Salam Qədirzadə «Qış cecəsi» -roman- (sonu)

HƏRƏ BİR CÜR SEVİNDİ

 

Borislə Nataşaya “İnturist”də bir yerdə qalmağa icazə verilmədi.

−Axı biz elə evli kimiyik, − deyə Boris onları qeydə alan qızı dilə tutub razı salmağa çalışdı. – İkimiz də acizanə xahiş edirik, bizi bir-birimizdən ayırmayın, uzaq yerdən gəlmişik.

−Mümkün deyil, yoldaş!

Bu qəti cavabdan sonra Boris sifətinə incik bir ifadə verdi:

−Özünüzü Nataşanın yerində zənn edin, − deyə o, qızın ürəyinə mərhəmət salmaq istədi. Lakin bunun da təsiri olmadı.

−Yoldaş, danışdığınıza fikir verin! Əvvəla, mən Nataşanın yerində olmağı arzu eləmirəm, − deyə qız qaşlarını düyünlədi. – Sonra onu da bilin ki, bir nömrəyə ancaq ər-arvad buraxılır. Başa düşdünüzmü?

−Başa düşürəm… ancaq… Mənim də sizə bircə sualım var: olarmı bu gün bizi bir nömrədə yerləşdirəsiniz, sabah sizə qanuni zaqs kağızı gətirək?

Nataşa bu sözləri eşidəndə Borisin ətəyindən çəkdi.

−Nə danışırsan, utanmaz – deyə arxadan onu dürtmələdi.

Qeydə alan qız Borisin sonuncu təklifini də rədd etdi:

−Elə məqsədiniz olsaydı, indiyə kimi çoxdan evlənmişdiniz.

Boris bozardı.

−Necə?!

Qız sözlərini bir də təkrar edəndə Boris qızışdı.

−Eybi yoxdur! Siz məni Nataşadan ayırın, mən də bu acığa görərsiniz necə birləşərəm.

−O sizin şəxsi işinizdir.

Nataşa da dilini saxlaya bilmədi:

−Əgər şəxsi işimizdirsə, bəs niyə bizi öz istədiyimiz kimi yaşamağa qoymursunuz?

−Xətriniz necə istəyir elə yaşayın! Ancaq bura zaqs deyil. Mən sizin kəbininizi kəsməyi də öz öhdəmə götürə bilmərəm!

−Biz özümüz kəsərik! – deyə Boris səsini ucaltdı.

Boris əl çəkmir, qız isə fikrindən dönmək istəmirdi.

Yolda Nataşa ilə bir otağa düşüb onunla doyunca söhbət edəcəyini, hər gün yeməyə bir stol arxasında əyləşəcəklərini düşünən Boris indi bu tərs qıza rast gəldiyindən yaman pərt oldu.

Qız onlara ayrı-ayrı otaqlarda yer verdi. Hər ikisi qanıqara, liftlə yuxarı qalxdı. Nataşa tək çarpayılı otağa düşmüşdü. O gecə yatana kimi Boris qızın yanından getmədi. Cibindəki on min manata az qala dünyanın yarısını alacağını vəd elədi.

−Bax, Nataşacan, xətrin nə istəyir de, utanma! Mənə heç nə lazım deyil. Bircə ayaqqabı almalıyam.

Boris stolun dalına keçdi, qələmi mürəkkəbə batırıb dedi:

−Yazıram, birinci: mənə bir cüt tufli! Mən evlənməyə hazır! De görək sənə nə lazımdır?

−Sağ ol, Borya, evdə hər şeyim var, heç nə istəmirəm.

Nataşanın utandığını görən Boris özü fikirləşib gəlinə lazım olan bütün şeylərin siyahısını tutdu və hər birinin də qabağında təxmini qiymətini yazıb hesabladı. Hələ pulun yarısı qalırdı.

Nataşa, tuflilərimi də saysaq, sənin üçün iyirmi doqquz şey yazmışam, birini də de, düz otuz olsun.

Çarpayının qırağında əyləşmiş Nataşa balışa dirsəkləndi.

−Heç nə lazım deyil, Borya, − deyə əsnədi.

−Qulaq as, oxuyum. Nataşa, gör nə çatışmır.

Boris siyahıya saldığı şeyləri bir-bir sadaladı.

−… İyirmi səkkizinci – onun adını demirəm. İyirmi doqquzuncu – corab rezini. Daha nə lazımdır? – Nataşadan cavab gəlmədi. Qızın yatdığını görən Boris onun üstünü örtüb çıxmaq istədi. Sonra yadına nə düşdüsə geri döndü. Bayaqkı kağıza “çamadan” sözünü də əlavə etdi. “Yoxsa bu qədər avadanlığı Moskvaya nədə apararıq?”

Səhər tezdən oyanan Nataşa şəhərə tamaşa etmək üçün geyinib balkonda dayanmışdı. Günəş sanki mavi Xəzər sularının dibindən çıxırdı. Xırda, cilvələnən ləpələrlə oyanan şüalar göz qamaşdırırdı. Hava o qədər təmiz idi ki, şəhərin sonuncu evləri belə görünürdü. Xəzərin sahilə yaxın yerlərində bir neçə yelkənli qayıq sakit-sakit yırğalanırdı. Bulvarın qarşısında yarımada kimi uzanan körpünün hər iki tərəfində sərnişin və yükdaşıyan gəmilər dayanmışdı. Burada hər şey Nataşa üçün yeni idi. O, şəhəri seyr etməkdən doymurdu; balkonun dəmir sürahisinə dirsəklənib Bakının səhər mənzərəsinə tamaşa edirdi.

Sağ tərəfdə, çılpaq boz dağların döşündən tutmuş, Xəzərin sahilinə kimi hər yerdə sıx neft buruqları ucalırdı. Nataşanın təcrübə üçün təyinat aldığı bu trest neftin bol xəzinəsi idi. Burada ucu-bucağı görünməyən qara neftli sahənin sinəsilə uzanan hamar bir asfalt yol tresti iki hissəyə bölürdü. İndiyə kimi Bakı və onun neft mədənləri haqqında ancaq kitablarda oxuyan, kinolarda görən və az-çox Adilin söhbətlərindən eşidən Nataşa, bu gün şəhəri öz gözlərilə seyr edirdi. Dünən qatardan düşdükdən sonra o, Borislə maşına oturub birbaş trestə getmiş, buruqların arasında gəzmiş və Bakının məşhur neft ustalarından bir neçəsilə görüşüb tanış olmuşdu. Bu yerlər Nataşaya təsəvvür elədiyindən qat-qat mənalı görünürdü. O, buruqlarda öz-özünə fırlanan dəmir çarxlara, asta-asta qalxıb-enən mancanaq dəzgahlarına baxdıqca, onların ahəngdar səsini eşitdikcə valeh olmuş, ürəyində dönə-dönə Adilə təşəkkür etmişdi. Bakı Nataşa üçün çox tamaşalı bir şəhər idi! Hələ mehmanxananın pəncərəsi qarşısında dalğalanan Xəzərin sinəsində möhtəşəm qalalar kimi ucalan buruqlar buradan nə gözəl görünürdü! Qara şəhərdəki neftayıran zavodların borularından tüstü çıxır, orada da başqa bir həyat qaynayırdı. Sol tərəfdə bir-birindən gözəl yaşayış binaları cərgə ilə düzülmüşdü. Onlardan çoxu təzə tikildiyindən, qar-yağış hələ daşlarının rəngini soldurmamışdı.

Yeni tikintilər, nəqliyyatın çoxluğu, şəhərin mədəniyyəti Nataşaya elə Moskvanı xatırlatmışdı. Adilin dediyinə görə Bakının yaxşı kino-teatr  binaları, gəzməli parkları və böyük plyajları da vardı.

Qapının cırıltısını eşidən Nataşa geri dönəndə Boris içəri girdi.

−Sabahın xeyir, Nataşacan, necəsən?

−Borya, gecə elə yatmışam ki, heç nədən xəbərim olmayıb.

−Mən xeyli vaxt oyaq qalmışam, − Boris Nataşanın əlindən tutub içəri çəkdi, onunla yanaşı divanda əyləşdi. – Dünən gecə ən vacib bir şeyi ikimiz də yaddan çıxarmışıq.

−Nəyi?

−Çarpayını! Nataşa, bəs biz harda yatacağıq?

Qız Borisin qolları arasına yıxılıb güldü.

−Bunun üçün beşcə yüz manat sağ cibimdən ayırıb sol cibimə qoymuşam, ancaq… Nataşa, − deyə o utanırmış kimi səsini yavaşıtdı. – Yorğan-döşəyi haqq-hesaba salmamışam. Bilirəm, onları evinizdən gətirəcəksən…

Nataşa da zarafatyana dedi:

−Onda çarpayını da siyahıdan sil. Atam çoxdan hazırlayıb.

Boris beş yüz manatı sol cibindən çıxarıb yenə sağ cibinə qoydu.

… Günəşin şəfəqləri pəncərədən içəri düşəndə onlar mehmanxanadan çıxdılar. Nataşa trestə, Boris şəhərə, bazarlığa getdi.

Rəhman əlində çamadan, tövşüyə-tövşüyə həyətə girəndə Mənsurəni qapı ağzında gördü.

−Qızım, burda neyçün durmusan?

Mənsurə onun sualına sualla cavab verdi:

−Bəs Adil hanı, dayı?

Rəhman başını buladı.

Qızın iki həftədən bəri gecə-gündüz yolunu gözlədiyi dayıoğlusu haqqındakı ümidləri yenə boşa çıxdı. O, çamadanları yuxarı qaldırmaq üçün Rəhmana kömək etməyi belə unudub, çarhovuzun qırağında oturdu. Dayısının gəlişindən sevinəcəyini gözləyən Mənsurə daha da kədərləndi.

Yataq otağında çarpayıda uzanmış Diləfruz, Rəhmanın içəri gircək ara qapını bağladığını görüb təəccübləndi.

−Nə olub, ay kişi? – deyə heyrətlə soruşdu. – Qapını niyə bağladın?

Rəhman onun yanında əyləşdi. Əvvəlcə, Adilin Bakıya gəlmədiyindən danışdı.

−Qara cəhənnəmə ki! – deyə Diləfruz cavab verdi. – Qiyamətə gəlsin!

Rəhman istiqraz əhvalatını Diləfruza nağıl edəndə arvadı şadlığından ərini qucaqlayıb onun başının daz yerindən öpdü.

−Mağıl indi ürəyimiz rahat olar, daha bir parça çörəyimizi qorxa-qorxa yemərik.

Həmişə evin bütün sirrini qonum-qonşudan gizlədən Diləfruz, bu xəbəri tezliklə hamıya yaymağı ərinə tapşırdı.

Bir azdan süfrə qırağına toplaşanda arvad Mənsurəyə:

−Xəbərin varmı, dayının zayomu on min udub! – deyə xəbər verdi. Sonra nə fikirləşdisə, ayağa qalxıb paltar şkafını açdı, oradan yaşıl bir şadlanka parça çıxarıb Mənsurəyə uzatdı.

−Al, bunu da dayın Moskvadan sənin üçün gətirib.

Rəhman əvvəlcə, arvadının dediklərinə təəccübləndi. Lakin Diləfruzun ona göz vurduğunu görcək, məsələni anladı.

−Götür, qızım, Moskvada zayomları yoxlayanda əhd eləmişdim ki, udsam, hərənizə bir paltarlıq alacağam. Bəxtin gətirdi.

−Çox sağ ol, dayı, − Mənsurə şadlankanı götürüb baxdı. – Payın artıq olsun. Məmmədin toyunda geyək. – O, azacıq ara verib üzünü Rəhmana tutdu: − Adil necədir? – dedi.

−Nə bilim, vallah, Adilin işindən fələk də baş açmır, − deyə Rəhman gileyləndi. – Dil tökdüm, yalvardım, qulaq asmadı ki, asmadı! Elə bil heç burda evi-eşiyi yoxmuş. Yaxşı deyiblər: Qarğalar mənimkidir, yumurtası dağlarda.

Mənsurə tez-tez dayısı oğlu ilə məktublaşardı. Ancaq nə onu Bakıya çağırmağa cəsarəti çatar, nə də Diləfruzun rəftarı barədə bir söz yazardı. Adilin cavab məktublarını isə qızdan qabaq Diləfruz açıb oxuyardı. Mənsurə bir dəfə bu barədə dayısı oğluna xəbər verdiyindən onun da kağızlarında qeyri-adi heç bir söz olmazdı. O, Adildən başqa cür məktublar gözlərdi. Bu da mümkün olmadıqda, qız onun özü ilə görüşməyə ruhən böyük ehtiyac hiss edərdi. İndi isə Rəhman yenə Adilin Bakıya gəlmək istəmədiyini deyəndə Mənsurə qırağa çəkildi. Dizinin üstündəki parça yerə düşdü…

Qırmızı kirəmidli evdə Diləfruzun təhqiramiz sözlərinə dözməyən Mənsurə bir gün dərsdən çıxanda qızlarla yataqxanaya getmişdi.

O axşam xörəksiz qalan Diləfruz bütün acığını ərinin üstünə tökdü:

−Bu da sənin təriflədiyin bacın qızı! Saat on birdir, gəlib çıxmayıb! Kim bilir indi hansı cəhənnəmdə oğlanlarla mazaqlaşır.

Rəhmanı da fikir götürmüşdü. O, Diləfruzun düşündüyü kimi Mənsurənin bu vaxt küçələrdə gəzəcəyinə inanmırdı. Ancaq qızın qayıtmaması kişini narahat edirdi. Bununla belə indi gedib onu axtarmaq mənasız idi, bu vaxt texnikumda heç kimi tapmaq olmazdı.

Mənsurə səhər də gəlmədi. Rəhman geyinib küçəyə çıxdı. Ancaq hara gedəcəyini bilmədi. O, Mənsurənin oxuduğu texnikumu tanımırdı. Nə valideynlər iclasında, nə də müəllimlərin yanında olmuşdu. Rəhman evə qayıtdı.

−Lap məəttələm, Diləfruz xanım, indi mən hara gedim? – deyə arvadından kömək istədi. – Bəlkə, sən bilərsən o harda oxuyur?

−Daha dərdim yox idi! İşimi-gücümü buraxıb Mənsurə xanımın oxuduğu texnikumu axtaracaqdım. Mən vaxtlı-vaxtında paltarlarımın primerkasına gedə bilmirəm… Saleh müəllimdən soruş, yenə o bilər.

Saleh müəllim Mənsurənin evə qayıtmadığını hələ Rəhmanın əl-ayağa düşməsindən əvvəl eşidib nigaran qalmışdı. Tez bir maşın tutub kitabxanaçılıq texnikumuna sürdürmüşdü. Mənsurəni tapıb məsələnin nə yerdə olduğunu öyrənəndə heç bir söz deyə bilməmişdi.

−Müəllim, mən o evdə dərs hazırlamağa vaxt tapmıram. Diləfruz səhərdən-axşamacan məni qulluqçu kimi işlədir. Mən Bakıya başqasının xörəyini bişirməyə, paltarını yumağa, yorğan-döşəyini yığmağa gəlməmişəm. Mən oxumaq istəyirəm! Hələ o sevinsin ki, evdən çıxanda ona ağır cavab qaytarmadım, − deyə qız şikayətləndi. Müəllim fikirli-fikirli başını bulamışdı. “Demək Diləfruz indi də Mənsurəni evdən qaçırdır! Yazıq qız neyləsin?! Onu təzədən aparıb Diləfruza tapşırmaq  Mənsurəyə pislik etmək deyildimi?”

