuq vaxtını az arzulamamışdı.

Moskva çayının qırağında yerləşən Qorki parkına şəhərin hər tərəfindən minlərlə gənc gəlmişdi. Borislə Nataşa da burada idi. Böyük reproduktorun gur səslə ətrafa yaydığı oynaq mahnılar ürəkləri titrədirdi. Projektorlardan xiyabanlara salınan rəngbərəng işıqlar, parka füsunkar gözəllik verirdi. Bu axşam katok mövsümünün açılışı idi. Ertədən su buraxılmış xiyabanlar şaxtadan donub hamar buz bağlamışdı. Min metrlərlə uzanan bu xiyabanlara sanki şüşə döşənmişdi. Park qaynaşırdı. Çəkmələrinin altında bıçaq kimi iti konkilər olan adamlar xiyabanın bu başından vurub o başından çıxırdı. Onların nazik geyimlərinə baxmayaraq, heç kim şaxtadan şikayətlənmirdi. Hamının yanağı qızarıb pörtmüşdü.

Boris Nataşanı itirmişdi. O sürətlə o tərəf-bu tərəfə şığıyır, qızı tapa bilmirdi. Nataşa qəsdən Borisi azdırmışdı. Hərdən Borisin yaxınlaşdığını görcək tez istiqamətini dəyişib üstünü qalın qar basmış küknar ağaclarının dalında gizlənir və qıraqdan onu seyr edirdi. Boris yarıməyilmiş halda, qollarını yellədə-yellədə irəlilədikcə yan-yörəsinə baxır, dördgözlə Nataşanı axtarırdı. Nataşa Borisin yorulub dayandığını və nəzərlərilə onu aradığını görcək, bir göz qırpımında yerindən sıçrayıb yaydan çıxmış ox kimi süzərək “Borya”… deyə onun lap yanından ötürdü.

Hələ uşaqlıqdan bu əyləncəyə adət etmiş qıza Boris heç vəchlə çata bilmirdi. Şaxtalı qış axşamı, təmiz havada, projektorların rəngbərəng işıqlarla bəzədiyi yaşıl xiyabanlarda, musiqi təranələri altında, sal buzların üstü ilə o baş bu başa sürüşmək gənclərə az qala qanad verirdi…

Axşamdan xeyli ötmüşdü. Borisin yorulduğunu hiss edən Nataşa ona yaxınlaşdı. Qızın sifəti lalə kimi qızarmışdı, sevincdən gözləri parıldayırdı.

−Evə gecikmirikmi, Borya? – deyə o, buzun üstündə bir yarım dövrə cızaraq Borisin qolundan yapışdı.

−Tələsirsən…

−…

…Onlar Nataşagilin evlərinin qabağındakı kiçik bağa girəndə addımlarını yavaşıtdılar. Hər tərəf qara bürünmüşdü. Boris dayandı.

−Niyə durdum?

Oğlan dinmədi.

−Səninləyəm, Borya!

Boris qızın qollarını tutub gözlərinə baxdı, başı ilə yaxındakı skamyaya işarə etdi:

−Gəl əyləşək burda, Nataşa.

Qız, üzünü Borisin göstərdiyi tərəfə çevirdi. Qalın şam ağacının altında qoyulmuş bu skamyanın üstünü qar basmışdı.

−Dəli olmusan, nədir? Biz orda necə oturaq?

−Qorxma, Nataşacan, kürkümü açaram əyləşərsən, sənə soyuq olmaz.

−Çox vacibdir?

−Vacib olmasa, demərəm ki…

−Yox, evə gedək, gecədir, Borya.

−Gündüz olsaydı, belə təklif etməzdim.

Qız dodaqlarını büzdü.

−Axı sən nə istəyirsən? Başa düşmürəm.

−Oturaq, başa salaram. Sən hələ çox şeyi başa düşmürsən.

Boris tez-tez nəfəs alır, ürəyi bərk döyünürdü. Bu, qızı da narahat edirdi.

−Niyə belə birtəhərsən, Borya?

Boris kürkünün yaxasını açıb skamyada, qarın üstündə oturdu.

−Bura gəl, Nataşa! – O, kürkünün sağ ətəyi üstə qıza yer göstərdi. Nataşa botilərinin burnu ilə qarı eşələdi; boynunu çiyninə əyib danışmadı.

Bağda heç kəs yox idi. Ayın işığında hər tərəf gündüz kimi görünürdü. Elə bil göydən yerə nur çilənmişdi; ağacların, kolların üstünə yatmış qar par-par parıldayırdı.

−Nataşa, gəlməsən inciyərəm səndən.

Qız ağacın altında Borisin titrək səsini eşidəndə ona tərəf addımladı. Kreml saatı on biri vururdu. Bu səs elə bil göyün dərinliklərindən qopub xüsusi bir ahənglə şəhərə yayıldı.

…Nataşa Borisin kürkü içərisində gizlənmişdi. O, havadakı şaxtanı hiss etmirdi. Qızın redikülü skamyanın altına düşmüşdü. Başı ixtiyarsız olaraq Borisin qolu üstünə əyilmişdi. Dodaqları sövqi-təbii ilə eyni sözləri təkrar edirdi:

−Borya, Boryacan, bəsdir, dur gedək…

Nataşanın ayaqları donmuşdu.

Boris onu evlərinə ötürdü. Qız ayrılmazdan əvvəl redikülünü açıb kiçik aynasını çıxartdı. Qapının üstündəki lampanın işığında üzünə baxdı, sol yanağı qıpqırmızı idi.

−Mən bu halda evə necə gedim?

−Nə olub ki?

Nataşa bir-iki dəfə kirpik çalıb udqundu.

−Görmürsən?..

−Baxım.

Boris qızın çiyinlərindən yapışdı. Nataşa bu dəfə çox müqavimət göstərmədi. Ancaq irəliyə sağ yanağını verdi…

 

NARAHAT GÜNLƏR

Üçüncü il idi ki,qırmızı kirəmidli evdən Adilin tarının səsi eşidilmirdi. Üçüncü ildi ki, o, həyətdə meynənin kölgəsində kitab oxumurdu. Bu müddətdə qırmızı kirəmidli evdə heç bir yenilik baş verməmişdi. Bir dəyişiklik vardısa, o da Laloçkanın ayağının bu həyətdən tamam kəsilməsi  idi. Bütün səylərin boşa çıxdığını ikinci dəfə yəqin edən Laloçka indi nəinki Diləfruzgilə gəlib-getmirdi, hətta ona acıq vermək üçün Adildən də gözəl, ağıllı bir cavan oğlana nişanlandığı barədə xəbər göndərirdi. Diləfruz bu xəbərə inanmırdı. Ancaq gedib öyrənməyə də üzü gəlməmişdi.Qızın anasından utanırdı.

Arvadının dönə-dönə təkid etməsinə baxmayaraq Rəhman Laloçka barədə oğluna heç bir söz deyə bilməmişdi. Laloçkanı, anasını da qırmızı kirəmidli evdən küsdürən bu idi. “ – Qoy onlar bizə yalvarsınlar! – deyə Laloçkanın anası qızına ciddi tapşırıq vermişdi. – Bir də onlara getsən, əminə deyərəm qıçlarını sındırar…”

İndi Diləfruz təkcə həyət-bacaya deyil, Rəhmanın Moskvadan gətirdiyi şeylərə də yiyəlik edirdi. O, mallara özü qiymət qoyur, müştəriləri özü qəbul edir, onlarla özü danışırdı.

Əvvəllər Diləfruz Adildən ehtiyat etdiyi üçün satılası şeylərin hamısını zirzəmidə saxlatdırırdı. İndi isə arvadın təcrübəsi artmışdı. Evi yoxlamağa gələnlər zirzəmidə gördüklərinin nə məqsədlə gizlədildiyini dərhal başa düşəcəkdilər. Ona görə də Adil gedəndən sonra Diləfruz, satılası iri şeyləri otaqlarında yerbəyer eləmişdi. Pəncərədəki elektrik samovarı, stol üstündəki radioqəbuledici cihaz, bufetdəki çay dəsgahı, paltar şkafındakı cürbəcür parçalar belə satlıq idi.

Lakin necə deyərlər, vəzndən yüngül, qiymətdən ağır şeylər yenə pünhanda saxlanılırdı.

Vaxtsız-vədəsiz gündə bir neçə dəfə küçə qapısının zəngi çalınır, Diləfruzun tanış adamları, almaq istədikləri şeyləri soruşurdular. Arvad, kiminin pişvazına çıxıb gülər üzlə evə dəvət edir, kimini də elə qapıdan yola salırdı.

−Diləfruz bacı, Rəhmana bizim arvad üçün qızıl saat tapşırmışdım, gətiribmi?

−Hazırdır, qardaş, içəri keç.

−Diluşa, mənim redikülüm gəlib çıxdı?

−Sən deyəndən tapa bilməyib, bu dəfə gətirəcək.

−Ay bacı, kişi evdədir?

−Nə sözünüz varsa, mənə buyurun.

−Rəhmana drap paltoluq demişdim.

−Var, qarasındandır.

Əsl bəzirganlıq edən Diləfruz üçün hər səfərində minlərlə mənfəət gətirən ərinin işindən gözəl peşə yox idi.

Ancaq Rəhmanı həmişə bir məsələ narahat edir, onu qorxuya salırdı: “Birdən evi yoxlasalar, mən neynərəm? Şeytan qulağı kar olsun, şər deməsən, xeyir gəlməz. Bəyəm qonum-qonşu arasında azdır gözü götürməyən, mərdimazar, paxıl adamlar?! Deməzlərmi ki, ay provodnik Rəhman, sən bu qədər mal-dövləti necə yığmısan?  Desəm ki, ata-babadan qalan avadanlığımdır, buna heç dəyyus inanmayacaq. Diləfruz da ağına-bozuna baxmır, hamıdan sifariş qəbul edir. Eh, adam bir qarın çörəyi də nuşicanlıqnan yeyə bilmir”.

Bir gün qırmızı kirəmidli evə səs-küy, Rəhmanla Diləfruzun canına vəlvələ düşdü…

Arvad qapını açanda tanımadığı bir kişi ilə qarşılaşdıqda özünü itirdi. Diləfruz səhv etməmişdi: gələn mülki paltarda olsa da milis nəfəri idi.

−Bağışlayın, bacı əriniz evdədirmi? – deyə o ehtiramla xəbər aldı.

−Bəli, qardaş, gözləyin bu saat çağırım… – Diləfruz özünü güclə ələ alaraq yuxarı qaçıb əhvalatı ondan əvvəl Rəhmana xəbər vermək istəyəndə kişi qoymadı.

−Siz zəhmət çəkməyin, − deyə milis nəfəri Diləfruzu qabaqlayıb aynabəndə qalxdı.

Bu dəqiqə Diləfruzun termometr istəyən vaxtı idi! Ancaq…

Vəziyyəti təhlükəli görən arvad, milis işçisinin evə keçdiyini yəqin etcək tez özünü zirzəmiyə saldı. Oradakı qiymətli şeyləri cəldliklə şalına büküb kiçik pəncərədən küçəyə tullandı və bircə anda dalana keçərək yox oldu.

Milis işçisi Rəhmanın otaqlarında ancaq iki şeydən – hələ işə salınmamış radioqəbuledici cihazdan, bir də şkafdakı ipək, yun parçalardan şübhələndi. O, radio cihazının pasportunu istəyəndə Rəhman:

−Əldən almışam, − dedi. – Heç belə piryomniki alverçi köpək uşaqları qoyur ki, maqazində qalsın. Xam-zad deyilsən ki! Hələ aldığım da cəmi-cümlətanı heç bir həftə olmayıb… Əşi bura bax, bunu qəbrə qoyasan, − o, sillə ilə öz üzünə vurdu – səni düz başa salmayıblar. Rəhmətliyin oğlu, sən də şübhələnməyə adam tapdın?.. O parçalar ki, deyirsən, gizlətmirəm, onlar da mənim özümündür; üç ildir xırda-xırda köpük-quruş boğazımdan kəsib oğluma almışam, toyuna hazırlamışam. Özü də Moskvada oxuyur… – Rəhmanı əslində də bu şeylər o qədər narahat etmirdi. Onun qorxusu zirzəmidən idi. Bunun üçün də söhbəti uzadıb onu yubandırmağa çalışırdı. – Əşi, inanmırsan, bu da mənim dokumentlərim! – O, cibindən çıxardığı kiçik köhnə kitabçaları, qat kəsmiş əzik arayışları stolun üstünə tökdü. – Bir bunları xahiş eləyirəm varaqlayıb oxu. Oxu gör mən şübhələnməli adamam.

Milis nəfəri bu danışıqlara əhəmiyyət vermədən şübhələndiyi şeyləri və evin bir sıra qiymətli əşyalarını qeydə alıb aşağı enəndə Diləfruz həyətdə pilləkən üstə oturmuşdu. Gələn adam zirzəmini də yoxladıqdan sonra Rəhmanın onunla milis idarəsinə getməsini xahiş etdi.

−O da mənim bu gözlərim üstə!

Dünən Saleh müəllim məktəbdə birinci növbənin dərsini yenicə qurtarıb kabinetində əyləşmişdi ki, telefon zəng çaldı.

Müəllim gözünü oxuduğu kitabdan ayırmadan dəstəyi götürüb cavab verdi. Onunla milis idarəsindən danışırdılar.

−Necə? Baş üstə, bu saat, bu saat gəlirəm!

Saleh müəllim paltosunu geyib şlyapasını başına qoyaraq, cəld addımlarla pilləkənləri aşağı endi. Onun sonuncu dəfə − pasport almaq üçün milis idarəsinə getdiyi vaxtdan doqquz il ötürdü. Bu gün isə müəllimi, yuxarı sinif şagirdlərindən birinin işinə görə çağırırdılar.

−Sizə əziyyət verdiyim üçün üzr istəyirəm, − deyə növbətçi milis nəfəri oturmağa ona yer göstərdi. – Uşağın ata-anası işdə olduğundan sizi çağırdım. Dedim, qoy gəlib onu özünüz aparasınız, həm də dərsə gecikdirmək istəmədim.

−Çox sağ olun, buna görə sizə təşəkkür edirəm. Yaxşı, bizim bu şagirdin günahı nədir? – deyə Saleh müəllim qarşısındakı skamyada oturub başını aşağı salaraq qulaqlarının dibinə kimi qızarmış oğlanı göstərdi. Milis nəfəri onun tramvaydan hərəkət zamanı düşdüyünü və sonra da küçənin ortası ilə qaçarkən təhlükə qarşısında qaldığını bildirdi. Şagirdin dilindən belə hallara bir də yol verməyəcəyinə söz aldılar. Saleh müəllim yaylığını çıxarıb üzünün tərini sildi, ayağa qalxıb milis işçisinə təşəkkür etdi; bu barədə şagirdin valideyni ilə ciddi danışacağını ona bildirdi.

Küçəyə yenicə çıxmışdılar ki, müəllim nə barədə isə fikirləşərək addımlarını yavaşıtdı. Dayanıb gözlərini yerə dikdi. Sonra:

−Sən get dərsinə! – deyə müəllim başını qaldırıb şagirdə ciddi tərzdə tapşırdı. – Gəlləm məktəbdə danışarıq! Şagird ona hörmət elədiyindənmi, qorxusundanmı heç bir söz demədən uzaqlaşdı.

Müəllim geri döndü, milis idarəsinin qapısına tərəf irəlilədi. Ancaq içəri girmədi. Dayandı. Sonra nə fikirləşdisə, yenə qapıdan aralandı. Lakin beşcə addım getməmiş təzədən yavaşıdı. İkinci dəfə qəti bir hərəkətlə addımlayıb növbətçi otağına keçdi.

−Üzr istəyirəm, − dedi, − mənim də sizdən bir xahişim var. Zəhmət olmasa bu günlərdə vaxt edib bir bizim evə gəlin. Sizə deyəsi vacib sözüm var.

−Baş üstə.