−Qızım, indi ki, gəlmisən, çalış qayıtma! – deyə Saleh müəllim bir neçə kəlmə ilə kifayətləndi.

Diləfruz Mənsurənin yataqxanada yaşamaq istədiyini eşitcək özündən çıxmışdı. Lakin sonra təsəlli tapmışdı.

−Gözüm aydın, heç gəlməsin, getsin, dalınca da bir qara daş!

İkicə gün sonra Diləfruz, ev işlərinin ağırlığını hiss etcək, texnikumun yerini öyrənib ərini Mənsurənin dalınca göndərdi.

Mənsurə dayısının xahişinə əməl etmədi.

−Burda qulağım sakitdir, heç kəs üzümü danlamır, − deyə o, Rəhmanı hörmətlə yola saldı.

Rəhman evə gəlib əhvalatı Diləfruza deyəndə arvad rahat otura bilmədi.

Mənsurəyə hələlik çarpayı da verməmişdilər. O, rəfiqəsilə bir yerdə yatırdı.

Diləfruzu narahat edən Mənsurənin yataqxanada yaşamaq istəməsi deyildi. Bir azdan arvad bağa köçmək istəyirdi. Mənsurənin evdə olmaması onun istirahətini poza bilərdi; evdə qoymağa adam tapmayacaqdı.

Bu dəfə Diləfruz özü qızın dalınca getməyə məcbur oldu.

O, Mənsurənin yaşadığı otağa girən kimi qızların arasına bir pıçıldaşma düşdü.

−Nə olub, ay qız, kənddən gəlmisən şəhərliləri bəyənmirsən? Niyə hırıldayırsan?! – deyə Diləfruz onlardan birinə acıqlandı.

Bu gəlişdən kədərlənən Mənsurə arvadı görcək ayağa qalxdısa da, ona “xoşgəldin” eləmədi.

Qızlardan biri Diləfruz üçün stul qoydu. Arvad oturdu. Sonra yerində o tərəf  bu tərəfə burularaq yataqxanaya kinayəli bir nəzər saldı. Gözü Makarenkonun divardakı şəklinə sataşanda gülümsədi. Çarpayıda əyləşib ona baxan qıza müraciətlə:

−Yəqin atanın şəklidir vurmusan başının üstündən, maşallah, yaraşıqlı kişidir. – dedi.

Bu sözə qızlar gülüşdülər. Diləfruz özünü sındırmadı, o da qızlara qoşulub ucadan qəhqəhə çəkdi.

−Axı mən nə bilim kimdir? – dedi. – Görürəm kişidir, deyirəm əlbət atandır. Adam bəs çarpayısının başından kimin şəklini asar…

−Xudahafiz də, qızlar, − deyə Diləfruz ayağa qalxdı və üzünü Mənsurəyə tutub əlavə etdi: − Bir bayıra çıx, sözüm var sənə.

Diləfruzdan şad xəbər eşidəcəyini güman edən qız onun dalınca koridora gəldi. Gözlərini arvadın sifətinə dikib susdu.

Diləfruz əlini Mənsurənin çiyninə qoyub sözə başladı:

−Səndən incisəm də, yenə ürəyim dözmədi. Dedim doğma dayın oğludur, bəlkə xətrin istədi, sən də qabağına getdin.

Mənsurə onu sona qədər dinləyə bilmədi:

−Adil gəlir?! – deyə sevincək səsləndi.

Diləfruz özünəməxsus etinasızlıqla başını yırğaladı.

−Kağız yazıb, deyir bu günlərdə gəlirəm Bakıya.

Mənsurə bir anlığa tutduğu işə peşman oldu. Bunu onun gözlərindən oxuyan arvad:

−Eybi yoxdur, − dedi, − ürəyini sıxma. Get dəftər-kitabını yığışdır, gəl evə.

Ertəsi günü Mənsurə yenə qırmızı kirəmidli evə qayıtdı. Rəhmanla Diləfruz axşama kimi ona öyüd-nəsihət verdilər. Qız  Adilin Bakıya gəlməsi barədə deyilən xəbərin yalan olduğunu bilmədiyi üçün sevinir, intizarla dayısı oğlunun yolunu gözləyirdi.

İki gün keçdi, Adil gəlmədi. Üç gün, dörd gün keçdi, yenə gəlmədi.

Bir həftə sonra havaların qızdığını görən Diləfruz, Məmmədlə Laloçkanı da götürüb Sarayda, dəniz qırağında bəhərini aldıqları bağa köçdü. Rəhman da növbəti səfərə getdi.

Mənsurə qəfəsə salınmış quş kimi, dörd divar arasında yalqız qaldı. Ancaq Diləfruzla yaşamaqdansa, yenə tək qalmaq yaxşı idi.

Neçə gün idi ki, axşamlar qaranlıq çökən kimi Mənsurə yerini aynabənddə salıb uzanır, saatlarla xəyala dalıb yata bilmirdi. O, tənhalığa uşaqlıqdan alışmışdı. Atası cəbhədə olan vaxtlarda anası səhərdən axşamadək kolxozda işləyər, evdə balaca Mənsurəni tək qoyardı. Qızı nə dənizin vahiməli gurultusu,nə küləyin vıyıltısı, nə də dəhşətli şimşəklər, yağışlar qorxudardı. Qaş qaralan zaman arabir qapıdakı it hürəndə, qız – Ay kimsən? – deyə elə ucadan soruşardı ki, səsinə qonşu həyətdəki qazlar qaqqıldaşardılar.

Lakin indi Mənsurənin ürəyi tənhalıqdan darıxırdı. Axı o zaman müharibə idi, başqa çarə yox idi. Elə Mənsurənin evdə qalması da anasına bir köməkdi. Bəs indi? Kənddən gələndə Bakının bütün kinolarına, teatrlarına, mədəniyyət saraylarına gedəcəyini, muzeylərə tamaşa edəcəyini düşünən Mənsurə bura gələrkən özünə ən yaxın adam Adili bilmişdi, onunla dostluq eləmək istəmişdi. Ancaq vəziyyət qızın düşündüyü kimi olmamışdı.

Bu axşam bürkü olmasına baxmayaraq, qız qapı-pəncərələri bağladıqdan sonra yerinə uzanmışdı. Mənsurəni fikir götürmüşdü. O, gah mütaliə edir, gah balışa dirsəklənir, gah da gələcək həyatı haqqında fikirləşirdi. “Diləfruz xanım bağdan qayıdan kimi şeylərimi yığışdırıb yenə yataqxanaya – qızların yanına gedəcəyəm. Qoy lap anam da məndən incisin!” Mənsurə bu düşüncələrdə ikən həyət qapısı döyüldü.

Qızın ürəyi yerindən oynadı. “Bu kim ola bilərdi? Bəlkə, Saleh müəllimdir? Yox o bu vaxt qapını döyməz. Burada Mənsurəyə təsəlli verən təkcə müəllim deyildimi?”

Qız təşviş içində tələsik xalatını geydi, pəncərənin bir tayını aralayıb başını bayıra çıxartdı.

−Kimsən? – deyə ehtiyatla soruşdu.

−Aç, mənəm.

Küçədən cavab verən adamın oğlan olduğunu səsindən müəyyən etmək çətin deyildi. Mənsurənin gözləri qaranlıq gətirdi. Bir anda qızın başından müdhiş fikirlər keçdi. Onun dizləri titrədi. “Görəsən kimdir? Gedib qapını açımmı? Yoxsa əvvəlcə, hasarın üstündən Saleh müəllimi səsləyim? Bunu ki, o özü mənə tapşırıb. Yox, qoy kişini narahat eləməmiş bir də soruşum”..

−Axı siz kimsiniz?

Mənsurə nə eşitdisə, bir göz qırpımında yerindən sıçrayıb ayaqyalın aynabəndin qapısına cumdu. Cəftəni çəkib pillələrdən yel kimi üzüaşağı götürüldü. Xalatının ətəkləri quş qanadları tək yanlara açıldı. O, həyətin qır döşəməsi üzərində ayaqlarını şappıldada-şappıldada yüyürüb, qapını açdı.Nə dediyini özü də bilmədən, qarşısına çıxan oğlanın üstünə tullanıb onun boynunu qucaqladı.

Qırmızı kirəmidli evdən eşitdiyi söhbətlər və baş verən hadisələr Saleh müəllimi çox narahat edirdi. O, uzun zamandan bəri qonşuluq elədiyi Rəhmanın Diləfruzun hökmü ilə son illərdə xeyli dəyişdiyini, kişinin pis yola düşdüyünü indi açıq-aşkar görürdü. Əvvəllər Diləfruzu ancaq davakar, deyingən kimi tanıyan Saleh müəllim, indi onun öz ərini başqa işlərə cəlb etdiyinə də şahid idi. Əvvəllər – Nə borcuma, desəm, arada pis olacağam. O arvadı ki mən tanıyıram, bir söz eşitsə, sonra dava-şavasından gərək baş götürüb şəhərdən çıxam. İyirmi ildən artıqdır ki, divarın o tərəfində onlar yaşayır, bu tərəfində biz. İndiyə kimi birtəhər yola verməyə çalışmışam, − deyə müəllim susurdu. Lakin birinci xəbərdarlıq da nəticəsiz olmuşdu. İndi isə qırmızı kirəmidli evə tez-tez yad adamların girib-çıxdığını görən və onların alverlə məşğul olduğunu öyrənən müəllim yenə rahat dura bilmirdi. Bu yaxınlarda Rəhmanın onu çağırıb borc pul istəməsi və evini dəyişdirməyi təklif etməsi müəllimi daha da həyəcanlandırmışdı. O gün Saleh müəllim evinə gəldikdən sonra onun narahat olduğunu görən arvadı səbəbini soruşdu. Müəllim məsələni danışdıqdan sonra hirslənib demişdi: “Daha bəsdir! Mən bu dəfə onların nə işlə məşğul olduqlarını lazımi yerlərə əməlli-başlı xəbər verəcəyəm! Elədikləri az deyil, üstəlik məni axmaq sanırlar, qonşuluqdan köçürmək istəyirlər”. Arvad ərini dilə tutub onu bu fikirdən daşındırmışdı. “Eləmə, Saleh elə iş tutma! Adildən eyibdir. Yaxşı ki, keçən dəfə bir şey olmadı. Sən ki ona “oğlum, oğlum” deyirsən, sabah gəlsə üzünə necə baxardın?!”

Arvadının sözləri Saleh müəllimin hirsini soyutmuşdu. “Eybi yoxdur, Adil gələr, mən ona hər şeyi danışaram. O özü də bu işə bir əncam çəkər”.

Mənsurənin iş əlindən dərslərini hazırlamağa vaxt tapmadığını da müəllim yaxşı bilirdi. O, bu barədə dönə-dönə qızın öz dilindən eşitmişdi: “Əlbəttə, müəllim, mən yataqxanada qalsam, daha yaxşı oxuyaram, həm vaxtım olar, həm də bu qədər yorulmaram”.

Diləfruzdan xəlvəti olan belə söhbətlər bəzən Mənsurəyə böyük təsəlli verərdi. Qız hər dəfə müəllimi görəndə ona dərdini danışmaq istərdi.

Adildən sonra Mənsurənin qırmızı kirəmidli evə gəlməsi müəllimi çox düşündürürdü. O burada yaşamağı Mənsurənin gələcəyi üçün təhlükəli sayırdı.

Diləfruzgilin bağa köçdüyünü və Rəhmanın Mənsurəni evdə tək qoyub yola çıxdığını bilən müəllim hər gecə Mənsurənin işığı sönməyincə yatmırdı. Qıza həyan olmaq üçün tez-tez artırmaya çıxıb öskürür, oyaq olduğunu bildirirdi.

Bu axşam müəllim qonşu qapının döyüldüynü eşitcək qalxıb artırmaya çıxmış, gələn adamı əvvəlcə qaranlıqda tanıya bilməmişdi. Lakin sonra Mənsurənin sevincək, qonağın boynuna sarıldığını görəndə ürəyi fərəhlənmişdi. Cavanları utandırmamaq üçün özünü onlara göstərməyib yavaşca geri qayıtmışdı.

 

SÜFRƏ BAŞINDA

 

Həyətdə, əncir ağacının kölgəsində döşənmiş əlvan xalı üstündə Diləfruzla Laloçka uzanmışdı. Kiçik süfrənin qırağında qoyulmuş sarı samovar buğlana-buğlana zümzümə edirdi. Ortadakı güllü padnosda yarısı yeyilmiş isti şor balıq, qırağından kəsilmiş yumşaq təndir çörəyi və bir nimçə üzüm vardı.

Arxası üstə uzanmış Diləfruz sağ qıçını sol qıçının üstünə aşırdığından, nazik ipək paltarının ətəyi bir qədər yuxarı qalxmış, ağ kündə dizləri açıqda qalmışdı. Yanaqlarını ovucları arasına alıb, yastığa dirsəklənib uzanan Laloçkanın köynəyinin geniş yaxasından o qədər də nəzəri cəlb etməyən balaca döşləri görünürdü. Qız yalın ayaqlarını cütləyərək gah yuxarı qatlayır, gah da ağ quma çırpırdı. Diləfruzun yuxuladığını zənn edən Laloçka, nə barədəsə fikirləşərək bu hərəkətini dayanmadan təkrar edirdi. Ağacın başına dırmaşmış Məmməd isə gücü çatan şaxələri sındırıb yerə tökür, dərdiyi əncirləri anasının sifətinə vurmağa çalışırdı. Arabir də ağaca qonan quşları hədələyib söyürdü.

Nə Diləfruz, nə Laloçka danışırdı. Nahardan sonra hər ikisi süst düşüb qalmışdı. Diləfruz təmiz səmada ağır-ağır axışan ağ, çəhrayı və mavi rəngə çalan buludlara baxsa da düşünmürdü. Laloçka gözlərini gözəl mənzərəli üfüqə, meyvə bağlarına, yaşıllıqlar arasından görünən evlərə, qumsal yollara zilləsə də heç nə görmürdü.

Dünyada təbiətin gözəlliyini duymayıb ondan zövq almayanlar da bədbəxt insanlardır!

Günəş qum təpələrinin döşündə ucalan qarağacların arasından yenicə boylanır. Ertədən quyu başında tökülmüş sudan əmələ gələn gölməçələr hələ buxarlanıb qurumamışdı. Bu yerlərdə alabəzək kəpənəklər və çömçəquyruqlar uçuşurlar. Havanın yavaş-yavaş qızdığını hiss edən çəyirtkələr meynələrin arasında o tərəf-bu tərəfə atılırlar. Bəzi həyətlərdə yeldəyirmanlarının pərləri yavaş-yavaş fırlanır. Bağların mərzində gah sıra ilə düzülmüş iydə, əncir, nar və püstə ağaclarının arasından, gah da meynəliklərdən keçən əyri-üyrü şehli karvan yolunda hələ kəndə gedən araba çarxlarının izləri durur. Ağacların kölgəsi uzanaraq yolun bu tayından-o tayına, bu bağdan-o bağa keçir. Xəzri əsdikcə hələ yetişməmiş heyvalar budaqların başını aşağı əyərək yellənir, əncir ağacları pəncə yarpaqları ilə əl çalır, quşlar civildəşir, haradasa uzaqlarda ilbizlər arasıkəsilməz, yeknəsəq səslə oxuyurlar. Ətrafdakı bütün bağlar bir-birindən ya tikan çəpərlə, ya xırda daşlardan hörülmüş alçaq hasarlarla ayrılır. Qonşu bağlar arasında gediş-gəliş çox olduğundan hasarlar aradan sökülmüş və bu evdən o evə ensiz cığırlar salınmışdır. Təzə xal salmış pişras*, qara şanı, kişmiş meynələrinin arası ilə qıvrılan bu cığırlar gah mərzlərin yanında haçalanır, gah da bağların içində bir quyu üstündə kəsişirlər.