Saleh müəllim milis nəfərinə öz ünvanını yazdırıb getdi.

Həmin axşam onlar görüşmüşdülər. Müəllim milis nəfərindən Rəhmanla maraqlanmasını xahiş etmişdi…

Lakin bu gün Diləfruzun işlətdiyi hiylə ilə bütün şübhələr alt-üst oldu. Zirzəmidən qaçırdığı şeyləri etibarlı bir yerdə gizlətdikdən sonra arvad tez özünü həyətə yetirib sakitcəsinə işin dalını gözlədi. O, ərinin milis idarəsinə aparıldığını görəndə, yeganə ümidi yenə Laloçkaya və onun hələ üzünü görmədiyi əmisinə gəldi. Arvad halını pozmadan içəri girib salamlaşdı, əziz rəfiqəsi çoxdan onlara gəlmədiyi üçün nigaran qaldığını bildirdi. Bir stəkan da çay içdi. Adildən söhbət saldı. Ancaq Laloçkanın köhnə yaralarını təzələdikdən və aradakı əvvəlki münasibəti bərpa etdikdən sonra əsl məsələni danışdı.

Nəhayət o günü Laloçka da, anası da Diləfruzla birlikdə milis idarəsinə gedib qeydə alınan şeylərin kiminki olduğunu, yaxın aylarda toya hazırlaşdıqlarını bildirdilər və hətta Laloçkanın əmisi də qardaşı arvadının xahişilə milis növbətçisinə zəng vurub Rəhmanı təmiz bir adam kimi tanıdığını etiraf  etdi…

O axşam Saleh müəllim qabaqda Rəhmanın, arxasınca Diləfruzun, Laloçkanın və başqa bir qadının qırmızı kirəmidli evə gəldiyini görəndə təəccübləndi.

Bu əhvalatdan sonra istər Rəhmanın, istərsə də arvadının Laloçkagilin ailəsinə qarşı münasibəti təzələndi.

Laloçkanın əmisi onların gözündə eşitdiklərindən daha çox böyüdü.

 

İndi Rəhmanın ehtiyat elədiyi bir adam vardısa, o da Saleh müəllim idi. “Bircə onu bu evdən köçürə bilsəydim, dərdim olmazdı”, deyə kişi bunun üçün yollar arayırdı.

Rəhman bəd günlər haqqında fikirləşəndə istər-istəməz oğlunu xatırlayırdı. “Az qalıb, bu iki ili də birtəhər başa vuraq, sonrakı qorxulu deyil, − deyə öz-özünə təsəlli verirdi. – Sağlıq olsun, bu gün-sabah Adil dərsini qurtarıb prokuror olar. Ondan sonra istəyir lap Əflatun gəlsin, heç nədən qorxu çəkmərik”.

Buna görə də Rəhman son vaxtlar Diləfruzu dilə tutur, tətil aylarında Adili evə gətirmək istəyirdi. Arvad da etiraz etmirdi.

Diləfruzun qəlbini yumşaldan bir də Laloçka idi. İndi qız, daha nəqd qayınana gözü ilə baxdığı Diləfruza özünü bəyəndirmək üçün yenə tez-tez onlara gəlir, saatlarla ailəsinin varlı keçmişindən, əmisinin böyük qulluqda olduğundan, qohum-qardaşlarından danışırdı. Keçən dəfəki əhvalatdan salamat qurtarandan sonra Laloçkanın Adilə getməsinə Rəhman ürəkdən razı olardı. Ancaq oğlunun bu işi rədd edəcəyinə əmindi.

Laloçka bir-iki dəfə Diləfruzu evlərinə qonaq aparmışdı. Cürbəcür ləzzətli yeməklərlə dolu stolun qırağında ondan-bundan uzun-uzadı qiybət elədikdən sonra Laloçkanın anası mətləb üstə gəlmişdi. O hər şeyi Diləfruza açıq-aşkar bildirmişdi.

−Ay cüt yatan bəxtəvər, heç demirsən tək də var? Yaxşı bəs biz bu uşaqlarımızı nə vaxta qədər subay saxlayacağıq? İkisi də yetişmiş cavandır, hər şeyi başa düşürlər. Laloçkanın oğlanı gözü tutub, oğlan da ki, qızı çoxdan istəyir.

−Oğlan da istəyir?

−A… bəs sən hələ indi eşidirsən? İnişil qonaqlıq gecəsi hər şeyi bizsiz danışıb həll ediblər. Moskvaya gedəndə Adil Laloçkaya öz şəklini də yadigar verib.

Diləfruz “qonaqlıq gecəsi” sözlərini eşidəndə barmağını dişlədi. “ – İndi yavaş-yavaş məsələni başa düşürəm. Laloçkanın anası səhv eləmir – deyə arvad fikirləşdi. – Axı o gecə Adilin üzündə kiminsə dodaqlarının qırmızısı qalmışdı. Sən demə onda bayırda Laloçka ilə öpüşürmüş! İşə bax, hələ bir şəklini də bağışlayıb, qız da məndən gizlədir”.

−Bunu mən səndən də qabaq bilirəm, − deyə Diləfruz özünü xam göstərməmək üçün Laloçkanın anasının sözlərini təsdiq etdi. – Ancaq qoy Adil gəlsin, özü ilə danışsaq yaxşıdır. İndiki cavanlara etibar yoxdur. Əvvəlcə, kefləri gələndə and içirlər ki, ölürəm dərdindən, bir həftə keçir, soyuyurlar, heç salam da vermirlər.

Yeməkdən sonra Laloçkanın anası Diləfruzun dırnaqlarını manikür etməyə başladı.

−Diləfruz xanım elə bilmə ki a… Laloçka evdə qalıb, − deyə arvad fürsətdən istifadə edib malını satan dəllal kimi qızını tərifə başladı – Xeyr a… İstəyən çoxdur. Biri elə prodmaqda işləyənlərdən idi. Yaxşı maaşı, gəliri… özü də pis adam deyildi. Ancaq vermədik.

−Nə üçün?

−Yaşı bir az ötmüşdü. Elə Laloçkamın da meyli vardı.

−Neçə yaşında idi ki?

−Özü dediyinə görə qırx altı, Laloçkanın əmisi razı olmadı. Dedi, o, Nadiri taxtda görüb, Şah Abbası bələkdə, mən o yaşda kişiyə kukla kimi qızımı vermərəm. Laloçka yazıq da cınqırını çıxarmadı. – Arvad bir qədər ara verib əlavə etdi: − Diləfruz xanım, Laloçkanın səndən bircə xahişi var: deyir, gərək Adilin taqsırından keçəsən, atasıyla ona xəbər çatdırasan ki, bu yay mütləq evə gəlsin.

−Nə deyirəm ki, Laloçkanın xətri mənim üçün də əzizdir.

Diləfruzun manikürü qurtarıncayadək onlar hər şeyi danışıb qurtardılar. Oğlan evindən xəbərsiz, qız evində toy idi. O biri otaqda qapı arasından bütün söhbətləri dinləyən Laloçka sevindiyindən şlyapasını bir neçə dəfə göyə atıb tutdu.

Həmin axşam Diləfruz Rəhmanı xəlvətə çəkib məsələni təzədən ona nağıl etdi.

−Mən bu işin baş tutacağına inanmıram! – deyə Rəhman fikrini bir daha arvadına bildirdi. – Adil o qızı almaz.

−Almaz? Niyə?! – Rəhman stulunu dala çəkdi. – Adilin minnəti olsun ki, Laloçka kimi gözəl, ağıllı bir qızı ona verirlər. Bəyəm oğlan qəhətliyi-zaddır?! Adil olmaz, ondan da yaxşısını tapar. Gül təkin qızdır, yaxşı evləri, eşikləri… Laloçkanın əmisi plov yemir bığları yağa batar, özü də idarəndə böyüklərdən biri! Gördün ki, səni necə qurtardı zibildən?! Sabah sənin ona işin düşəcək. Adam pis gününü yadına salar. Gör bir qızın əmisi kimdir. Böyük vəzifəsi, altında “Pobeda”sı… Sən də deyirsən: “Adil onu almaz”. Bəs sənin ağlın hanı? Bir fikirləşmirsən ki, kimlər bizimlə qohum olmaq istəyirlər!

−Heç dəxli mətləbə var? Ay başına dönüm, mən bəgəm razı dögürəm?.. Nə deyirəm ki…

Ər-arvad özlərini hər cür təhlükədən qorumaq üçün uzun götür-qoydan sonra qəti bir qərara gəlib Saleh müəllimi çağırtdırdılar.

−Salaməleyküm, − deyə neçə illərdən bəri qırmızı kirəmidli evə qədəm basmayan müəllim, bugünkü dəvətin səbəbini bilməsə də, xoş sifətlə içəri keçdi. Onu qapıda Diləfruz qarşıladı: “xoş gəlmisən” deyib qırağa çəkildi.

−Hə, Saleh, xoş gördük. Kefin, əhvalın… Buyur, burda əyləş, − deyə müəllimi əziz bir qonaq kimi qəbul edən Rəhman da aynabənddə qoyulmuş stolun yanında ona yer göstərdi.

Diləfruz Mənsurənin qolundan tutub qırağa çəkdi:

−Sən get o biri evdə işini gör, qız xeylağı kişilərin yanında dayanmaz, − deyə məxfi söhbət üçün şərait yaratmaq istədi. Mənsurə yataq otağına getdi. Diləfruz mətbəxə keçdi.

−Belə qonşuluq olmaz axı. Bir demirsən Rəhman öldü, qaldı. Hə, necəsən? Arvad, özün?.. – deyə Rəhman onunla üzbəüz əyləşdi.

−Çox sağ olun, yaxşıyıq.

−Allah axıracan eləsin… İşlərin-zadın necədir? Bir şey çıxırmı?

Rəhmanın nəyi xəbər aldığını başa düşən müəllim özünü sındırmadı.

−Bizimki dəmir yolu deyil ki bir şey çıxsın. Müəllimin daşbaşı təkcə dərsə gecikməkdir, onu da mən eləmirəm, − deyə Saleh zarafata keçdi.

Bu açıq cavabdan xoşlanan Rəhman stulunu bir az da qabağa çəkdi:

−Neyçün? Çox nahaq yerə! Eləyənlər bəyəm səndən, məndən artıqdır? Mən eləmirəm, sənə nə olub? – O bir an ara verib əlavə etdi: − Bizdə heç o işə gecikmək də olmur. Özün bilirsən ki, dəmir yolunda dəqiqəsinə söz var.

Diləfruz əlində iri podnos içəri girdi. Bu münasibət üçün bişirib hazırladığı yarpaq dolmasını stolun üstünə qoydu. Çörəyi, araq, pivə şüşələrini, göyərtini, qədəhləri və çəngəlləri yerbəyer elədi. Rəhman əvvəlcə müəllimə, sonra stolun üstündəki şeylərə baxıb mızıldandı:

Saleh müəllim bu qonaqlığın səbəbsiz olmadığını hiss etsə də, əsl məsələdən xəbərsiz idi.

−Gərək bağışlayasan, Saleh, çoxdandı bizə gəlmirsən, indi də ki, belə. Əməlli-başlı xörəyimiz də olmadı qabağına qoyaq.

−Çox sağ ol, aclığım yoxdur, indicə yemişəm.

−Onu öz evində yemisən, bunu da bizim evdə yeyərsən. Hi-hi-hi… Bismillah elə, − deyə Rəhman araq şüşəsini götürdü, sol əlilə şüşənin boğazından yapışıb sağ əli ilə onun altından vurdu. Probka sıçrayıb qırağa düşdü. – Ayağını bizdən birkərəmə çəkdin a… Saleh, axı belə olmaz…

O, qədəhi götürüb doldurmaq istəyəndə müəllim etiraz elədi.

−Mən içməyəcəyəm, Rəhman.

−Elə bilirsən mən piyaniskə-zadam. Bunu da sənin xətrin üçün aldırmışam. Qoy adama bir stəkan tullayaq.

−Xeyr, təşəkkür edirəm, − deyə müəllim əlini döşünə qoydu. – Mən tullamıram.

−Yox… bu olmadı. Bu olmadı. Mən belə bilmirdim səni, Saleh.

Müəllimin qəti etirazını görən Rəhman, öz qədəhini araqla doldurduqdan sonra onun üçün pivə tökdü. Müəllim içmək fikrində olmasa da, bu dəfə dinmədi.

−Sağ ol, Saleh, xoş gəlmisən, öz evindir! – Rəhman qədəhini götürüb onun stəkanına vurdu. Arağı içib bığlarına sığal verdi. – Soyutma, çörəyini yeginən.

Saleh müəllim pivə dolu stəkanı stolun üstünə qoyub söhbətin dalını gözlədi. Rəhman dəsmalı götürüb dodaqlarını sildi.

−Hə, demək belə-belə işlər…

Müəllimin Adil barədə heç nə soruşmadığını görən Rəhman özü söz saldı:

−Adil də ki, sağlıq olsa, bir ildən sonra qurtarıb gəlir Bakıya.

Saleh müəllim astaca başını tərpətdi.

−Yaxşı elədim onu Moskvaya göndərməkdə, çox ağıllı iş gördüm, − deyə yenə Rəhman dilləndi. – Bir-iki ildən sonra olur prokuror.Daha nə istəyirsən?

Ara qapının cırıldadığını eşidən müəllim gözucu səs gələn tərəfə baxdı. Diləfruz o biri evdən söhbətə qulaq asırdı.

−İndi bir məsələ var, − deyə Rəhman qarşısındakı qədəhi qırağa itələdi, − sabah uşaq gəlsə, məni fikir götürüb ki, onu evləndirdim, harda yaşayacaqlar. Genə gəlin Diləfruz xanımla yola getsəydi, dərd yarı idi. Özün bilirsən ki, bizim arvad  bir az tündməcazdır. (Rəhman Diləfruz barədə bu sözləri deməzdən əvvəl onun özü ilə razılaşmışdı.)

Qatıqlı dolmadan birini ağzına qoyduqdan sonra Rəhman boğazını arıtladı:

−Otaq dörd olsaydı, birtəhər keçinərdik. Məmməd də ki, böyüyüb yekə oğlan olub…

Rəhman çox danışdı, ancaq əsl mətləb üstə gəlməyə cəsarəti çatmadı. Arvadının qapı arasından elədiyi işarədən sonra özünü toplayıb dedi:

−Bilirsən, Saleh, dünyada adama yaxşılıq qalacaq, mən bu vaxta kimi bir kişinin toyuğuna kiş deməmişəm. Neyçün də deyim? Pislik kimə lazımdır?! Elə deyilmi?

−Bəli, − deyə bu mənasız söhbətlərdən darıxan Saleh müəllim qısa cavab verməklə kifayətləndi.

−Səndən iki xahişimiz var, Saleh. Gərək özün də vəzıyyətimizi nəzərə alıb kömək əlini uzadasan.

−Buyur, mümkün olan yerdən həmişə hazıram.

−Mənə, Adilə yolxərci göndərməyə, məvacibə qədər, üç-dörd yüz manat pul lazımdır.

−Baş üstə. Mən Adilin xətri üçün…

−Yox, yox, − deyə Rəhman onu danışmağa qoymadı. – Xətir-zad söhbəti olmasın, Saleh. Bu gün alıb bir həftədən sonra qaytaracağam. Uşaq Bakıya gəlməyə pul istəyir, mən də əliboş. Daha səndən yaxın kimimiz var ki! Düzdür, üç yüz-dörd yüz böyük pul deyil, ancaq özün bilirsən ki, məvaciblə dolanan adamda olmayanda olmur də. Kasıbçılığın üzü qara olsun!

Birinci xahişdən məqsəd Saleh müəllimə aydın idi.

−Baş üstə, bu düzələn məsələdir!

−İkinci xahişim odur ki, Saleh, istəyirəm yengidə Adilçün nişan aparaq…

−Lap yaxşı elərsən, − deyə müəllim xəlvəti Diləfruza tərəf baxıb, Rəhmanın sözünü təsdiqlədi. – Yaxşı soruşmaq ayıb olmasın, gözaltısı varmı?