Unudulmaz uşaqlıq illərimlə bağlı olan bu cığırların çoxunu indi ot bassa da, onlar mənim xəyalımdan silinməmişdir. Yəqin ki, heç zaman da silinməyəcəkdir! Mənə elə gəlir ki, saç-saqqalım ağaran vaxtlarımda belə Bakı bağlarına getsəm, yenə özümü, üstündə qara tut ləkəsi olan dizdən yuxarı gödək tuman, qolsuz köynək geymiş ayaqyalın bir uşaq kimi bu cığırlarla o baş, bu başa qaçan görəcəyəm.

Mənim qayğısız uşaqlıq illərimin hər baharı bu yerlərdə keçmişdir! Mən ayağıma tikan bata-bata, əlimdə quşatan, bu cığırlarla yüyürərək o qədər sərçə, zərd və sığırçın vurmuşam, o qədər çərpələng uçurmuşam ki! Mən bu cığırlarla möcalana** o qədər əncir, üzüm və heyva daşımışam ki…

Bu bağlarda bir-birindən aralı olan alçaq, yöndəmsiz evlərin hamısı mənə doğma və əzizdir! Bu evlərin hərəsində bir uşaqlıq dostum olardı. Mən onlarla narın ağ qum təpələrindəki kölgəliklərdə qurşaq yapışar, “kosaldıqaç” oynar, kəpənək tutar, ağaclara dırmaşıb aşağı tullanardım…

O vaxtlar mən hələ xoruz banından qabaq yerimdən qalxardım. Alaqaranlıqda gözlərimi ovuşdura-ovuşdura evimizin dalından keçən yol qırağına çıxardım. Məni yuxudan eləyən uzaqdan, lap uzaqdan gələn araba çarxının səsi olardı. Səbəbini özüm də bilmədən mən bu səsi o qədər sevərdim ki! Qumsal yolla ağır-ağır gələn araba təkərlərinin boğuq səsi indi də qulaqlarımdan getməmişdir. Mən yol qırağında durar, araba uzaqlaşıb gözdən itənə kimi onun dalınca baxardım. Şəhərə əncir, üzüm aparan bu arabaçıların çoxunu tanıdığımdan onlara ədəblə salam verib “sabahın xeyir, əmi” deyərdim. Onlar da mənə “aqibətin xeyir, oğlum”, deyib atamı soruşardılar. Araba gedər, gecə şehindən islanmış qəhvəyi qum üzərində çarxların dərin izləri qalardı.

Bəli, o vaxtdan uzun illər ötsə də, mən hər şeyi, hər şeyi bu günkü kimi xatırlayıram.

Bakı bağlarının da öz səfası, öz təbiəti, öz gözəlliyi vardı!

İndi burada, ipək paltarlar, lak çəkmələr geyərək, lələkli şlyapalar qoyan rəfiqələr – Diləfruzla Laloçka təbiətin bu füsunkar gözəlliyinə arxa çevirmişlər. Onları hər şeydən çox yenə öz söhbətləri maraqlandırır.

−Naharı hazırlayıb yeyincə adam lap əldən düşür, − deyə Diləfruz gövdəsini Laloçkaya tərəf çevirərək şikayətləndi. – Şəhərdə ev yiyəsiz qalmasaydı, Mənsurəni gətirərdim, işlərimizi görərdi.

Laloçka rəfiqəsinin sözü ilə razılaşmadı:

−Eh! Lazım deyil, zəhləm o Mənsurədən gedir! Sən də, Diluşa, qulluqçu tapdın də! Qohumunuz da olsa, o, sizin evə layiq deyil.

−A… qohumumuz hardan oldu? – deyə Diləfruz təhqir edilmiş kimi Laloçkaya baxdı. – Allah vurmuşdu onu! Mənim yaxın adamım da, qohumum da sənsən.

Arvad yenə onun yarasına toxundu. Laloçka böyrü üstə çevrildi:

−Diluşa, yaxın adamın ola bilərəm, − ancaq… – qız köksünü ötürdü, − qohumun ola bilmədim. Ara yerdə mamamın, əmimin yanında başım aşağı oldu. Belə bilsəydim, məsələni onlara açmazdım.

−Başıaşağı niyə olursan, ay qız? – deyə Diləfruz dikəlib ərklə Laloçkaya acıqlandı. – Səndən gedən nədir ki? Mənim əziz canım üçün, Rəhman bu dəfə Bakıya Adilsiz qayıtsın, onda görsün mən nə eləyirəm!

Laloçka nimçədəki üzüm salxımından bir gilə qoparıb ağzına apardı.

−Tutaq ki, Rəhman gəldi, Adili də gətirdi, sonra?

−Sonrası ilə sənin işin olmasın. Ölməmişəm! – Diləfruz sağ əli ilə sinəsinə vurdu. – Sən mənim gəlinimsən! – Bir kəlmə!

Bu sövdanın baş tutmasını indi Diləfruz heç də Laloçkadan az istəmirdi. Əgər Laloçka belə bir ailə ilə qohum olmağı, asudə yaşamağı arzu eləyirdisə, Diləfruz da özünün və ərinin gələcək həyatının rahatlığını təmin etmək üçün qızın qohumları ilə, ələlxüsus əmisilə yaxın olmağı vacib bilirdi. Üstəlik, bir azdan universiteti qurtarıb həmişəlik Bakıya gələcək Adili evdən uzaqlaşdırmaq üçün Diləfruza görə bu ən yaxşı vasitə idi. Yoxsa o, istədiyi bir qızı alıb öz evlərinə gətirəcək, arvadın yerini dar edəcəkdi. Diləfruz bu barədə ərinə bir söz deməmişdi. Ancaq bu həqiqətdi: Adil qırmızı kirəmidli evə gələndən sonra yenə onların gününü qaraldacaqdı. Laloçkanın geniş otaqları vardı. Qız Adili öz evlərinə aparacağını vəd edirdi. Başqa cür də olmazdı. Laloçka ər evinə gedəndən sonra, onun anası tək qala bilməzdi. “Qızım kimə getsə, gəlib bizimlə yaşayacaq. – deyə axırıncı dəfə Diləfruz Laloçkanın anasına bu barədə eyham vuranda, arvad cavab vermişdi: − Mən gözümün ağı-qarası olan bir balamı özgə evinə qoymaram.”

Ancaq Diləfruz bu məsələ barədə tərəddüd içindəydi. Arvad bir tərəfdən Adilin Laloçkagildə yaşamağa razılıq verəcəyinə inanmırdısa, digər tərəfdən keçmiş inciklikdən sonra onun bir daha atası evində qalacağını da ağlına sığışdıra bilmirdi.

Laloçka isə Diləfruzun ürəyindəkilərdən tamamilə xəbərsizdi. O, böyük ümidlərlə Adilin yolunu gözləyirdi.

 

Həyət qapısına çıxan Mənsurə: “Qayanquşlay, səyçələy, çöyək yeyib dincələy” deyən dayısı oğlunu səsindən tanıyınca nə vaxt onun boynuna sarıldığını bilməmişdi.

Bibisi qızının gözlənilmədən qarşısına çıxması Adili də az sevindirmədi.

Gecədən xeyli keçmişdi. Mənsurə danışmaqdan yorulmurdu. O, bu vaxta kimi ürəyində saxladığı bütün sözləri Adilə deyib qurtarmamış gözlərini yummaq istəmirdi; kəndlərindən Bakıya gələrkən yolda gördüklərindən, texnikuma qəbul edildiyindən, şəhər qızları ilə tanış olduğundan söhbət edirdi.

Ertədən Mənsurənin hazırladığı yorğan-döşəyin üstünə uzanıb balışa dirsəklənmiş Adil, xörəkdən sonra süfrəyə qoyulmuş çayı unudaraq, gah bibisi qızına qulaq asır, gah da onun nə danışdığını eşitmədən Ceyran haqqında düşünürdü.

Əgər Moskvada atasının dedikləri doğru olsaydı günü sabah Adil üç il bundan qabaq itirdiyi məhəbbətini tapacaqdı. “Adam nə iş tutduğunu bir yaxşı fikirləşər. Dil verdiyi qızın gözünü yolda qoymaz”. Adili Bakıya gətirən ancaq Rəhmanın bu sözləri olmuşdu.

“ – Sağ ol, Ceyran! Sən mən düşündüyümdən də vəfalısan! – deyən Adilin ürəyində yenidən məhəbbət alovu şölələnirdi. – Sən məni utandırdın.”

İndi Adil Ceyrana yazdığı məktublara cavab almadığı üçün qızı bağışlayırdı. Bəlkə, Ceyran o kağızların Adildən gəldiyini heç başa düşməmişdi. Axı Adil göndərdiyi üstüörtülü məktubların heç birində öz adını yazmamışdı. O, belə etsəydi, Ceyranı ata-anasının yanında xəcalətli qoyardı. “Bəlkə də, Ceyran Moskvadan “Adilə” adlı bir rəfiqəsindən” gələn o qəribə kağızların Adildən olduğunu bilmədiyindən, oradakı sözlərin əsl mənasını duymamış və cavab yazmağı da yersiz hesab etmişdi?!

“ – Ancaq hər halda o özünü məndən sədaqətli göstərdi! – deyə Adil bibisi qızını dinləsə də, Ceyran haqqındakı fikirlərindən ayrıla bilmirdi. – Gör yazıq qız məni Moskvadan çağırtdırmaq üçün atama xəbər çatdırınca nələr çəkib! Yox, mən onun barəsində çox haqsızlıq eləmişəm! Ceyranın üzünə baxa bilməyəcəyəm!”

Mənsurənin sözünü yarımçıq kəsməsi Adili xəyaldan ayırdı.

−Hə, nə oldu? – dedi. – Niyə susdun?

Qızın səsindən bir şikayət duyuldu:

−Sən nə yaman dəyişmisən, ay Adil. Fikrin bilmirəm hardadır, heç mənə qulaq asmırsan.

−Yox, yox, Mənsurə, söhbətini elə, fikrim səndədir. – Qızın ürəyini almaq məqsədilə Adil ona bir sual verməli oldu: − Sən heç Diləfruzla aranızda olan əhvalatlardan danışmırsan, hə? Məktublarında da bir şey yazmırdın.

Mənsurə bu gözlənilməz sualdan şübhələndi:

−Yoxsa, dayım bu barədə sənə bir söz deyib?

−Dayın deməyib, ancaq mən öyrənmək istəyirəm.

Diləfruzdan şikayət üçün həmişə Adili arzulayan Mənsurə bu gün olub-keçənləri bir daha yada salmağı, qan qaraltmağı yersiz hesab edib fikrini dəyişdi: “Ögey olsa da, anasıdır. Qoy Adilin ürəyinə bir şey gəlməsin”.

−Aramızda nə ola bilər ki? – deyə Mənsurə özünü ələ alıb, dayısı oğluna cavab verdi. – Mən kiminlə olsa yola gedərəm. Bir də Diləfruz xanımın kefi kök, damağı çağ. – Qız azacıq susub əlavə etdi: − Yəqin Rəhman dayım sənə Moskvada demiş olar.

−Nəyi?

−Bilmirsən? Dayımın zayomu on min manat udub.

−On min? – deyə Adil soruşdu. – Bu haçan olub?

−Keçən dəfə. Moskvaya gedəndə pullarını da alıb. Mənə də bir şadlanka paltarlıq gətirib.

Adil, eşitdiyi xəbərdən o qədər də sevinmədi.

−Səndə təzə söhbətlər var, Mənsurə, − deyə o, qızın Ceyran haqqında da bir şey söyləyəcəyini güman etdi. – Danış, danış görək daha nə var?

Adil yuxusunu qovmaq üçün Mənsurənin dəmlədiyi çaydan bir qurtum içib stəkanı nəlbəkiyə qoydu. Bunu görən qız tez əlini qabağa uzatdı:

−Yəqin soyuyub, qoy təzələyim.

−Yox, çox sağ ol, Mənsurə, içmək istəmirəm. Sözünü danış.

−Daha nə danışım?.. Mən qurtardım. Bir az sən de görək o yanlarda nə var?

−Bu gün növbə səninkidir. Mən sabah danışacağam.

Adil Ceyran haqqında soruşmaq istədi, ancaq utandı. Mənsurə ilə belə söhbətlər etmədiyi üçün ona üstüörtülü bir sual verdi:

−Mən Moskvaya gedəndən sonra yoldaşlarımdan, tanışlarımdan bizə kim gəlib?

Qız dodağını büzdü.

−Sən gedəndən sonra bura adam çox gəlib, ancaq heç birini tanımıram. Bir də onlar sənin yoldaşların ola bilməz, hamısı yekə-yekə arvadlar, kişilər…

Adil gözlərini xalça üstündə onunla üzbəüz əyləşmiş Mənsurədən ayırmırdı. Mənsurənin görkəmində, danışığında, hərəkətlərində uşaqlıq əlamətləri hələ də qalırdı. Doğrudur, bu illər ərzində qız xeyli böyümüş, ətə-cana dolmuşdu. Mənsurə artıq, kənddə qaranquş yuvasına çörək aparan vaxtlarda olduğu kimi cılız bir qız deyildi.

Adil bibisi qızının danışıq və hərəkətlərində, nədənsə Ceyranın bəzi xüsusiyyətlərini görürdü. Mənsurənin səsi də Ceyranınkı kimi məlahətli idi. Danışanda onun da səsində incə titrəyiş duyulurdu. Mənsurənin çevikliyi də Ceyranı xatırladırdı. Bəlkə, belə oxşayışlar bu yaşda olan qızların çoxunda vardır.

Mənsurə qalxıb süfrəni yığışdırmağa başladı. O, stəkan-nəlbəkini mətbəxə aparıb qaylıdanda Adilin gözləri yumulmuşdu. Qız ehmalca Adilin corablarını çıxarıb, stulun başından asdığı paltarlarını götürdü. İşığı söndürdü və ehtiyatla evə keçdi.

…Yavaş-yavaş dan yeri sökülürdü, hava işıqlaşırdı.

Adil tələsik addımlarla, ürəyi döyünə-döyünə Ceyrangilin pilləkənlərini qalxıb qapını döydü, dayanıb həyəcan içərisində qızı gözlədi. Səsə Ceyranın anası çıxdı.

Adil bu qadını birinci dəfə görürdü. Onun ortadan yanlara ayrılmış gümüşü saçları, qızınınkı kimi nazik qaşları və qara gözləri vardı.

−Kimi istəyirsın, bala? – deyə arvad soruşdu.

−Mənə Ceyran lazımdır, ana, zəhmət olmasa onu çağırın.

Qadın geri döndü və bir az sonra Ceyran yüyürə-yüyürə qapıya çıxdı. O, bu gün də ağappaq geyinmişdi. Sanki qız, Adilin gələcəyini duyduğundan, bu paltarın, bu çəkmələrin ona çox yaraşdığını bildiyi üçün belə etmişdi.

Ceyran əsla dəyişməmişdi. Eynilə üç il bundan qabaqkı Ceyran idi! Xalı da əvvəlki kimi ağ yanağında qaralırdı. Düşüncəli və ağıllı gözləri yenə dağ çeşməsi kimi qaynayır, qızıl gül qönçəsi təki zərif, qırmızı dodaqlarında yenə təbəssüm gəzirdi.

−İçəri gəl, − deyə Ceyran Adili evə dəvət etdi.

−Yox, Ceyran, səninlə ikilikdə danışılası sözüm var, bayıra çıxaq.

−Daha nə sözün olacaq ki? – deyə qız qapını örtüb könülsüz halda Adillə yanaşı, pillələri enməyə başladı.

Ceyranın nə üçün soyuq danışmasının səbəbini bilən Adil:

−Yəqin ki, Moskvaya gedəndən sonra az məktub yazdığıma görə narazısan, Ceyran! – dedi.

−Mən səndən məktub almamışam! Yalan danışma!

−Bu nə sözdür, Ceyran, sən mənə yalançı deyirsən?

−Bəli, yalançısan. Məni şirin sözlərlə aldatdın. Sən mənim məhəbbətimə layiq deyilsən! Mən, Adil adında adam tanımıram, tanımaq da istəmirəm! Mən səninlə heç yana getməyəcəyəm!

Ceyran dayandı. Adildən üz döndərib hönkür-hönkür ağlamağa başladı. Onun göz yaşları yanaqlarını islatdı.

Adil yaxına gəlib onun könlünü almaq istədi.

−Ağlama, Ceyran… Birdən-birə niyə halın dəyişdi? Sən ki, belə deyildin?

−Sən də belə deyildin! – qız göz yaşları içində boğula-boğula cavab verdi. –Vaxtilə, mənimlə dəniz seyrinə çıxanda doğruluqdan, dostluqdan, sədaqətdən dəm vururdun. “Hüquqşünas olacağam, həqiqətin keşiyində duracağam”, deyirdin. Hanı?! Nə oldu?! Günahsız bir qızın təmiz məhəbbətini ayaqların altında tapdalayan sən deyilsənmi? Bəs sənə bu işin cəzasını kim verəcək? Niyə susursan?! Deməyə söz tapmırsan! Axı, nə deyəsən? Yenə susmağın məsləhətdir. – Ceyran ara vermədən danışır, göz yaşları yanaqları aşağı axaraq yaxasını isladırdı. – Heç utanırsanmı?! Mən ömrümdə kimsəyə könül vermədim. Təkcə sənə inandım. Sən də belə çıxdın… Bu idi sənin sədaqətin?! Get, bir daha gözüm səni görməsin!

Ceyran çılğın bir hərəkətlə geri döndü. Adilin nəzərində hər şeyi qaraldı, ancaq Ceyranın tuflilərinin səsini eşitdi…

… Adil gözlərini açdı. Əlində samovar olduğundan, aynabəndin qapısını ayağı ilə örtən Mənsurə səsə dayısı oğlunun ayıldığını görüb dayandı.

−Bağışla, Adil, − dedi, − səni yuxudan elədim.

−Yaxşı oldu ki, oyandım, Mənsurə, çox pis yuxu görürdüm.

Mənsurə samovarı yerə qoyub ona yaxınlaşdı.

−Nə görürdün? Danışsana.

−Mən yuxuya inanmadığım üçün ona məna da vermirəm. Köhnə dostlarımdan birini görürdüm.

−Heç mən də inanmıram, − deyə qız samovarı götürüb mətbəxə apardı.

Adili tər basmışdı. Yasdıq da, köynəyi də su içində idi. Yuxunun təsirindən ürəyi hələ də çırpınırdı.

O, şalvarını geyib qalxdı, əl-üzünü yudu. Axşamdan çarpayının başına atdığı köynəyini görməyib Mənsurəni səslədi.

−Mənim paltarlarımı hara yığışdırmısan, ay qız?

Mənsurə tez evə keçdi. Adilin yuyulub ütülənmiş köynəyini, cib dəsmalını və corablarını gətirib ona verdi. Adil əyilib şalvarına baxanda onu da ütülənmiş görüb gülümsədi.

−Ay sağ ol, bibiqızı, bu nə zəhmətdir.

Mənsurə:

−Xoşdur, − dedi və qızardı. Utanıb başını aşağı saldı. Susdu.

 

 

HARDASAN, CEYRAN

 

                   O, bu gün də evə kor-peşman qayıdırdı. Qəribə idi, sanki hər şey qəsdən Ceyranı Adildən ayrı salmaq üçün belə edilmişdi. Adam gördüklərinə də inanmaq istəmirdi. Dəniz kənarında Ceyrangilin evlərindən əsər-əlamət qalmamışdı. O ikimərtəbəli binanın yerində indi alçaq dəmir məhəccərlə dövrəyə alınmış yamyaşıl bir bağça salınmışdı.

Üçüncü gün idi ki, Adil hər səhər evdən çıxıb birbaş bura yollanır, vaxtilə əlini sıxıb Ceyrandan ayrıldığı yerdə dolaşır, onu axtarırdı. Lakin hər dəfə məyus halda geri dönürdü.

Adilə elə gəlirdi ki, o, Ceyranla gec-tez yenə burada qarşılaşacaqdır. Ancaq belə olmurdu. O, xeyli gözlədikdən sonra şəhərin mərkəzinə tərəf gedir, hansı küçələrdən keçdiyini bilmədən gəzirdi.

Adil Bakıya Ceyrana görə gəlmişdi. Lakin bütün ümidləri boşa çıxır, neçə illik həsrətə son qoyulmurdu.

“Bəlkə Ceyran heç Bakıda deyil? Ola bilməz ki, bu üç gündə bir dəfə də üz-üzə gəlməyək, − deyə Adil özünə təsəlli verirdi. – Məgər bu böyüklükdə şəhərdə Ceyranı axtarıb tapmaq asandır? Eh!.. Niyə qarşıma çıxmırsan, bəs hardasan, Ceyran?..”

Dördüncü gün də, beşinci də belə ötdü. İndi Adil, Ceyranı təkcə Saleh müəllimgilə gələndə görə bilərdi. Buna görə də o, tez-tez müəllimgilə gedir, saatlarla oturub söhbət eləyirdi.

Adil az qala Ceyran haqqında müəllimdən soruşmaq istəmiş, ancaq üzü gəlməmişdi.

Birinci gün müəllim qapını açanda, Adil onun boynuna sarıldı. Kef-əhval tutduqdan sonra müəllim dedi:

− Mən sənin gəldiyini dünən gecə eşitdim. Bildim yorğun olarsan, narahat eləmək istəmədim. – Saleh müəllim geri çəkilib bir daha fərəhlə Adilə baxdı. – Daha yekə oğlan olmusan. Öz aramızdır, bığ da sənə yaman yaraşır ha. Demək tezliklə universiteti qurtarırsan?

− Bəli.

− Sonra da bir prokuror kimi işə başlayırsan.

Adil danışmadı. Boynunu azacıq yana əyib başının hərəkətilə təsdiq elədi. Müəllim gəlib onunla üzbəüz əyləşdi.

− Prokuror! Bu ixtisasa elə təmiz adamlar gərəkdir ki, hər cür riyadan, üzgördülükdən, qohumbazlıqdan uzaq olsun! – Saleh müəllim gözlərini məchul bir nöqtəyə dikərək öz-özünə danışırdı. – O adamlar ədaləti təmiz vicdanla müdafiə etməyi bacarmalıdır!

Müəllim bir-iki dəfə Rəhman barədə söz salmaq istədisə də fikrindən döndü. “Qoy istirahət vaxtını qanqaralıqla keçirməsin, − deyə düşündü. – Ancaq hər halda mən onu ayıltmalıyam!”

Adil bu gün də Ceyran barədə heç bir şey öyrənə bilmədiyi üçün narahat idi.

− Nə var, fikirli görünürsən? – deyə müəllim diqqətlə onun sifətinə baxdı. – Sən gərək məndən heç nə gizlətməyəsən.

− Elədir, müəllim. Ancaq.. sizdən gizlədiləsi bir şey yoxdur.

Adil, ona atalıq edən bir adamın yanında qızdan; sevgidən söhbət açmağı özünə ar bildi. “Bəlkə Saleh müəllim özü bu haqda bir şey danışdı” – deyə müsahibinin dinməsini gözlədi.

Adil Bakıya gələn axşam, Mənsurənin sevincək qapıya çıxıb dayısı oğlunu qucaqlaması müəllimi şübhələndirmişdi. İndi bu sözləri deyəndə Mənsurəyə işarə edirdi.

Gündüzlər Adil müəllimgildə olduğu vaxtlarda qapı döyülən zaman Ceyranı xatırlardı. Bu dəqiqə qızın səsini eşidəcəyini düşünürdü. Belə hallarda yerində rahat otura bilməyən Adil, “siz zəhmət çəkməyin, müəllim” deyib qapını açmağa özü gedirdi. Ancaq hər dəfə kor-peşman qayıdırdı. Adilin qabağına gah çantası qəzet-jurnallarla dolu poçtalyon arvad, gah da qonşulardan, tanışlardan biri çıxırdı.

Adil yavaş-yavaş Moskvada atasının dediyi sözlərə şübhə etməyə başlayırdı. Lakin Rəhmanın onu aldatmasını heç nəylə əsaslandıra bilmirdi. İndi müəllimgildə də bu fikir onun başında dolandı. “Heç nə anlamıram. Axı, Ceyran atama nə deyə bilər? Bəlkə məni evə çağırmaqda bunların bir kələyi var? Yox, bu ola bilməz. Yəqin ki, Ceyran Saleh müəllimgilə gəlib-gedəndə atamı görüb, məsələni danışıb. Məhəbbət adamı hər şeyə məcbur edər. Bir-iki gün də gözləyəcəyəm. Qoy atam gəlsin, özündən soruşacağam. Bu qədər əziyyətdənsə, birdəfəlik hər şeyi açıb desəm yaxşıdır.”

− Xudahafiz, Saleh müəllim, − deyə Adil durub öz evlərinə gəldi.

Çarə atasının yolunu gözləməyə qalmışdı.

 

Adil Borislə Nataşanın yanında xəcalətli id. O, evdə heç kimin olmamasından istifadə edib dostlarını qonaq çağırmaq istəyirdi.

Saleh müəllimgildən gələndə o, Mənsurəyə qızın gözləmədiyi bir sual verdi:

− Sən hansı xörəyi yaxşı bişirə bilərsən?

Mənsurə tutuldu.

− Hansı xörəyi?.. Sənin xətrin nə istəsə.

− Sən nə bişirsən, mənim də xətrim onu istəyər.

Mənsurə dayısı oğlundan eşitdiyi bu sözdən utandı, Adilin nəyəsə eyham vurduğunu zənn etdi. “Sən nə bişirsən, mənim də xətrim onu istəyər”. Son günlər qızın rahatlığını pozan bütün dolaşıq, qaranlıq fikirlər bir anda aydınlaşdı. Hələ Adil Bakıya gəlməzdən əvvəl Mənsurənin heç kimə sezdirmək istəmədiyi məhəbbət onun qəlbində yenidən baş qaldırdı. Bu vaxta kimi dayıoğlu gözü ilə baxdığı Adil birdən-birə dəyişib Mənsurə üçün tamam başqa adam oldu. Qızı tər basdı. “ – Yaxşı ki, məsələni Adil özü açdı, − deyə fikirləşdi. – Yoxsa mən ona heç nə deyə bilməzdim”.

Mənsurənin başını sinəsinə endirib cavab vermədiyini görən Adil:

− Niyə danışmırsan, bibiqızı? – deyib ona yaxınlaşdı. Mənsurənin bütün bədəni əsdi. Qıza elə gəldi ki, Adil bu xəlvət evdə qollarını onun boynuna dolayacaq: “Daha nə gizlədim, görürəm özün hər şeyi başa düşmüsən. Mən də səni sevirəm, deyəcəkdi”.

Bu düşüncələr içində iztirabqarışıq bir nəşə keçirən Mənsurənin gözləri qaranlıq gətirdi. Evdəki bütün əşyalar hərəkətə gəlib başına fırlandı. Qız əlini alnına qoyub divara söykəndi və qeyri-ixtiyari olaraq gözlərini yumdu.

− Bıy, bu nədir? Olmaya xəstəsən, Mənsurə? – deyə qızın ürəyindəkilərdən xəbərsiz olan Adil təəccübləndi.

− Hə… mən… yox! Xəstə deyiləm… Elə bir balaca başım ağrıdı. Nə istəsən bişirərəm…

Sabahısı günortadan sonra Adil dostlarını axtarmağa getdi. Yol uzunu onun gözləri yenə Ceyranı arayırdı.

İdarədə Adil Nataşanı tapa bilmədi. Qızın “İnturist” mehmanxanasına düşdüyünü öyrənib geri qayıtdı.

… O, içəri girəndə Borislə Nataşanı aşağı mərtəbədə gördü. Kiçik bir pəncərə qabağında dayanıb başını içəri soxmuş Boris o tərəfdəki cavan qıza deyirdi:

− Daha sözünüz yoxdur ki? Əgər sizə elə bu kağız lazımdırsa, buyurun! Xahiş edirəm, məni Nataşanın yanına köçürün!

Qız danışmır, nə isə yazaraq gülümsəyirdi. Bu vaxt Nataşa geri çevriləndə Adilin gəldiyini görcək, qaşlarını qaldırıb heyrətlə səsləndi:

− Oy, Borya… Adil!

Boris başını şüşənin deşiyindən çıxarıb tələsik geri döndü. Hər ikisi Adilin üstünə cumdu.

− Bəs sən Bakıya gəlmək istəmirdin, nə oldu?

Adil dostunun sualına  ötəri cavab verdi:

− Məsələ uzundur, sonra danışaram… Sizin işləriniz necədir?

− Bizim işlərimiz lap belədir! – deyə Boris sağ əlini qabağa uzadıb ovcunu yumaraq baş barmağını dikəltdi.

Nataşa, Borisin bu dəqiqə hər şeyi ona danışacağını hiss etdi, utanıb üzünü yana tutdu.

− Bu gün düz on gündür, bu əzrayıl, − Boris şüşənin o tayındakı qızı göstərdi, − nəhsliyinə salıb bizə olmazın işgəncələr verirdi.

− Borya, bəsdir! – deyə Nataşa onun sözünü kəsmək istədi. Adil qaşlarını düyünlədi.

− Nə olub?

− Əşşi, daha bundan artıq nə zülm olar ki?! Nataşanı məndən ayırmışdı. Nə var, nə var, zaqs kağızı lazımdır. Belə də formalistlik olar?

Bu vaxt pəncərənin o tayından qız Borisi səslədi:

− Buyurun, rahat ola bilərsiniz, − deyə ona bir vərəq kağız uzatdı.

Boris, Nataşa ilə Adilin qolundan tutub onları pilləkənə tərəf çəkdi.

− Adil, lap vaxtında gəlmisən! – dedi. – Bu gün səninlə möhkəm vuruşacağıq.

− Nə münasibətlə?

− Səhərdən sənə bir kitab söz demişəm, başa düşmədin? Biz bu gün Nataşa ilə evlənmişik!

− Evlənmisən?!

− Bəli!

− Bu gün?!

− Elə indi zaqsdan gəlirik.

− Zarafat eləmirsən ki?

− Evlənməklə nə zarafat!

− Nə danışırsan Borya?!

− Eşitdiklərini!

− Təbrik edirəm!.. Təbrik edirəm sizi!

Adil Nataşaya yaxınlaşıb qızın əlini sıxdı.

− Xoşbəxt olasınız! – dedi. Sonra Borisi qucaqlayıb öpdü.