−Var, yaxın adamlarımızdandır. Özünü də çox görmüsən, elə evimizin qızıdır.

“ − Yəqin Mənsurədir, − deyə müəllim düşündü. – Yaxşı qızdır”.

−Hə, dediyim odur ki, gəlini gətirsəm, bu ev bizə darısqal olacaq, − deyə Rəhman ürəyini ona açdı. – Bəlkə, deyirəm, bu işdə Adilin xətriyçün bizə kömək elədin…

−Doğrusu, bilmirəm bu işdə mənim köməyim nə ola bilər?

−Dediyim odur ki; acığın gəlməsin a… siz bir ər, bir arvadsınız. Mən üst-başımı satıb vardan-yoxdan çıxmağa hazıram. Təki sənin üçün şəhər içində ikiotaqlı bir ev tutum, buradakından da yaxşı, özününküləri verərsən bizə, Adil məndən uzaq düşməsin.

O, sözünü deyib susdu. İndi Diləfruz da, Rəhman da səbirsizliklə müəllimin cavabını gözləyirdilər.

Saleh müəllim hər iki əlini dizlərinə qoyub dikəldi. Deyəcəyi sözləri ürəyində ölçüb-biçdikdən sonra enli qaşlarını yuxarı qaldırıb Rəhmana baxdı:

−Mən, Rəhman… – deyə o yavaş-yavaş ayağa durdu, − səndən bir neçə yaş böyüyəm…

−Bəli, bəli, ona heç söz olmaz. Neyçün qalxdın, əyləş də.

−Savadım da səninkindən az deyil.

−Bəli, sənin ayağın biləni mənim başım bilmir. Bu nə sözdür? – Rəhman da qalxdı.

−Onda icazə ver, düzünü deyim. Adilə yol xərcini səhər mən özüm göndərərəm…

−Yox, ona mən razı olmaram!

Müəllim, Rəhmana əhəmiyyət vermədən sözünü bitirməyə çalışdı:

−O ki qaldı ev məsələsi… əgər Adil bizə gəlmək istəsə, mən məmnuniyyətlə otaqlarımın birini onun üçün boşaldaram. Yox əgər, sən fırıldaqlarının üstünü ört-basdır eləmək üçün məni uzaqlaşdırmaq istəyirsənsə, əlini döşünə qoy, bunu bacarmayacaqsan!!

Saleh müəllim “sağ ol” demədən iti addımlarla həyətə endi.

−A− a – a − … kül başına! Bu da bizim yaxşılığımız! – deyə Diləfruz onun dalınca deyinməyə başladı.

Bütün günü bazarlıq və ev işlərilə məşğul olan Mənsurə axşamlar çox yorğun düşürdü. İndi də aynabənddə dayısı ilə Saleh müəllim arasında gedən söhbətlərlə maraqlanmayan qız, kitabı götürüb dərsini hazırlamaq istədi, bacarmadı; azacıq sonra gözlərinin qapandığını hiss edib evin bir küncünə çəkildi, kitabı örtüb başının altına qoydu, yastıqsız, döşəksiz xalçanın üstündə yuxuya getdi.

Kitabxanaçılıq texnikumunda oxuyan Mənsurə ilk günlərdən dərslərinə ciddi hazırlaşmağa başlamışdı. Qız yoldaşlarından geri qalmaq, müəllimlərinin yanında pərt olmaq istəməmişdi. Bunun üçün də ev işlərinin çoxluğuna baxmayaraq, bəzən yorğun olsa da, hamı yatandan sonra özünü xəlvətə çəkib yazmış, oxumuş və öyrənmişdi. Lakin qız bunu həmişə edə bilmirdi. Diləfruzun buyruqları təkcə gündüzlər yox, gecələr də onun vaxtını alırdı. Mənsurə dayısı arvadının bütün tapşırıqlarına əməl edirdi.

O bu evə gələndən Diləfruz əlini ağdan qaraya vurmurdu. Nə paltar yuyur, nə qab-qacaq silir, nə otaqları süpürür, nə də yerindən qalxandan sonra yorğan-döşəyi yığışdırırdı. Çox vaxt dərsdən ac, yorğun gələn Mənsurə kitab-dəftərini bir qırağa qoyub çörək yemədən bazarlığa gedir, evə qayıtcaq xörək hazırlayır, ya da başqa bir iş görürdü.

Mənsurə hələ uşaqlıqdan belə böyümüşdü. O, işin çoxluğundan şikayətlənmirdi. Qız özü hiss etmədən Adilin xətri üçün bu evə elə bağlanmışdı ki, bəzən Diləfruzun kobud cavablarına da dözürdü. Mənsurənin qəlbində Adilə qarşı, dillə deyiləsi mümkün olmayan qəribə bir hiss baş qaldırmışdı. O həmişə, hər gün, hər saat dayısı oğlunu görməyə qəlbində böyük bir ehtiyac duyurdu… Lakin Diləfruzla yaşamaq da asan deyildi! Mənsurənin Bakıya gəldiyi ikinci ildi. Lakin hələ şəhərin bir çox gəzməli yerlərini görməmişdi.

Əvvəllər anasına yazdığı məktublarda dayısından və Diləfruzdan razılıq edən Mənsurə, indi arabir, üstüörtülü də olsa, şikayətlənməyə məcbur olurdu.

O, kəndlərinə çox gec-gec gedirdi. Hərdən evləri, həyət-bacaları, uşaqlıq yoldaşları üçün Mənsurənin burnunun ucu göynəyirdi. Keçən ay Mənsurənin anası Bakıya gəlib ona baş çəkmişdi. Qız – Mən burdan getmək istəyirəm, − demişdi. – Diləfruz xanımın xasiyyəti pisdir, məni çox incidir.

Lakin Diləfruz Mənsurənin anasının yanında qızla elə xoş rəftar eləmiş, onu elə əzizləmişdi ki, arvad eşitdiyi sözlərə inanmamışdı. Üstəlik Mənsurəyə acıqlanmışdı da: “Sən də dinc duran deyilsən. Kənddə də keçi kimi ora-bura dırmaşırdın. Özünü sakit aparsan, heç kəs sənə güldən ağır söz deməz”.

Mənsurənin bu evdən getmək istədiyini duyan Diləfruz da: “Sənsiz mən bircə gün də dayana bilmərəm, darıxaram, qızım. Heç yana buraxan deyiləm, nahaq yerə belə fikirlərə düşmə”, deyib qızın anasının yanında canfəşanlıq etmişdi. Sonra yenə hər şey əvvəlki qaydasına düşmüşdü. Mənsurənin anası gedən gündən Diləfruz xoş sifətini, şirin dilini, mehriban rəftarını dəyişmişdi.

Keçən yay Mənsurə tətilə buraxıldığı zaman Diləfruz Məmmədi onun ümidinə qoyub Kislovodskiyə getmişdi. Mənsurə üçün bundan böyük cəza olmazdı. Qız etirazını Diləfruza eşitdirmişdisə də təsir etməmişdi.

Mən tək evdə qala bilmərəm, qorxuram. Dayım həftələrlə yolda olur. Hər gün qapını tanımadığım adamlar döyəcək, məndən cürbəcür şey soruşacaqlar. Onlara nə cavab verəcəyəm?..

−Tək niyə qalırsan, bəs Məmməd adam deyil? – Diləfruz qızı dilə tutub onu susdurmaq istəmişdi.

−Məmməd ki, özün bilirsən gündə bir qonşunu davaya qaldıracaq. Mən onunla necə bacaracağam?

Diləfruzun sonrakı cavabı çox kəskin olmuşdu:

−İki ildir çörək verib saxlayıram, indi sənə görə istirahətimdən qalmalıyam?! Bir ay evdə otursan, ölməzsən ki!

Əlacı kəsilən Mənsurənin, dayısı səfərdən gələndən sonra ona şikayət etməkdən başqa çarəsi qalmamışdı.

−Axı neynəyim, qızım, nacinsin xasiyyətinə özün bələdsən, − deyə cavab vermişdi.