− Beş-on dəqiqə əvvəl Moskvaya teleqram vurdum. Sənə də, Nataşanın atasına da. Yazdım ki, “Evləndik!” – deyə Boris teleqramın qəbzlərini çıxarıb Adilə göstərdi. – Eybi yoxdur, səninkini yataqxanada uşaqlar alıb oxuyarlar.

Bütün əhvalatı Adilə danışan Boris axırda əlavə etdi:

− Çoxu o aşağıdakı qızın acığına evləndim. – Nataşa tərs-tərs Borisə baxdı. – Zalım oğlunun qızı, paxıllıqdan bizi bir-birimizdən ayrı salmamışdı? Mən də fikirləşdim ki, bu istiqrazdan udduğum pullar onsuz da xərclənəcək. Mənə qazanc qalan Nataşa olacaq. O qızın acığına verdim özümü zaqsa.

Hər üçü güldü.

− Doğrudan bu dəfə uduş bizim bəxtimizə düşüb. Atam da aparıb.

− Yox əşşi?! Nə qədər?

− O da on min!

− Baho, kefimizdir ki!

Nömrəyə keçib yenicə əyləşmişdilər ki, Adil onları evlərinə aparacağını bildirdi.

− Yox, elə şey yoxdur. Bu gün burda qonaqsan, sizə sabah gedərik.

Nataşanın etirazına baxmayaraq Adil təkid elədi:

− Bakıya gəlmisiniz, siz mənə qonaqsınız. Durun!

Həyətə gircək Borisin burnuna ləzzətli xörək iyi gəldi.

Adil qapıda onları qarşılayan Mənsurə ilə dostlarını tanış elədi.

− Bibim qızıdır, − dedi, − kitabxanaçılıq texnikumunda oxuyur.

Mənsurə ilk baxışdan Nataşanın xoşuna gəldi.

− Çox yaraşıqlı qızdır, − dedi, − gözləri də ceyran gözlərinə oxşayır.

Nataşanın bu sözlərindən Adilin tutulduğunu hiss edən Boris onun qolundan yapışıb qırağa çəkdi. Ancaq özlərinin eşidə biləcəyi bir səslə soruşdu:

− Nə oldu, Ceyranla görüşürsənmi?

Adil başını buladı.

− Niyə, inciyib?

− Bu günə kimi görə bilməmişəm. Köhnə evlərindən köçüblər, evin yerində bağ salınıb.

Boris mütəəssir halda duruxub nə barədəsə fikirləşdi.

− Demək biz Ceyranı tapa bilməyəcəyik?

− Belə görürəm, özü rast gəlməsə, yox. Yenə familiyasını bilsəydim adres bürosundan öyrənmək olardı.

− Bilmirsən, soruşarsan! – Boris azacıq ara verdi. – Yaxşı, o qonşu müəllim deyirdin, indi buradadırmı?

− Buradadır.

− Yəqin ki, o hər şeydən xəbərdardır. Ceyranın hara köçdüyünü bilməsə, familiyasını ki, deyər.

− Yeddinci sinfə kimi Ceyran onun tələbəsi olub.

− Vəssalam! Daha nə istəyirsən? Get müəllimi də bura çağır. Sən onu mənimlə tanış elə, sonrası ilə işin olmasın. Günü sabah Ceyranı tapmaq mənim boynuma!

Adil dostunun bu ümidverici sözlərindən ürəyində bir yüngüllük duydu.

− Bu saat gedib çağıraram, − deyib aşağı düşdü.

Ağ döşlük taxmış Mənsurə, aynabənddə stolun üstünü səliqəyə salırdı. Nataşanın da qıza kömək elədiyini görən Boris ona sataşırdı:

− Öyrənən vaxtındır, öyrən! Zirək gəlinsən, allah saxlasın səni mənimçün.

Nataşa özünü eşitməməzliyə vurdu. Mənsurə Borisin sözlərinə gülümsəyir, danışmırdı.

Qızlar hər şeyi hazır edib mətbəxə keçəndə, Boris arxadan Nataşanı süzdü. Bu gün o, ilk dəfə Borisin aldığı gəlinlik paltarını geyinmişdi. Tufliləri də təzə idi. Nataşa Borisə həmişəkindən çox-çox gözəl görünürdü. Qızın yanaqları və açıq qolları Bakının istisindən yanıb qızardığından daha da təravətli olmuşdu.

Adilin səsini eşidən Boris, geri çevrilib pəncərədən baxanda, balacaboy, çeşməkli bir kişinin də gəldiyini gördü. Tez qabağa yeridi.

− Boris Vasilyeviç, − deyə əlini ona uzatdı. Sonra da Nataşanı səsləyib müəllimə təqdim etdi.

− Xoş gəlmisiniz, − deyə Saleh müəllim ehmalca qızın əlini silkələdi.

Süfrəyə yenicə əyləşmişdilər ki, Boris öz evindəymiş kimi şüşəni götürüb qədəhlərə şərab süzdü. Dostunun sağlıq demək istədiyini duyan Adil, onun çiynindən basıb yerində oturdaraq, özü ayağa qalxdı.

− Saleh müəllim icazə versəydi, bir-iki kəlmə mən deyərdim.

− Buyur, buyur, oğlum, söz cavanlarındır.

− Bu gün… deyə Adil düşünə-düşünə, aramla danışmağa başladı. – Bu gün mənim ən yaxın dostlarımdan olan Borislə Nataşanın həyatında ciddi bir dönüş əmələ gəlib.

Boris onun sözünü kəsdi:

− Əmələ gəlməyib, özümüz əmələ gətirmişik.

Adil gülə-gülə onun kürəyinə vurub davam etdi:

− Çoxdan, təmiz ürəklə, saf məhəbbətlə bir-birini sevən Borislə Nataşa bu gün evləniblər. Gəlin onları səmimi-qəlbdən təbrik edək! Sağ ol, Nataşa! Sağ ol Borya!

− Xoşbəxt yaşayasınız! – deyə Mənsurə də utana-utana yavaşcadan dilləndi.

Saleh müəllim ayağa qalxıb qədəhini irəli uzatdı.

− Təbrik edirəm! Mehriban olun!

Boris yavaş-yavaş öz vəzifəsinə girişməyə başladı.

− İndi evlənmək növbəsi Adilindir, elə deyilmi, Saleh müəllim?

− Doğru deyirsiniz. Sağlıq olsa, yaxın zamanda Adilin də toyunu edəcəyik.

Söhbətin onunla əlaqədar olduğunu güman edən Mənsurə pul kimi qızardı, qalxıb mətbəxə keçdi. Onun isti xörək gətirməyə getdiyini güman edən Nataşa da qızın dalınca çıxdı.

Aranın xəlvətləşdiyini görən Boris qədəhləri doldurub Saleh müəllimin sağlığına dəbdəbəli bir sağlıq dedikdən sonra Ceyran barədə söz salmaq istədi.

− Hə, demək belə… Bağışlayın, Saleh müəllim, sizdən bir şey soruşacağam.

− Buyurun.

Elə bu əsnada Nataşa ilə Mənsurə nimçələrə qalanmış yağlı qutabı buğlana-buğlana ortaya qoydular.

Borisin sözü yarımçıq qaldı.

− Sonra soruşaram, − deyə söhbətin məxfi olduğunu Saleh müəllimə anlatdı.

Mənsurənin yaxşı süfrə aça bilməsi Adili çox sevindirdi. Gözaltı qıza baxıb ona təşəkkür etdi.

Mənsurə özünü itirdi. Yenə yanaqlarına qızartı çökdü, sinəsi qalxıb endi. İkinci dəfə Adilin üzünə baxmağa cəsarəti çatmadı.

−“Daha hər şey aydındır, − deyə qız xəyalından keçirdi. – O mənə başı ilə nəsə dedi. Gözləri də çox mənalı baxdı…”

Qonaqlar şirin yeməkdə ikən Mənsurə düşünürdü. Düşünürdü və Adil gələn günü yadına saldıqca xəcalətindən əriyirdi. O axşam qız, özü də hiss etmədən Adilin boynuna sarılıb onu qucaqlamışdı. İndi isə Mənsurə öz hərəkətinə görə dayısı oğlunun üzünə dik baxa bilmirdi.

−Yaşasın Adilin bibisi qızı! – deyə Boris qutabın üstünə sumax səpib yedikcə Mənsurəni tərifləyirdi. – Mən ömrümdə belə dadlı şey yeməmişdim. Nataşa, Mənsurədən bunun reseptini al, Moskvaya çatan günü bizim üçün qutab bişirəcəksən!

Üçüncü qədəhdən sonra Saleh müəllim də cavanlara qoşuldu, onlarla deyib-gülməyə, zarafatlaşmağa başladı.

Nataşanın Mənsurə ilə şirin söhbət elədiyini görən Boris, Ceyran barədə bir şey öyrənmək üçün müəllimə işarə edib onu qırağa çağırdı. Adil özünü laqeyd göstərməyə çalışdı.

−Yaman dostlaşmısınız ha, − deyə o, baş-başa verib pıçıldaşan qızlara söz atdı. Nataşa üzünü Adilə çevirdi:

−Heyf ki, bizi gec tanış eləmisən, − dedi, − Söhbətimiz yaxşı tutur. Mənsurə rus dilində elə qiyamət danışır ki.

Adil, aynabəndin pilləkəni üstündə dayanmış Borislə Saleh müəllimə tərəf baxdıqca ürəyi döyünürdü. Nə üçünsə Boris gözlərini yerə dikib susurdu. Müəllim isə təmkinlə əl-qolunu tərpədə-tərpədə nə isə deyir və arabir narazılıqla başını yelləyirdi.

Borislə Saleh müəllimin söhbəti uzun çəkdi. Yerində rahat otura bilməyən Adil, onlara tərəf getməyə məcbur oldu. Qapıya təzəcə yaxınlaşmışdı ki, müəllim onun gəldiyini görüb tez Borisə: “Ancaq özünə heç nə danışma.Qoy hələ bilməsin” dedi və geri dönüb aynabəndə keçdi.

Adil Saleh müəllimin sözlərindən və hərəkətlərindən şübhələndi.

Boris özünü şad göstərməyə çalışırdısa da, bacarmırdı. Adil, müəllimlə Borisin ondan nə isə gizlətdiklərini aydın görürdü.

−Nə var, Borya? – deyə o, özünü saxlaya bilməyib soruşdu. – Niyə qanın qaraldı?

−Heç… gedək içəri, qutablarımız soyudu. – Boris onun qolundan tutub aynabəndə çəkdi. Lakin bu dəfə o, özünü əvvəlki kimi apara bilmədi. Görünür, Nataşa ilə Mənsurə də məsələnin nə yerdə olduğunu hiss etmişdilər. Qızlar məlul-məlul gah bir-birinə, gah da Adilə, Borisə baxıb qəfildən ortaya çökən bu sükutun səbəbini öyrənməyə can atırdılar.

Məclis əvvəlki kimi şən keçmirdi. Elə bil ki, hamı yeyib doymuşdu. Bu ara Saleh müəllim saatına baxıb ayağa qalxdı.

−Salamat qalın, dostlar! Adil, Nataşa ilə Borisi bizə də gətirərsən… Eşidirsənmi? Mən də onlar üçün yaxşı xəngəl bişirtdirəcəyəm. Qoy görsünlər bizim xəngəl ləzzətli olar, ya Mənsurənin qutabları. – Müəllim qonaqlarla görüşüb ayrılanda əlini mehribanlıqla Mənsurənin saçlarına çəkdi. – Zarafat eləyirəm, qızım, Bakı qutabına heç nə çatmaz.

Müəllim gedəndən sonra Adil, Borisin hər şeyi söyləyəcəyini zənn edirdi. Ancaq arada nə vardısa, Boris məsələni gizlədirdi.

−Sən nahaq yerə ürəyinə başqa fikirlər gətirirsən, − deyə haçandan-haçana Boris, Ceyranın familiyasını və haraya köçdüyünü müəllimdən öyrənə bilmədiyini dostuna inandırmağa çalışdı. – Qoca kişidir, deyir, yaxşı ki, Ceyranın adını unutmamışam. O ki, familiyası ola.

Adil Borisin pərtliyini aşkar görürdü. Yəqin ki, Saleh müəllim ona həqiqəti gizlətməyi tapşırmışdı.

−Demək, müəllim heç nə bilmir? – deyə Adil sınayıcı nəzərlərlə Borisin tez-tez dəyişən sifətinə baxıb soruşdu.

−Yox… axı, niyə inanmırsan?

−Deyinən Nataşanın canı üçün!

Qızların içəri gəldiyini görən Boris cavab vermədi.

−Sonra deyərəm.

Borislə Nataşa gecəni Adilgildə qaldılar. Saat on ikidən keçmişdi. Qızlar o biri otaqda yatmışdılar. Aynabənddə yanaşı uzanan dostlar hələ də söhbətdə idilər. Adil nə qədər təkid edirdisə, Boris müəllimin dediklərini ondan gizlədirdi.

−Nə olar, gec-tez mən Ceyranı görəcəyəm. Sən deməsən də hər şeyi özüm öyrənəcəyəm. Ancaq… yaxşı olardı ki, məni nigaran qoymayaydın, − deyə Adil incimiş halda arxasını Borisə çevirdi…

Saat biri vurdu. Boris gözlərini tavana dikmişdi. Müəllimin dedikləri onu kədərləndirmişdi. O, dostunun halına acıyırdı. “Axı, mən Adilə sözün düzünü necə deyim? Bu ona pis təsir etməzmi?”

−Yatdın? – Boris dostundan daha səs gəlmədiyini görüb yorğanı onun çiynindən çəkdi.

Adil üzünü Borisə çevirdi.

−Nə var?

−Bilirsən Saleh müəllim nə deyirdi?

−Nə?

−Deyir, mən bilən, Ceyran Leninqrada oxumağa gedib.

−Leninqrada?

−…

Saleh müəllim Borisə Ceyranın getdiyini yox, getmək fikri olduğunu demişdi.

−Daha bunu bayaqdan niyə gizlədirsən?

−Səni narahat etməmək üçün.

−Yəqin bu yaxınlarda gedib, hə?

−Deyə bilmərəm.

−Eybi yoxdur, onu Leninqradda da axtarıb taparam!

Adil sevindikcə, Boris kədərlənirdi.

Çünki məsələnin əsli başqa idi!

 

 

ARZUEDİLMƏZ GÖRÜŞLƏR

 

Ertəsi bazar günü olduğundan Borisin gec qalxdığını görən Nataşa tələsmədi. Mənsurəyə, Moskvanın yeniliklərindən, öz işindən, Borislə universitetdə necə tanış olub və nəhayət evlənmələrindən danışdı.

−Mənə qalsaydı, hələ bir il də gözlərdim, − deyə qız əlavə etdi. – Borya lap zarafata saldı.

Mənsurə dinmirdi. Əgər bu təmizürəkli, sadə rus qızı ilə bir neçə gün belə yaxından dostluq eləsəydi, əlbət ki, o da Nataşaya qəlbini açardı, ondan məsləhət alardı. Ancaq hələlik ondan utanırdı.

Nahar vaxtı Adillə Borisin eyni açılmışdı. Buna qızlar da sevindilər.

−Dünən nəydisə, bizdən gizlədirdiniz, − deyə Nataşa tamamilə nigarançılıqdan çıxmaq istədi.

Boris qızın qolunu sıxıb ona göz vurdu.

−Elə bir şey yoxdur, Nataşacan, içkidən sonra Saleh müəllimin ulu babası yadına düşmüşdü, biz də ona görə dilxor olmuşduq.

Dostlar gələn istirahət günü görüşüb plyaja getməyi qət etdilər.

−Hələlik! – deyə Boris əlini Mənsurəyə uzatdı. – Bişirdiyin qutaba görə çox sağ ol, bibiqızı!

−Xoş gəldiniz.

Nataşa Mənsurəni qucaqlayıb öpdü.

−Düzü, darıxacağam sənin üçün. Bu bir gündə elə öyrəşdim ki, sənə. Bizə də gəlin.

Mənsurə razılıqla başını tərpədib qonaqları qapıya qədər müşayiət etdi. Adil də dostlarını ötürməyə getdi. Həyət qapısında Boris qara şüşəli çeşməyini  çıxarıb gözünə taxdı. Küçəyə yenicə çıxmışdılar ki, Rəhman onlarla qarşılaşdı. Kişi Adili görcək əlindəki zənbili yerə buraxıb üstünə cumdu.

−Oğlum… Gəlmisən?! – o, Adili bağrına basıb duz kimi yalamağa başladı. – Səni də bu qapıda görmək olarmış!

Adil Rəhmanın qolları arasından çıxcaq üzünü Borislə Nataşaya tutdu:

−Tanış olun, atamdır.

Boris, Rəhmanın sifətini görəndə yerində qurudu. Gözləri bərələ qaldı. O, bu təsadüfdən heyrətləndiyini gizlətmək istədisə də, bacarmadı. “Odur! Məndən istiqraz vərəqəsini pulla alan provodnikdir, − deyə düşündü. – Demək bu Adilin atasıdır?”

Borisin də sifəti sanki Rəhmana tanış gəldi. Kişi Nataşayla əl tutduqdan sonra dönüb bir də Borisə baxdı. Ancaq heç nə xatırlaya bilmədi.

−Heyif ki, mən bir az gec gəldim, − deyə Rəhman Adilin qonaqlarına canfəşanlıq göstərməyə çalışdı. – Yoxsa, oturub sizinlə əməlli-başlı söhbət edərdim. Oğlumun dostları mənim doğma balalarımdır.

Nataşa dil-ağız elədi:

−Çox sağ ol, əmican, sizsiz də bizə xəcalət verdilər.

Rəhman onlardan ayrılıb həyət qapısından içəri girəndə bir də geri döndü. Boris çevrilib çiyni üstündən ona baxırdı. Kişinin qəlbini şübhə bürüdü. “Axı, bu kimdir görəsən”

−Evə tez qayıt a… oğul! – deyə Rəhman arxaya, guya səbəbsiz baxmadığını bildirmək məqsədilə səsləndi.

“Burda nəsə bir sirr var. Adilin dediyinə görə atasının da istiqraz vərəqəsi on min udmuşdur. İstiqrazı məndən pulla bu kişi almışdı. Özüdür! Lap yəqin özüdür! Tilsimi açmaq lazımdır.”

Bu düşüncələr Borisi rahat buraxmırdı. Onun başını aşağı salıb arxadan fikirli halda gəldiyini görən Adil ayaq saxladı:

−Yenə nə var, Borya, xəyala dalmısan?

Boris yuxudan ayılmış kimitez özünü doğruldub onlara yaxınlaşdı. Ancaq ürəyini Adilə açmaq istəmədi. Çeşməyini çıxardıb gözlərini və alnını ovuşdurdu.

Adil onları dəniz qırağına qədər ötürdü. Dostlarından ayrılandan sonra sahildə gəzinməyə başladı.

Adamlar yavaş-yavaş bulvara axışırdılar. Kimi sevgilisilə, arvadilə qol-qola, kimisi də balasının əlindən tutub gəlirdi. Bəzi uşaqlar ata-anasından qabaqda üççarxlı velosipedlə xiyabanlarda bu başdan vurub o başa çıxırdılar.

Bunları görən Adilin qəlbi fərəhlənirdi. Ona elə gəlirdi ki, bu gülərüzlü uşaqlardan hansını çağırsa atlana-atlana qaçıb yanına gələcəkdir. Adam müəyyən yaşa çatanda uşaqları çox sevir, onlarla oynamaq, əylənmək istəyir. Bala şirin olur. Bu gün Adilin ürəyi həyatında ilk dəfə olaraq bu həsrətlə döyündü. “Kaş bu balaca uşaqlardan biri də mənimki olaydı! Özü də oğlan. Əlindən tutub gəzərdim.”

Adil bulvardan çıxanda yan tərəfdə tar səsi eşidib ayaq saxladı. Kimsə “Sarı bülbül” mahnısını çalırdı. O, səs gələn səmtə getdi. Ağac altındakı skamyada bir dəstə cavan əyləşərək şənlik edirdi. Adil üzbəüz skamyada oturdu. O, istər-istəməz yenə də Ceyranı xatırladı. Qızın sifəti gözlərinin qabağına gəldi. Adil onun yanağındakı qara xalı da gördü.

−Ceyran, Ceyran! – deyə öz-özünə danışmağa başladı. – Məni atıb Leninqrada getdin. Nə olar, təki xoşbəxt olasan. Gərək sən bu cür eləməyəydin, məni Bakıya çağırmamış çıxıb gedəydin. Heç olmasa məni danlayaydın, söyəydin, barı, sonra gedəydin.

Adil dünən gecə bu barədə çox fikirləşmişdi. Ceyranın onu nə üçün çağırtdırmasının səbəbini də aydınlaşdırmışdı. “O, mənim elədiklərimin əvəzini çıxır.” “Ceyran Leninqrada gedib”, − deyə Boris Adili aldatdıqdan sonra o, gözünü yollarda qoyduğu bir qız haqqında başqa cür düşünə bilməzdi. “Ancaq Ceyran, dalınca Leninqrada da gələcəyəm. Sən yenə mənim olacaqsan. Hər insanın həyatında böyük səhvi olur. O vaxt mən düşünmədən elə hərəkət etdim… Səni qoyub getdim. İndi hər şeyə peşmanam, Ceyran!”

Adilin ürəyi kövrəldi. Qalxıb evə getmək istədi. Azacıq irəliləmişdi ki, birdən bütün varlığı sarsıldı. Sanki yer ayaqlarının altından qaçdı. Az qala müvazinətini itirib yıxılacaqdı.

Adil gözlərini yumub bir də açdı. Bu həqiqətdi!

Qabaqda, kölgəlikdə qoyulmuş skamyada Ceyran oturmuşdu. O da tarın səsinə qulaq asırdı. Qarşısındakı ağ rəngli uşaq kolyaskasında bir körpə yatırdı. “Bu nədir?! Mən nə görürəm? Bu doğrudanmı Ceyrandır?!”

Ceyran!!

Adil nə vaxt çığırıb irəli atıldığını bilmədi. Harada olduğunu unudaraq qızı qucaqlayıb bağrına basmaq, saçlarını oxşamaq istədi. Lakin…

Səsə oyanmış uşaq isə yerində qurdalanaraq  gülümsəyirdi.

 

Rəfiqəsindən gələn məktubların arası kəsildiyini görən Xalidə nigaran qaldı. Sevdiyi oğlandan ayrılıb Bakıya getmək çətin olsa da, fikrini dəyişmədi. O da Ceyranı asanlıqla tapa bilmədi. Onların təzə evlərinin harada olduğunu yoldaşlarından öyrənib Ceyranı görməyə yollandı. Bu əhvalat Adil Moskvaya gedəndən bir neçə ay sonra olmuşdu.

Rəfiqəsini yenə əvvəlki kimi şən, gülərüz görəcəyini fikirləşən Xalidə zənnində yanılmışdı. Ceyranı tanımaq çətin idi. Qızın rəngi saralmış, gözləri çuxura düşmüşdü.

Xalidə Ceyranı xəlvətə çəkib onun söhbətinə qulaq asdıqca qəlbi sızlamışdı. Ceyran rəfiqəsindən heç nəyi gizlətməmişdi, hər şeyi yerli-yerində danışmışdı. Hətta, Saleh müəllimgildən gələrkən tanımadığı bir qızın onunla qarşılaşdığını və medalyonunu açıb Adilin şəklini göstərdiyini Xalidəyə deyəndə Ceyranın ürəyi kövrəlmiş, gözləri dolmuşdu.

−Ondan sonra sənə məktub yazmağa əlim gəlmirdi, Xalidə. Axı nə yazaydım? Utanırdım, − deyə Ceyran ah çəkdi. – Biz bura köçəndən sonra yəqin ki, köhnə adresimizə yazdığın məktublar da geri qayıdıb. Eləmi?

Xalidə düşüncəli tərzdə başını tərpətdi. İstər-istəməz o sevdiyi oğlanı xatırladı.

O gündən sonra Xalidə tez-tez Ceyranın yanına gələrək gülməli sözlərlə, məzəli zarafatlarla onu əyləndirər, qızın fikrini dağıtmağa çalışardı. Onu kinoya, teatra aparardı.

Xalidə rayona gedəndən sonra qızların məktubları yenə kənddən şəhərə, şəhərdən kəndə qanadlanmağa başladı. Adilin haqqında düşündükcə kədərə dözə bilməyən Ceyran onu unutmaq istəyirdisə də, bacarmırdı. Evdə çox darıxdığına görə qız ona təklif olunan incəsənət muzeyində işə girmişdi. Ata-anası da onun iztirab keçirdiyini duymuşdu. Günlər bu qayda ilə ötürdü…

Bir axşam Ceyrangilin təzə qonşularının evində böyük şənlik keçirildi. Qız gecə yarıya kimi musiqinin səsindən yata bilmədi. Qonşunun oğlu əsgərlikdən gəlmişdi. Məclisə Ceyranı da, ata-anasını da çağırmışdılar. Ancaq qız  getməmişdi.

Səhər Ceyran həmin oğlanla pilləkənin üstündə ikinci dəfə qarşılaşdı. Oğlan salam verib yuxarı qalxdı. Ceyran da onun salamını alıb aşağı endi.

Üç gün keçdi, bu hal bir də təkrar olundu.

Sonralar oğlan Ceyranla tez-tez qarşılaşdı. Və ancaq salamlaşdılar.

İki həftə sonra oğlan işə girmişdi. İndi hər səhər Ceyran qapıdan çıxanda ilk gördüyü adam həmin oğlan olurdu. Oğlanın iş yeri deyəsən, elə muzey tərəfdə idi. Hərdənbir Ceyranla bərabər gedirdi. Qız bunda heç bir qəbahət görmədiyindən, ürəyinə başqa şey gətirmirdi.

Bəzən onlar evə də birlikdə qayıtmalı olurdular.

Adətən həmişə oğlan danışır, Ceyran qulaq asırdı.

Bu qayda ilə bir neçə ay keçdi.

Ceyran onun adını təzə öyrənmişdi. Adı da özü kimi çox sadə idi: İsa.

Bu genişsinəli, enlikürəkli hündür oğlanın qara qaşları, göyümtül gözləri vardı. Üzünü tərtəmiz qırxdırar, şabalıdı yumşaq saçlarını səliqə ilə arxaya darayardı. Yerişindən, hərəkətindən heç də əsgərlik həyatı keçirdiyinə inanmaq olmazdı. Çox sakit və təmkinlə davranırdı. Onun necə əsəbiləşəcəyini, qışqıracağını təsəvvür etmək çətindi.

İsanın orta təhsili olduğundan o, həm sənət məktəbində tərbiyəçi işləyir, həm də institutda qiyabi oxuyurdu.

Bir dəfə hardansa Ceyranın muzeydə təlimatçı olduğunu öyrənib ora getmişdi, ancaq qızla danışmamışdı. Əlində oxlov kimi uzun bir ağac tutmuş Ceyran, divardan asılmış tabloları, portretləri, barelyefləri, poststamentlərin üstündə qoyulmuş heykəlləri və başqa eksponatları muzeyə gələnlərə göstərərək məlumat verirdi. İsa da adamlara qarışıb zaldan-zala keçərək Ceyranın dediklərini dinləmişdi. Çıxıb gedəndə, ancaq başının hərəkətilə ona razılığını bildirmişdi.

İkinci dəfə İsa muzeyə özü ilə bir dəstə şagird gətirmişdi. Onda Ceyran İsanın familiyasını da öyrənmişdi. Sənət məktəbində oxuyan uşaqlar ona “yoldaş Səmədov” deyirdilər. O günü gedəndə İsa Ceyrana yaxınlaşdı:

−Bağışlayın, − dedi, − sizə şagirdlərin və öz adımdan təşəkkür edirəm.

−Bu mənim vəzifəmdir, − deyə Ceyran gülə-gülə cavab verdi. Qızın yanaqlarında kiçik, dərin çöküklər əmələ gəldi.

−Mən öz borcumu yerinə yetirirəm

−Çox sağ olun.

İsa sözünü qurtardı. Uşaqları muzeyin qabağında cərgəyə düzdükdən sonra yenə Ceyranın yanına gəldi.

İsanın bu gün dili açılmışdı. Ancaq təmkinini pozmadan yenə aram-aram, astadan danışırdı.

−Bir də üzr istəyirəm. Bayaq elə onu soruşacaqdım, ancaq…

−Nəyi?

−Bu axşam atanız yəqin evdə olar.

−Atam hər axşam… – Ürəyinə nə gəldisə Ceyran sözünü yarımçıq kəsdi, qızardı.

İsa heç nə demədən uzaqlaşdı… Bir neçə həftə sonra təzə qonşular Ceyrangillə təzə qohum oldular. O gündən başlayaraq Ceyran yavaş-yavaş Adili unutmağa çalışdı. Bir qəlbdə iki məhəbbət ola bilməzdi.

İlk vaxtlar İsanı görəndə danışmağa söz tapmayan Ceyran, indi bu təmiz qəlbli, sadə öglanı özünə ən yaxın sirdaş sayırdı. Dərdini də, sevincini də onunla bölüşürdü.

Çox çəkmədi ki, Ceyran təntənə ilə İsagilə köçdü. Rəfiqəsi də onun toyuna  gəlib doyunca oynadı…

Xalidə rayona gedəndə gəzmək bəhanəsilə ata-anasını da özü ilə apardı. Lakin məsələ başqa idi, onların qızına da müştəri tapılmışdı. “Könül sevən yaxşıdır, − deyə qızın nə anası, nə də atası bu işə etiraz etmədilər. İkinci dəfə rayona gedəndə Xalidənin cehizini də maşına yüklədilər.

Hər iki rəfiqə öz taleyindən razı qalmışdı. Lakin hələ də Ceyranın qəlbinin dərinliyində gizli, hətta hərdən onun rahatlığını pozan bir yara vardı. Bu yara gec-tez sağalacaqdımı? Yoxsa sonralar ona daha çox əziyyət verəcəkdi? Bunu Ceyran bilmirdi.

Adilə hər şey aydın idi. Bu işdə Ceyranı müqəssir sayıb onu vəfasız adlandırmaq nahaqdır!

Ceyran olub-keçənləri gizlətmədən ona danışdı. Qız uzun zaman sədaqətlə Adilin yolunu gözləmiş, onun sevgisilə yaşamışdı. Lakin Saleh müəllimin və Laloçkanın dediyi sözlərdən sonra o, Adilin başqasına nişanlı olduğuna inanıb öz taleyindən küsmüşdü. Yenə Adilin məktubları gəlib Ceyrana çatsaydı, bəlkə də bu qədər ümidsizliyə qapılmazdı.

Laloçka medalyonu açıb Adilin şəklini göstərəndən, “bu mənim adaxlımdır” deyəndən sonra Ceyran nə edə bilərdi ki?