−Yox, dayı, mən daha bu evdə qalmaq istəmirəm! Texnikumda, rayondan gələn qızların çoxu yataqxanada olur.Mən də çıxıb ora gedəcəyəm, daha bəsdir!

Diləfruz qayıdandan sonra məsələnin nə yerdə olduğunu duyub Mənsurəylə elə davrandı ki, qız bu barədə onunla danışmağa xəcalət çəkdi. Belə işlərdə Diləfruz çox məharətli idi!

İndi neçə gün idi ki, qız daxilən şadlıq içindəydi. O, Diləfruzun Rəhmana dediyi sözləri eşidəndə hədsiz sevinmişdi. Lakin Diləfruzun ürəyindəkilərdən xəbərsiz idi. Laloçkanın bu evə niyə tez-tez gəldiyini, xəlvət otaqda saatlarla Diləfruzla nə danışdığını da bilmirdi. Çünki Mənsurə onları bir yerdə görəndə içəri girməzdi.

Dayısı oğlu gələndən sonra öz həyatında bir dönüş yaranacağına ümid bəsləyən Mənsurə, onun yolunu səbirsizliklə gözləyirdi. “Adil Moskvada nə görübsə hamısını mənə nağıl eləyəcək. Mən də gecələr yatmayacağam, ona qulaq asacağam. Muzeylərdən, universitetdən, hər şeydən, hər şeydən danışacaq. Ah… Onlar nə yaxşı söhbətlər olacaq. Kaş Adil tezliklə, lap elə bu gün  gələydi!”

 

 

BAKIYA GEDƏN QATARDA

 

         Nataşa Bakıya neft mədənlərinə təcrübəyə getməyə hazırlaşırdı. Qız əvvəlcədən özünə başqa yer seçmişdi. Adilin Bakı, Xəzər haqqındakı tərifləri onu marşrutu dəyişməyə məcbur etmişdi. Tətil vaxtı Moskvada Nataşasız darıxacağını bildiyi üçün Boris də onunla getməyi qərara almışdı.

−Mən də səninlə gedəcəyəm, Nataşa, görək Adilin bu qədər ağızdolusu təriflədiyi Bakı doğrudan da gözəl şəhərdirmi?

Lakin Adil öz dediklərinə sonradan peşman oldu, Boris ona:

−Ünvanını ver bizə, Adil, gedib Nataşa ilə sizdə qalacağıq deyəndə, o özünü itirdi.

−Hə… ancaq, Borya, bir məsələ var ki, bizə gedə bilməyəcəksiniz. Keçən dəfə atam yanıma gələndə dedi bağa köçmüşük.

Nataşa əl çəkmədi:

−Nə olar, gedib ailənizi bağda taparıq, daha yaxşı! Bir az üzüm də yeyərik.

Adil çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı.

−Nataşa, elə bilirsən bunu mən istəmirəm? Ancaq.. gedib bağımızı tapmayacaqsınız. Adres yox, bir şey yox, gərək ondan-bundan soruşasınız.

−Yox, dostum, bu olmadı, − deyə Boris ona sataşdı. – Deyəsən, elə Bakı haqqında bizə dediklərin də gopdur.

Nataşa ucadan qəhqəhə çəkdi:

−Borya doğru deyir, Adil, Bakı gözəl şəhər olsaydı, dörd ildə bir dəfə özün də gedərdin, görünür bizi aldadırsan.

−Yox, Nataşa, səhv edirsiniz. Mənim tətil vaxtlarımda Bakıya getməməyimin səbəbi başqadır. Birincisi, atam tez-tez yanıma gəlir. İkincisi də mənə, sənin kimi istədiyim vaxt Moskvanı görmək həmişə mümkün olmayacaq. Mən Moskvada doyunca gəzmək istəyirəm.

Nataşa yenə dilini saxlamadı:

−Bəs anan? Onun üçün darıxmırsan? Bəs onun ürəyi sənsiz necə dözür?

−Mənim anam başqa analar kimi deyil, Nataşa, − deyə Adil qızın üzünə baxmadan mütəəssir bir halda cavab verdi. – Onun ürəyi çox möhkəmdir. O, mənim üçün darıxmaz.

Oxucum! Yəqin ki, tələbələr ziyafətində Boris ana sağlığına badə qaldırarkən, Adilin piyaləsini yerə qoyub məclisi tərk etdiyini və sonra həyətin qaranlıq guşəsində göz yaşı axıtdığını unutmamısınız. O gecə Boris, Nataşa və başqa yoldaşları Adili nə qədər dilə tutdularsa, heç bir şey öyrənə bilmədilər.

−Axı, sənə nə dedilər? Bayaqdan tar çalırdın, oxuyurdun, birdən niyə dəyişdin? Bəlkə xətrinə dəyən oldu, mən ki, bir şey eşitmədim! – deyə Boris dostunun qəfildən tutulmasının səbəbini dönə-dönə soruşurdusva da, sualları cavabsız qalırdı.

Adil qəhərdən boğulurdu. Alt dodağını dişləri arasına alıb çeynəyir, danışmırdı.

−Sən öz ürəyini məndən də gizlədirsən, Adil, dostluqda bu yaxşı deyil. İnan ki, yol üstə olmasaydım, bu barədə səninlə möhkəm danışardım! Axı, sən kimsən, mən kiməm?! Biz qardaş deyilikmi?

Yanında, ancaq Borisin qaldığını görən Adil dərindən köksünü ötürüb ayağa qalxdı. Əlini dostunun boynuna salıb qucaqladı, üzündən öpdü.

−Sən haqlısan, Borya, − dedi, − mən bir şeyi indiyə kimi hamıdan gizlədirəm. Sənə də bir söz deməmişəm. Gizlətməli heç nə yoxdur. Ancaq danışıb dərdimi təzələmək istəməmişəm. Bu gecə danışacağam. Sən bayaq tost deyəndə, özün bilmədən mənim yarama toxundun. Onun üçün qəlbim sıxıldı. Anam yadıma düşdü.

Adil anasının ölümündən sonra Diləfruzun onunla necə rəftar etdiyindən, karnavalda Ceyranla nə cür tanış olduğundan, sevdiyi qızın gözünü yollarda qoyub nə üçün Bakıdan çıxdığından, o vaxtdan nə səbəbə evə getməməsindən danışdıqca yenidən ürəyi kövrəldi.

−Borya, buna görə də Nataşa ilə sənin Bakıda evimizdə qalmağınızı istəmirəm. Ailəmizin bağa köçdüyünü də yalandan dedim, − O, azacıq susdu. – Biz azərbaycanlılarda yaxşı bir məsəl var: deyərlər ki, tavus quşu hər yerinə baxanda fərəhlənir, ayaqlarını görəndə kədərlənir. Həyatda hər şey məni sevindirir, ancaq evimiz yadıma düşəndə fikirdən az qala boğuluram.

Dostu üçün çıxış yolu axtarırmış kimi dərin düşüncəyə dalan Boris, deməyə söz tapmırdı.

O, Nataşanı evlərinə ötürdükdən sonra da rahat yata bilmədi.

Ertəsi gün qatarın vaxtından xeyli qabaq Borisgil Adillə xudahafizləşib yenicə getmişdilər ki, Rəhman yataqxanaya girdi.

Ata ilə oğulun görüşü bu dəfə də soyuq oldu. Rəhman Adili özü ilə Bakıya aparmaq istədiyini dedi:

−Bax, oğlum, bu dəfə sözümdən çıxmayacaqsan. Evdə yolunu gözləyirlər.

Adilin dodaqlarına kinayəli bir təbəssüm qondu.

−Yolumu gözləyirlər? Kimlər?

Rəhman arvadının tapşırdığı kimi, çox ehtiyatla danışdı:

−Gedərik, görərsən. Mən boyda kişi yalan deməyəcəyəm ki! Dur ayağa şeylərini çamadana yığ, ağlını da başına. Adam atasının sözündən çıxmaz.

Lakin Adil fikrindən dönmədi. Rəhman qaşqabağını sallayıb ayağa qalxdı:

−Çox sağ ol! – deyərək çıxdı. İkicə dəqiqə keçmədi ki, yenə qayıtdı. Adilə qəzetə bükülmüş bir şey uzatdı.