Adil də Moskvaya nə üçün Ceyrandan xəbərsiz getdiyini, evdə nələr baş verdiyini danışanda qızın bütün şübhələri boşa çıxdı.

−Neyləyə bilərik ki? Keçənə güzəşt deyərlər. Heç şeyi geri qaytarmaq mümkün deyil!  − Adil özünü toplayaraq Ceyrana son sözünü deyib ayrılmaq istədi.

Lakin gözü körpəyə sataşanda ayaq saxladı. Uşaq Ceyrana oxşayırdı. Elə bil anasının bütün gözəllikləri körpənin sifətinə köçürülmüşdü.

−Qızdır, oğlan?  − deyə o, gözlərini uşaqdan ayırmadan soruşdu. Ceyran başını sinəsinə endirdi. Güclə eşidiləcək bir səslə:

−Oğlandır, − dedi.

−Adını nə qoymusunuz?

Ceyrandan cavab gəlmədi. Adil çevrilib ona baxanda qızın gözlərini yaşarmış gördü.

−Adını Adil qoymuşam, − deyə Ceyran əllərilə üzünü qapadı…

 

 

 

İLK SEVGİ DUYĞULARI

 

                  Rəhman bağa gedib Adilin Moskvadan gəldiyini xəbər verəndə Diləfruzun gözləri parladı. Deməyə söz tapmayan Laloçka çaşıb özünü itirdi. Elə o axşam geyinib şəhərə yola düşdülər. Məmməd ağacdan yıxılıb əzildiyi üçün onu gətirə bilməyib qonşuya tapşırdılar.

İkinci gün idi ki, Diləfruz pərvanə kimi Adilin başına dolanır, hər sözünə “can” deyə cavab verir, hər xahişinə əməl edirdi. Adilin paltarını ütüləyir, yeməyini hazırlayır, çayını qoyurdu. Arvadın bu qayğıkeşliyi ərini də sevindirirdi.

− Görürsən, oğlum, Diləfruz xanım da dəyişib, qabaqkı kimi deyil, a… əvvəl elədiklərinə indi peşmandır, − deyə Rəhman xəlvətdə Adilə eşitdirdi.

− Ancaq, ata, düzünü deyim, mən hələ onun səmimiliyinə inanmıram. Elə bilirəm bir ay keçsə, Diləfruz xanım yenə əvvəlki tək rəftar eləyəcək.

− Yox, oğlum! Daha onu görməzsən. Sən gedəndən sonra Diləfruz xanıma bir toy tutmuşam ki, ölənəcən yadından çıxmaz! – deyə Rəhman qapıya tərəf baxıb özünü tərifləyirdi: − Bir kərəm tutdum boğazından, yıxdım ayağımın altına. Dedim köpək oğlunun qızı, daha bəsdir! Dedi, qələt eləmişəm. Ona qulaq asan kimdir! Un yemiş eşşəkcən döydüm. Bir həftə bədəninin ağrısından yorğan-döşəkdən qalxa bilmədi. İndi çox yumşalıb. – Diləfruzun içəri girdiyini görən Rəhman tez söhbəti dəyişdi: − hə, demək belə-belə işlər…

− Bu isti evdə nə var, ay kişi, durub sərinə keçsəniz, − deyə arvad onları aynabəndə dəvət elədi.

− Doğru deyir, dur gedək, oğlum, balkona kölgə düşüb, orda əyləşək.

Onlar aynabəndə keçdilər. Mənsurə buranı təmiz süpürüb səliqəyə salmışdı. Stolun üstünə bir nimçə qara şanı qoyulmuşdu.

− Hə… görürsən də. Öz meynəmizin bəhərindəndir, − deyə Rəhman oğlu ilə üzbəüz oturdu. – Yeginən.

Adil üzümdən bir salxım götürdü. Bu vaxt Rəhman yenə Adilin yoldaşlarını xatırladı. “Axı, o qırışmalı mən harda görmüşəm?” – deyə fikirləşdi.

O gün vaqonda qırmızı milli göy pijama geymiş, qırxıq başı açıq olan Borisi, bu dəfə tamam başqa geyimdə, kepkalı və qara çeşməkli görən Rəhman tanıya bilməmişdi.

Bir az sonra Diləfruzla Mənsurə də gəlib onların yanında əyləşdi.

− Rəhman, maşallah, Adil nə yaxşı kökəlib. Həyətə girəndə əvvəlcə tanımadım, elə bildim başqa adamdır, − deyə Diləfruz ucadan dilləndi.

− Namxuda, maşallah! Elə demə, uşağa göz dəyər.

Adili birinci dəfə görürmüş kimi Mənsurə də gözlərinin altıyla ona baxdı.

− Daha vaxtıdır, gərək yengidə evləndirək onu, − deyə Rəhman arvadının tapşırığı üzrə əsl söhbətə keçdi. – Allaha şükür, bu il də bizimki bəxtindən pis gətirmədi, zayomumuz uddu. Sağ olsun hökumətimiz.

Adilin danışmadığını görən Diləfruz, evlənmək barədə onun rəyini bilmək istədi.

− Hə, nə var, balam, atan doğru deyir də, vaxtındır. Nə qədər burdasan gərək nişan üzüyünü aparaq.

Söhbətin sonunu intizarla gözləyən Mənsurə, Diləfruzun dilindən “aparaq” kəlməsini eşidəndə diksindi, ürəyi yerindən oynadı, o, narahatlıqla gözlərini Adilə zillədi.

− Hə, oğlum, utanmaq lazım deyil ki, − deyə Rəhman Diləfruzun sözünü təsdiq etdi. – Bu əvvəl-axır olan şeydir.Hacıleylək kimi həmişə tək gəzməyəcəksən ki!

Adil əlini saçlarına çəkib dikəldi.

− Yox, ata, gəlin bu barədə danışmayaq. Mənim elə fikrim olsa, özüm sənə deyərəm.

Mənsurə dərindən nəfəs aldı. Diləfruz qaşlarını düyünlədi. Rəhman narazı halda başını buladı.

− Mən hələ universiteti qurtarmamışam, − deyə Adil davam etdi, − diplom müdafiə edərəm, qayıdıb Bakıya gələrəm, sonra baxarıq… Hələ tezdir.

− Tezdir deyəndə ki, əsl vaxtındır də.

− Ba-ax, Adil, heç elə zarafat yoxdur! – deyə Diləfruz ərinin sözünü kəsdi. – Bir dəfə də gəl bizə qulaq as. Nə qədər burdasan işin yarısını görüb qurtaraq. Mənim əziz canımçün, sənə bir gözəl-göyçək, kulturnı qız tapmışam. Özü də böyük yerdəndir. Hər şeyi var.

Mənsurənin başından elə bil qaynar su tökdülər: “Yəqin Laloçkanı deyir!”

Adil kinayəli gülümsündü:

− Əvvəla, qız istəsəm özüm də tapa bilərəm. O ki, qaldı böyük-kiçik yerdən olması, bunun da bir əhəmiyyəti varmı?

Arvad tez sözünü dəyişdi:

− Niyə? Sən bəyəm balaca adamsan? Gərəkməz ki, a… qızın ata-anası, qohum-qardaşı sənə layiq olsun?

− Onun mənası yoxdur. Təki qız ağıllı olsun.

Bu cavab Diləfruzun kefini durultdu:

− Ay sağ ol. Bunu da yaxşı dedin. Təki qız özü ağıllı olsun… Mən də sənin üçün bir qız tapmışam ki… – Diləfruz dodaqlarını marçıldadaraq başını sağa-sola buladı, − əşi qız deyil, plombirdir, plombir!

Arvadın bu sözünə Mənsurədən başqa hamı güldü. Adil birdən ciddiləşib stulunu dala çəkdi.

− Gəlin söhbəti dəyişək! – dedi.

Diləfruz dilini saxlamadı:

− Bundan yaxşı nə söhbət eləyəcəyik? Bir də ki, sonra xeyir işə başlamaq bizə də çətin olar: İndi zayomumuz udub, atanın əlində pul var. Onu da xərcləyib qurtardı, nə olsun?

− Düzəldərik, fikir eləməyin! – deyə Adil ayağa qalxdı. – Qoy hələ qurtarıb gəlim, mən də sizinlə razıyam, toyu da elərik, gəlini də gətirərik. Ancaq hələlik bu barədə danışmaq tezdir.

Bu cavab arvada təskinlik verdi.

− Nə deyirik ki. Bu qədər gözləmişik, bir az da gözlərik.

Adil evə keçdi. Mənsurə üzüm nimçəsini götürüb yumağa apardı. Ər-arvad bir-birinin üzünə baxıb susdular.

Adilin gəldiyi bir aya yaxın idi. Ancaq o, çox fikirli olduğundan, hələ evdəki dəyişikliyə əhəmiyyət verməmişdi. İstiqrazın uduş pulu otaqları xeyli zənginləşdirmişdi. Evdə çatışmayan şey yoxdu. Adilin gördüyü köhnə şeylərdən bəziləri təzələrilə əvəz edilmişdi. Hər yerdə bir təmizlik və səliqə özünü göstərirdi. Ailədəki bu yeniliklər Adili o qədər də fərəhləndirmirdi. Diləfruzun xasiyyətindəki dəyişiklik – buna hələlik qəti inanmaq çətin olsa da, Adili razı salırdı. Ona elə gəlirdi ki, arvad köhnə adətindən tamamilə əl çəkməsə də, az-çox yumşalmışdır.

Son vaxtlar Mənsurənin hər bir hərəkəti, baxışı, hətta onunla danışanda rəng alıb-rəng verməsi belə Adili çox düşündürürdü. Mənsurə onu sevirdi. Adil bunu qızın məktublarından duymuşdusa da qəti inana bilməmişdi. İndi isə hər şey aydın idi! Ancaq Adil belə hallarda qızla az danışmağa çalışır, ona könül verməyə dili gəlmirdi. Mənsurə isə Adilin vaxtının azlığını duyduqca həyəcanı artırdı. Qız dayısı oğlu ilə təklikdə görüşməyə fürsət axtarır, belə bir fürsət əlinə düşəndə isə ondan qaçırdı. Evdə Rəhman da, Diləfruz da bundan xəbərsiz idi. İndi Mənsurə bütün çətinliklərə dözüb qırmızı kirəmidli evdə qaldığına əsla heyfslənmirdi.

Ceyran barədə düşünməyin nahaq olduğunu görən Adil, onu başından çıxarmaq üçün evdə oturmurdu. Bu isə Mənsurəni darıxdırırdı. Bu gün də o, geyinib çıxanda Mənsurəni həyətdə qaş-qabaqlı görüb dayandı:

− Nə olub, Mənsurə?

Mənsurə diksindi. Tez özünü doğrultdu.

− Heç nə…

− Bəs niyə qaşqabaqlısan?

− Heç… ürəyim sıxıldı, darıxdım.

Mənsurə yuxarı çıxmaq istəyəndə Adil onun qolundan tutub saxladı. Qızın bütün bədəni titrədi. Ürkək maral kimi sağa-sola boylandı, özünü itirib nə edəcəyini bilmədi.

− Ba-a-x, məndən gizlətmə, ha! – deyə Adil, kiçik bir uşaqla danışırmış kimi şəhadət barmağını Mənsurənin burnunun qabağında silkələdi. – Yoxsa səndən inciyərəm.

Dayısı oğlunun bu sözləri Mənsurənin ürəyinə sərinlik gətirdi. Qız bir anda hər şeyi unutdu.

− Hara gedirsən? – deyə nə üçün soruşduğunu özü də bilmədi.

− Elə havamı dəyişməyə çıxıram. Necə?

Mənsurə başını qaldırıb qorxa-qorxa yuxarı baxdı. Orada heç kimi görmədikdə yenə üzünü Adilə tutub:

− Mən də səninlə gedirəm! – dedi.

Adil bu təklifə razılıqdan başqa cavab tapmadı.

− Geyin, gedək.

Mənsurə quş kimi yuxarı uçdu.

 

Vəziyyətin nə yerdə olduğunu Diləfruzdan öyrənən Laloçka azacıq kədərlənsə də, yenə Adildən əlini üzmədi.

−Sən ürəyini buz kimi sərin tut, − deyə Diləfruz onu arxayınlaşdırdı. – Hər şey düzələcək. Ancaq tələsmə. Adil öz dili ilə dedi: “Qoy qurtarım gəlim, sonra toyu da elərik, gəlini də gətirərik”.

−Sən allah, lap elə bu cür dedi?

−Bax, mənim əziz canımçün!

Laloçka sevincindən Diləfruzu qucaqlayıb öpdü.

−Ancaq qorxuram o vaxtacan Adil fikrini dəyişə.

−Allah ətini tökməsin, yazıqsan. Gic-gic danışma! – deyə Diləfruz ona acıqlandı.

Bakının istisinə dözə bilməyən rəfiqələr yenə bir-birinə qoşulub bağa getdilər. Laloçka Adillə görüşmək niyyətilə şəhərdə qalmaq istədisə də, Diləfruz razılıq vermədi.

−Sən, mən deyənə qulaq as!Rəhmana tapşırmışam, onu da bağa gətirəcək. Gələr, orda görüşərsiniz, hər nə elərsiniz, özünüz bilərsiniz. Bir də Məmməddən nigaranam, mən getməliyəm.

Rəhman evdə qalmışdı. Kişi nə vasitə ilə olur-olsun özünü oğluna sevdirməyə çalışırdı. İndi o, arvadından çəkinmədən Adilə təzə üst-baş alır, cibinə pul qoyurdu.

İstirahət günü hava bürkü idi. Bir yarpaq belə tərpənmirdi. İsti, adamın nəfəsini darıxdırırdı. Adil Borislə Nataşanı götürüb plyaja getməyə söz vermişdi. Onun üçün də talvara çıxıb bir neçə salxım üzüm dərdi, Mənsurənin hazırladığı pendir-çörəyi kağıza büküb kiçik çamadana qoydu, yüngül məstlərini geyib həsir şlyapasını götürərək saata baxdı:

−Sağ ol, Mənsurə, − dedi, − mən getdim.

−Yaxşı yol! Ancaq, Adil, sən allah, çox dərində üzmə. Qorxuram.

−Nədən qorxursan, ay qız, mən uşağam?

−Dənizə etibar yoxdur. O uşaq-böyük bilməz.

−Yoxsa, nigaran qalacaqsan?

−A… bəs yox?

Adil çamadanı yerə qoydu.

Qızın qara qaşlarına, məsum gözlərinə baxdı.

−Onda geyin səni də aparacam!

Mənsurə razılıq vermədi.

−Yox getmirəm, − dedi, − ev sahibsizdir.

−Getməsən inciyərəm!

Mənsurə fərəhlə Adili süzüb gülümsədi.

−Ancaq çimməyəcəyəm!

−Niyə bəs uşaqlıqda çimirdin?

−…

… Plyajda soyunmağa yer tapmaq çətin idi. Göz işlədikcə uzanan sahil adamla dolmuşdu. Kimi suyu sıçradaraq çimir, kimi voleybol oynayır, kimi də çətir kölgəsində oturub iştahla çörək yeyirdi. Təmiz qumun üstünə uzanıb özünü günə verən adamların sayı-hesabı yoxdu. Burada ilk baxışda kişini arvaddan, oğlanı qızdan ayırmaq mümkün deyildi.

Gün bərk qızmışdı. Əsl dəniz havası idi.

Adilgil özlərinə münasib yer seçib soyundular. Suya birinci girən Nataşa oldu. Boris də onun dalınca getdi. Mənsurə arxadan onlara baxaraq ləzzətlə gülürdü.