−Pul lazımınsa, verim. Oğul doğma atası ilə belə rəftar etməz. Çalış, sabah Bakıya yola düş! Mən aramızdakı pərdəni yırtmaq istəmirdim. Ancaq görürəm başa düşmürsən, hər  şeyi açıq deməliyəm.

Adil intizar dolu gözlərlə atasının üzünə baxdı. Rəhman qəsdən bir an dinmədi. Sonra asta səslə davam etdi:

−Adam nə iş tutduğunu bir yaxşı fikirləşər. Dil verdiyin qızın gözünü yolda qoymaz.

Qatar Bakıya gedirdi…

Axşamdan xeyli keçmişdi. Sərnişinlərin çoxu şirin yuxuda idi. Rəhman kupedə oturub satmağa apardığı şeyləri haqq-hesaba vurur, nə qədər qazanc götürəcəyini bilmək istəyirdi.

Bu vaxt iyirmi-iyirmi iki yaşlarında ortaboylu, əynində qırmızı milli, göy nimdaş pijama olan bir oğlan əlində boş stəkan, gözlərini ovuşdura-ovuşdura Rəhmanın kupesinə yaxınlaşdı:

−Yoldaş provodnik, − dedi, − axşamdan şor balıq yemişəm ciyərim yanır. Su qabı da bom-boşdur. Bəlkə sizdə su oldu.

Rəhman sərnişinin sözünü ağzında qoydu:

−Yoxumdur! Özüm də susamışam, Minvoda az qalıb, düşüb orda içərsən.

Oğlan dediyinə peşman oldu, qurumuş dodaqlarını yalaya-yalaya keçib yerində uzandı.

Qatar işıqlı bir stansiyaya çatıb dayandı. Oğlan yenə qalxıb Rəhmana yaxınlaşdı.

− Bura haradır?

− Minvoddur.

Sərnişin stansiyaya endi. Azacıq sonra əlində iki şüşə su və bir qəzet qayıtdı.

− Buyurun, əmi, − deyə Rəhmanın kupesinin qabağından keçəndə şüşənin birini ona uzatdı. – İçirsiniz?

Rəhman, ikinci dəfə onu fikirdən ayıran sərnişinə üzdə “çox sağ ol” deyib ürəyində söydü.

Parovoz nəfəsini dərib yoluna davam etdi. Rəhman hələ də Bakıya apardığı mallarını hesablayır və arabir də daz başını sığallayaraq dərindən içini çəkirdi. O, xeyli vaxt vəziyyətini pozmadan, dinməz-söyləməz oturub düşündükdən sonra ayağa durdu, ağır bir şey qaldırırmış kimi qollarını yavaş-yavaş yuxarı dartdı, ağzını geniş açıb “a-a-a…” elə əsnədi ki, cəhəngləri şıqqıldadı. O kupedən çıxanda, su istəyən oğlanın əlindəki qəzetə baxa-baxa çırtma çalaraq öz-özünə güldüyünü görcək təəccüb elədi. “Əşi… bu səfehmiş ki!” deyə düşündü. Oğlan gözlərini qəzetdən ayırmadan, oturduğu yerdə gah sevincindən çiyinlərini oynadır, gah da ayağının birini götürüb o birini yerə vururdu.

− Dayan, dayan, burda kef var. Yəqin qırışmalın bayaq alıb gətirdiyi araqmış! – deyə Rəhman azacıq irəliləyərək ona yaxınlaşdı. – Mənə bax, bacıoğlu, bura səninçün haradır? – O, köynəyinin ətəyini hirslə aşağı dartıb qaşlarını düyünlədi. – Sən sovet vaqonundasan! Burada piyaniskəlik yaramaz! Heç olmasa yanındakı arvadından utan! O zəhrimarı içmək istəyirsən, get restorana, köpüncə tök qarnına! Hə? Nə maddım-maddım baxırsan, yalan deyirəm? – Oğlanın əhəmiyyət vermədiyini görən Rəhman əl-qolunu ölçərək səlahiyyətini göstərmək üçün səsinə bir az da qüvvət verdi. – Mən səninləyəm, yoldaş sərnişin. Bura sirk deyil ki, oyunbazlıq eləyəsən! Zəhrimarı içə bilmirsən içmə!

Sərnişin, bir əlində qəzet, o biri əlində dəftər vərəqi boyda dördkünc bir kağız, ayağa qalxdı. Ağzını Rəhmanın qulağına yaxınlaşdırıb pıçıltı ilə:

− Mən piyan deyiləm, əmi, − dedi.

Rəhman dala çəkildi:

− Rədd ol burdan! Ağzından it iyi gəlir!

Sərnişin, qonşu kupedə yatanların səs-küyə oyandıqlarını görcək sifətinə ciddi bir ifadə verib dedi:

− A kişi, nə danışırsan?! Nə çığır-bağır salmısan! Bu vaxtda hansı axmaq araq içər?

Rəhman onu axıra qədər danışmağa qoymadı:

− Araq olmasın, çaxır olsun, heç dəxli mətləbə var?! Mən öz vaqonumda bu cür yaramaz hərəkətlərə yol verməmişəm, vermərəm də!..

− Bura bax, əmican, bir hövsələn olsun, − deyə oğlan yanındakı qızı oyatmamaq üçün Rəhmanı sakit etməyə çalışaraq özünü doğrultdu: − mən sevindiyimdən elə edirdim. Bu dəqiqə istiqraz vərəqələrimi yoxladım, on min udmuşam, xətrin nə istəyir bu saat səni qonaq eləyim.

Rəhman nahaq yerə qara-qışqırıq salıb sərnişinlərin yanında pərt olduğunu görcək, tez uzaqlaşdı. “Zalım oğlunun bəxti yaman gətirib!” deyə kupesinə keçdi.

Aradan bir saat keçmişdi. Rəhman nə fikirləşdisə, həmin sərnişinin yanına getdi.

− Bacıoğlu, zəhmət olmasa, bir dəqiqə bura gəl! – deyə yavaşcadan onu səslədi. Yerini təzəcə rahatlayıb uzanmış oğlan acıqlı-acıqlı provodnikə baxdı, sonra qalxıb deyinə-deyinə onun dalınca addımladı.

− Keç bu yana, bacıoğlu, − deyə içəri gircək Rəhman ona kupesinin yuxarı başında, döşək üstündə yer göstərdi. Sərnişin keçib oturdu. Rəhman da onunla üzbəüz əyləşib dirsəyini balaca mizə söykədi.

− Bayaq dediyim sözlərə görə xəcalət çəkirəm. Gərək məni bağışlayasan. Mən də sənin atan. Canınçün, bizdə təqsir yoxdur. Bu vaqona gündə min cür cüvəllağı minib-düşür, adam hansını tanısın?

− Eybi yoxdur, − deyə sərnişin əlini yuxarıdan aşağı yellədi. – Nə oldu ki, söyüşmədik, dalaşmadıq.

− Yox də… Əgər yalan deyirəmsə, lap elə bu qatarın altında qalım, mənə elə gəldi ki, doğrudan da Minvodda araq alıb gətirdin. Şüşənin birini mənə uzadanda, elə bildim atam Əzizin goruna söydülər.

Bu vaxt Rəhman döşəmədə yırğalanan içki şüşələrinin bir-birinə dəyərək cingildədiyini görüb ayağı ilə onları taxtın altına itələdi.

− Mən də onun aludəsi deyiləm, − deyə oğlan Rəhmanın sözünə qüvvət verdi. – Mənimki çaydır. Gündə beş-altı stəkana söz yoxdur.

− İndi necə? Xətrin istəyir, hazır çayım var, süzüm səninçün?..

Sərnişin bu təklifi qəbul etdi. Rəhman köhnə bürünc bir qəhvədan götürüb iki stəkan çay tökdü.

− Elə sənə zəhməti də bununçün verib çağırdım ki… – deyə Rəhman qalxıb qapını örtdü, − səndən üzr istəyim, mən elə adam deyiləm. – O keçib yerində əyləşdi. – Çayını iç, bacıoğlu.

Rəhman, girdə dəmir qutuya tökülmüş qəndi müsahibinə tərəf çəkdi.

− Bacıoğlu, soruşmaq ayıb olmasın, hardan gəlib, hara gedirsən?

− Tələbəyəm, əmi, Moskvada oxuyuram. Tətilə çıxmışam, Bakıya gedirəm.

− Əcəb eləyirsən, mənim oğlum da Moskvada oxuyur. Soruşmaq ayıb olmasın, evlisən, subay?

− Anadangəlmə subayam, − deyə oğlan gülə-gülə cavab verdi. – Elə bayaq ona görə sevinirdim: toyun xərci çıxdı. İşim irəli düşdü. Yoxsa məktəbi qurtaranacan gözləməli olacaqdım.

Rəhman düşüncəli halda başını tərpədərək:

− Qismətmiş! – dedi. – Çayını iç, soyutma, bacıoğlu. Bəs səninlə gedən qız nəyindir?

− O qızla mən nişanlısayaq kimiyik.

− Hə… belə deginən. Daha neyçün utanırsan, ayıb deyil ki, əvvəl-axır bir qız bir oğlanındır. Demək belə-belə işlər…

Sərnişin, stəkanını üflədi, qənddən birini götürüb çayda isladaraq ağzına apardı.

− Bacıoğlu, − deyə Rəhman ürək döyüntüsü ilə mətləb üstünə gəldi, − səndən bir xahiş eləsəm, sözümü yerə salmazsan ki?

− Sərnişin stəkanı yerə qoyub maraqla provodnikə baxdı. Araya sükut çökdü. Kupedə çarxların səsi eşidildi. Aşağıdakı şüşələr bir daha cingildədi.

−Bilirsən, bacıoğlu, məndə bir az əmanət pul var, − deyə Rəhman yenidən dilləndi. – Veriblər mənə ki, qərdeşim sənsən, Moskvadan gələndə zad al… O şoğəribin adı nədir?.. – Rəhman gözlərini qıyıb sağ əli ilə çiyninin üstündə bir-iki çırtma vurdu. – Hə! Piyəninə. Getdim, univermağa gördüm var, ancaq bekara maldır. Dedim qoy əvvəl özüynən məsləhətləşim, sonra. Yaxşı eləmişəm, bacıoğlu?

−Əlbəttə, elə lazımdır, − deyə sərnişin onun sözünü təsdiq etdi. – Birdən aldın, xoşlarına gəlmədi.

Rəhman söhbəti yaxşı quraşdırdığı üçün özündən razı halda davam etdi:

−Elədir də. İndi görürəm özgənin pulunu bir Bakıya aparmaq, bir də təzədən Moskvaya gətirmək xata işdir. Necə deyərlər şər deməsən, xeyir gəlməz. Olmadı belə, oldu elə. Mən də bir kasıb kişi, sonra xalqın haqqını hardan verəcəyəm.

−Bəli, düz deyirsən, əmi.

−Sözüm onda deyil, qərdeşim sənsən, zayomun udmayıb? Hökumətdən on min almayacaqsan? Elə zayomu ver mənə, nəqd yerindən on min manatını al da. – Rəhman danışdıqca ətli yanaqları və sallaq buxağı titrəyirdi. – Nə təfavütü var, ya sberkassadan al, ya məndən. Elə deyil, bacıoğlu?

Bu dəfə bacıoğludan cavab gəlmədi. O, Rəhmanı başdan-ayağa diqqətlə gözdən keçirdi.

−Nə var, bacıoğlu, fikrə getdin? – deyə o, sərnişini şübhələrdən uzaqlaşdırmaq  istədi; bir az ara verib yenə sözünə əlavə etdi: − indi, bacıoğlu, işinə bax a… Mənim dediyim odur ki, sən də gedib o pulu tezliklə ala bilməyəcəksən. Sən Bakıya çatandan sonra, onlar Moskvaya yazacaq… cavab gələcək, əlqərəz, uzun həngamədir… Yaxınbaşı bir ay – ay yarım. Qərdeşim sənsən, o vaxtacan tətilin də qurtaracaq. Student oğlansan, xeyir işinə başlaya bilməyəcəksən. Eşidirsən, bacıoğlu?

−Bəli, qulağım səndədir, əmi.

Oğlan fikirləşirdi. Bələdçi haqlı idi. Bakıda ona uduş pulunu tezliklə almaq mümkün olmayacaqdı. Ancaq uzaq şəhərə sevgilisilə gəzməyə getdiyi bir vaxtda bu pulun nəqd olması lap yerinə düşürdü!

−Nə fərqi var ki, əmi, mən onsuz da gec-tez pulu almalıyam.

−Əlbəttə! – deyə Rəhman yerində qurdalandı. – Axı bir də sən bu zayomu cibində saxlamaqla üstünə faiz-zad gəlməyəcək ki? Elə deyil, bacıoğlu? Hi-hi-hi… Hanı, o qəzet də yanındadır?

Bələdçinin bu dəfəki gülüşü çox süni çıxdı. Birdən onun sifəti ciddiləşdi. Sarı çil basmış nazik uzun barmaqları bir biləkdə birləşmiş ilan balaları kimi qabağa uzanıb qapının cəftəsinə dolaşdı, kupeni bağladı. Bu vaxt onun köynəyinin qolu yuxarı dartındı, biləyində iki qızıl qadın saatı parıldadı. Rəhman bunu oğlanın görəcəyindən ehtiyat edib tez əlini aşağı saldı.

−Deyirəm, nömrəsini bir də yoxlayaq ki, sonra allah eləməmişkən birdən düz çıxmaz…

Sərnişin, pijamasının döş cibindən çıxardığı qəzeti açıb stolun üstünə sərdi. Sonra sənədlərinin arasından istiqraz vərəqəsini də götürüb Rəhmana uzatdı:

−Buyur.

Rəhman beş-altı dəfə diqqətlə istiqrazın nömrəsilə qəzeti tutuşdurub uduşun doğru olduğunu yəqin etdi; nəfəsini dərib yerində əyləşdi.

−Nə deyirəm ki, bacıoğlu, udub də… yəni elə yoxlamamışdan da inanırdım a… Ancaq genə də, ehtiyat, deyir, igidin yaraşığıdır.

Rəhmanın sifətində qəribə bir ifadə gəzirdi, tez-tez yanaqlarının əti dartınırdı. O sövq-təbii ilə əlini bir də uzadıb qapının cəftəsinə vurduqdan sonra, qoltuq cibinin sancağını açıb bir dəstə pul çıxartdı. Kupeni ətirqarışıq naftalin iyi basdı. O, barmaqlarının ucuna tüpürüb onları bir-birinə sürtdü və tələsmədən yüzlükləri saymağa başladı. Əgər başqa vaxt olsaydı, ehtimal ki, sərnişini yuxu aparardı. Rəhman on min manatı sayıb qurtarınca qatar azı iyirmi kilometr yol getdi.

−Al, bacıoğlu, bu da on! – deyə bələdçi bir dəstə yüzlüyü şappıltı ilə mizin üstünə çırpdı.

−Sağ ol, əmi, mənim də işimi düzəltdin, − deyə sərnişin ona öz razılığını bildirdi.

−Ancaq bacıoğlu, səndən bir təvəqqe eləyirəm: kupedəkilərdən heç kəs bunu bilməsin. Əlqərəz, dəvə gördün, heç qığına da rast gəlmədim.

Sərnişin yenicə uzaqlaşmışdı ki, bələdçi arxadan hamının eşidə biləcəyi bir səslə:

−Bacıoğlu, haçan xətrin çay istəsə gəl yanıma, utanma, − dedi.

Oğlan öz yarımqaranlıq kupesinə keçəndə:

−Borya, hardaydın? – deyə yenicə oyanıb onu gözləyən Nataşa soruşdu…

Ertəsi günü Rəhman istiqraz vərəqəsinin on min manat udduğu haqqında qohumlarından, qonşularından, iş yoldaşlarından tutmuş, dəmir yolunun süpürgəçilərinə kimi hamıya yaydı.