Adil paltarların yanında uzun bir ağac basdırdı. Həsir şlyapasını çıxarıb ağacın başına keçirdi.

−Sən niyə soyunmursan? – deyə o Mənsurənin hələ də ayaq üstə dayanaraq Nataşaya əl elədiyini görüb dilləndi.

−Mən çimməyəcəyəm.

−Elə zarafat yoxdur. Onda səni götürüb paltarlı-paltarlıdənizə atacağam, özün bil!

Mənsurə, doğrudan da suya düşüb üşüyürmüş kimi çiyinlərini qısıb titrədi. Boris dənizdən Adili səsləyirdi.

−Gəlirəm! – deyə Adil əlini yuxarı qaldırıb yüyürə-yüyürə suya cumdu. O, dizə qədər getdikdən sonra birdən əllərini qabağa uzadıb irəli atılaraq üzməyə başladı.

İndi üçü də yanaşı çimirdi. Nataşa gah Borisin, gah Adilin ayağından dartıb onları suya batırırdı. Hərdən də qız Borisin çiyninə çıxaraq qaranquş kimi qollarını yana açıb sürətlə başı aşağı atılırdı. Səs-küydən ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Adil suyun altına girib yox olur, Boris onu axtarır, Nataşa hər ikisini qovurdu. Üzə çıxcaq gülüşüb yenə bir-birindən qaçırdılar.

Mənsurə adamların arasında onları asanlıqla seçirdi. Borisin ülgüclə təzəcə qırxılmış başı uzaqdan par-par parıldayırdı.

Yarım saat sonra hər üçü yorğun halda sahilə yönəldi.

Quruya çıxmağa az qalmışdı ki, Adil aşağı əyilib Mənsurənin üstünə su sıçratdı. Nataşa da ona qoşuldu. Qızın paltarı tamam islandı.

… Azacıq dincəldikdən sonra yenə dənizə cumdular. Adilin üzünün o yana olduğunu görən Mənsurə də tez yan-yörəsinə baxıb paltarını çıxardı və qaça-qaça özünü suya vurdu. Adil geri dönəndə Mənsurəni suyun içində gördü. Qız cəld əllərini sinəsinin üstündə çarpazlayaraq ağ, yumru çiyinlərini tutub bədənini suda gizlətdi. Üzünə tökülmüş yaş saçlarını dala atıb Adilə baxdı:

−Sən məndən uzaqda çim, − deyə geri çəkildi.

Adil mənalı-mənalı gülümsündü və bir az da yaxınlaşdı:

−Daha sən bundan sonra məndən utanma, − dedi.

Diləfruz Adildən bağa gəlməsini xahiş edəndə o, razılıq vermişdi: “Gələcəyəm, moskvalı yoldaşlarımı da gətirəcəyəm”, demişdi. Lakin Laloçkanın da Diləfruzun yanında olduğunu bilib fikrindən daşınmışdı.

Adil, evlərinə gəlib-gedən o bəzəkli qızı tamam unutmuşdu. Bu gün isə Mənsurədən Diləfruzun bağda Laloçka ilə qaldığını eşidəndə hər şey yadına düşdü.

−Bilirəm, atamla Diləfruz məni o eybəcərə nişanlamaq istəyirlər, − deyə Adil dilləndi. Qızın dərdi açıldı:

−Mən də elə başa düşürəm. Səndən qabaq Laloçka tez-tez Diləfruzun yanına gəlirdi. Həmişə xəlvətə çəkilib pıçıldaşırdılar. Bəlkə elə…

Adil kinayə ilə güldü:

−Bəli, mənə “böyük yerdən” seçdikləri qız odur.

Rəhmanın ikinci dəfə təkid etməsinə baxmayaraq Adil bağa getmədi.

Yay tətilinin qurtarmasına az qalmışdı. Borislə Nataşa gələn həftə Moskvaya yola düşəcəkdilər. Adilin də onlarla getməyə hazırlaşdığını duyan Mənsurə ürəyində buna razı olmasa da, bir söz deyə bilmirdi. Axı, necə deyəydi? Adil buna başqa cür baxmazdımı? Qız bu sualları başında dolandırır, heç bir nəticəyə gəlmirdi. Amma onu bilirdi ki, Adil gedəndən sonra yaman darıxacaqdır. “Eh, kim bilir, bir də o, nə vaxt qayıdacaq” deyə Mənsurə bir azdan başlayacaq intizarlı günlərin fikrini indidən çəkirdi. Adilin səsi qızı xəyaldan ayırdı:

− Mənsurə, mən bu həftə Borisgillə gedəcəyəm. Ancaq beş-altı aydan sonra yenə Bakıdayam.

− Beş-altı aydan? – deyə Mənsurə onun sözünü kəsib sevincək soruşdu. – Bəs hələ iki ilin qalmayıb?

− Elədir. Ancaq qışda diplom müdafiəsinə hazırlığa çıxacağam.

− Hə, belə de…

Plyajdan gələndən sonra Adil iki-üç dəfə mehmanxanaya Borisin yanına getmişdi.

Adil dostunun ondan hələ də nə isə gizlətdiyini hiss edirdi.

− Mən səni elə tanıyıram ki, Boris, gözlərinin içinə baxanda ürəyindən xəbər tuturam, − deyə Adil şübhəsini dostuna bildirdi. – Ceyran barədə də məni aldatdın, axırı nə oldu? – Uşaq-zad deyiləm ki? Onsuz da Ceyrandan əlim üzülmüşdü. Bir də vəziyyət elə gətirmişdi ki, başım o qızın yanında aşağı idi. Onun üçün də bu ağrını unutmağa məcburam. Ancaq sən yenə sözlü adama oxşayırsan. Bəlkə elə bir məsələdir ki, bilməyim yaxşıdır?

− Heç nə yoxdur, Adil, − deyə Boris qalxıb otaqda gəzindi. – Mən səni bu qədər çürükçü bilmirdim.

Boris restorana sifariş verib nömrəyə pivə gətirtdi. O, çox dilxor görünürdü.

Adilgildən gedəndə heç gözləmədiyi halda Rəhmana rast gəldikdən sonra Boris heyrətlənmişdi. Rəhman ondan satın aldığı istiqraz vərəqəsini öz adına keçirmişdi. Nə üçün? Adilin atası bu işi görməkdə nə məqsəd güdürdü? Qəribə idi. Çox qəribə idi! Boris getdikcə narahat olur, ona elə gəlirdi ki, burada nə isə bir sirr gizlənmişdir. Bu müəmmalı əhvalatı Adilə desinmi, deməsinmi? Boris bilmirdi.

O, açıq-aydın görürdü ki, atası Adilə yalan satmış, istiqraz vərəqəsini başqasından aldığını gizlətmişdir. Boris bu məsələni açsaydı, ata ilə oğul arasında ixtilaf əmələ gətirməzdimi? O bu barədə düşünür və tərəddüd içində susurdu.

Bir-iki stəkan pivə içdikdən sonra Adil köynəyinin yaxasını açdı, yaylıqla tərini silib dedi:

− Borya, sən məndən gizlətsən də eybi yoxdur. Qoy mən sənə öz sirrimi deyim. Düzü elə ürəyimi boşaltmağa gəlmişəm. Bəlkə də məni qınayacaqsan, bilmirəm…

Boris qaşlarını qaldırıb maraqla Adilə baxdı: “Bəlkə zayom məsələsini bilir?” deyə düşünərək, stəkanlara pivə süzdü, gözlərini yenə dostuna zillədi.

Adil vəziyyətini pozmadan davam etdi:

− Mən Bakıya gələn gündən bibim qızı çox həyəcan keçirirdi. Üzünə baxanda yanaqları pörtürdü. Fikrini duymuşdum. Ceyran məsələsi belə olandan sonra qıza əziyyət vermək istəmədim, doğrusu elə mən də o fikirdə idim. Ancaq fürsəti gözləyirdim. O günü dənizdə mən də ürəyimi ona açdım.

Boris stəkanını qaldırıb onun stəkanına vurdu.

− Sağ ol! – O, pivəni içib dedi: − Bu mənim ürəyimə dammışdı. Hətta dilimi saxlaya bilməyib Nataşaya da demişdim: “Mənsurə Adili sevir”. Demək səhv eləməmişəm. – Borisin gözləri yol çəkdi. – Ceyranı görməmişəm. Ancaq Mənsurə ağıllı qızdır. O səni başa düşər.

Bu qısa söhbətdən sonra Adil qəlbində bir rahatlıq hiss edərək evlərinə gəldi.

Axşam Rəhman oğlu ilə görüşüb Moskvaya yola düşdü. Ancaq kişi narahat getdi.

Adilin evdə darıxdığını düşünən Saleh müəllim onu nərd oynamağa çağırdı. Adil onlarda çox otura bilmədi, yarı canı Mənsurənin yanında idi.

Günlər elə tez gəlib keçdi ki, bunu nə Adil, nə də Mənsurə hiss etdi. Ayrılıq vaxtı yetişdi.

Adil Mənsurənin əlini tutub sıxarkən ehtiyatla özünə tərəf çəkdi:

− Gələndə sən məni qucaqlayıb öpmüşdün, − dedi, − indi də mən əvəzini çıxacağam…

 

 

MƏNSURƏNİN MƏKTUBU

 

Çoxdan ayrılmış dostlar bu axşam yenə bir yerə toplaşdığından yataqxananı səs-küy bürümüşdü. Hərə öz gəzdiyindən, gördüyündən danışırdı. Borisin Nataşayla evləndiyini bilən tələbələr bir-bir gəlib onu təbrik edirdilər.

− Sən öl, Boris Vasilyeviç Nataşayla Bakıya gedəndə bildim ki, onun kələyi var, − deyə yoldaşlarından biri ona sataşdı. Borisin sözü-söhbəti Bakını, Xəzəri, bir də Mənsurənin bişirdiyi qutabları tərifləməkdi.

− Yaxşı yoldaş olsaydın, o qutabdan bir-ikisini də cibinə qoyub bizə gətirərdin, yeyib görərdik Azərbaycanda nələr yetişir, − deyə “qutab” adını ilk dəfə eşidən oğlan onun meyvə olduğunu zənn edərək gileyləndi.

Gənclərdən biri Adilin tarını gətirdi.

− Al, bir az çal, çoxdandır səsini eşitmirik.

− Baş üstə, nə xətriniz istəsə çalmağa hazıram.

Adil tarı köynəkdən çıxarıb kökləməyə başladı.

− Soyuğa vermisən, dostum, səsi dəyişib, − deyə tarı gətirən oğlana eşitdirdi. – Hə, nə çalım?

Kimsə arxadan dilləndi:

− “Ceyran” havasını çal, ondan yaman xoşum gəlir.

Başqaları da bu təklifi bəyəndi.

− Doğru deyir, “Ceyran” havasını yaxşı oxuyursan, onu çal!

Adilin gözlərindəki təbəssüm yox oldu, çöhrəsini kədər bürüdü.

− “Ceyran” havasını yadımdan çıxarmışam, − dedi, − daha çala bilmirəm. Qoyun başqa şey oxuyum.

− De gəlsin!

Adili təkcə Boris duydu.

 

Otağa şən bir təranə yayıldı.

 

− Ay qız, deyirəm mən təki sirdaşın olaydım,

Şəhla gözün üstündə qələm qaşın olaydım.

 

Düşdüm nə yaman dərdə ki, dərmanıdı busə,

Kaş öpməyə ruxsarını göz yaşın olaydım…

 

O axşam Adili gecəyə kimi dincəlməyə qoymadılar. İki gün sonra universitetdə dərslər başlandı. İndi Mənsurənin quş qanadlı məktubları ara vermirdi. Qız evdə deyə bilmədiklərini kağızlara yazıb ona göndərirdi. Soruşmağa cəsarəti çatmadığı suallara cavablar alırdı. Bu qayda ilə Adil dərs ilinin nə vaxt yarı olduğunu hiss etmədi. Bir azdan da yoldaşları ilə bərabər diplom müdafiəsinə başlayacaqdı. Bunun üçün indidən mövzu seçmək, material toplamaq, mühazirələri dönə-dönə oxumaq, öyrənmək lazımdı.

Adil yaxşı bir hüquqşünas olmaq arzusu ilə gecə-gündüz çalışır, sovet məhkəmə orqanlarının müxtəlif növlü cinayətləri necə aşkara çıxarmaları barədə cürbəcür kitablar tapıb mütaliə edirdi.

Bir gün Adil universitetin partiya komitəsi katibi ilə görüşdü.

−Mən yanınıza gəlmək istəyirdim, − deyə Adil katiblə söhbət edə-edə onun kabinetinə girdi. Adil partiyaya keçmək istədiyini bildirəndə katibin çöhrəsində bir sevinc gəzdi.

−Bəli, yaxşı yurist eyni zamanda yaxşı kommunist olmalıdır, − deyə o, mənalı-mənalı başını tərpətdi. – Mən sənin çalışqan tələbələrimizdən olduğunu birinci kursdan görürəm. Əxlaqından, ictimai işlərdəki fəaliyyətindən də müəllimlər, professorlar narazı deyillər. Səni partiyaya namizəd hazırlamaq lazımdır.

Adil təvazökarlıqla başını aşağı salıb astadan dilləndi:

−Əgər siz bu böyük ada məni layiq görsəniz, mən ürəkdən sevinərəm!.. Doğrusu mən, yoldaş… – Adilin dili dolaşdı. – mən.. bu barədə sizə hələ keçən il müraciət etmək istəyirdim. Ancaq dedim, bəlkə tezdir.

Katib ona bir anket uzatdı.

−Al bunu, doldurub yanıma gələrsən.

−Baş üstə! – deyə Adil ayağa qalxıb çıxmaq istədi. Lakin nə düşündüsə dayandı. Bir addım qabağa gəlib katibin stolunun qırağından tutdu. – Bilirsinizmi, hərənin ürəyində bir arzusu olur, − deyə o katiblə yaxın yoldaş kimi danışmağa başladı. – Bəzən bunu heç kimə demirsən. Mən həmişə onu arzu eləmişəm ki, hansı sahədə olursa-olsun təmiz vicdanla işləyim. Heç kimi aldatmayım. İş belə gətirdi ki, mən özümə hüquqşünaslığı seçdim. İndi mənim bütün fəaliyyətim qabaqdadır. Xalqıma nə xeyrim dəyəcəksə, bundan sonra dəyəcək. Mən bir kommunist təmizliyilə hər işi düzgün görmək istəyirəm. Alnım açıq, üzüm ağ… Bilirsinizmi, − Adilin gözləri doldu, dodaqları titrədi. – Adam hər şeyi dillə deyə bilmir…

Katib fərəhlə Adilə baxdı:

−Adam dillə deyə bilmədiklərini həyatda, işdə göstərir. Doğrudurmu?

−Bəli, doğru deyirsiniz…

Adil katibin yanından necə çıxdığını bilmədi.

 

Borisin toyuna gedəndə Adil Nataşaya xara kimi bərq vuran qəşəng güllü çin parçasından bir xalatlıq aparmışdı. Mənsurə üçün də həmin parçadan alıb saxlamışdı. Ancaq nədənsə ikinci ay idi ki, Rəhman görünmürdü. Adil Mənsurənin sovqatını gecikdirmək istəməyib onu poçt ilə göndərdi. Bir az da Məmməd üçün konfet alıb qutunun içinə tökdü.

Adil yataqxananın həyətinə yenicə girmişdi ki, Borisin harasa tələsdiyini görüb onu səslədi. Boris geri döndü. Adil yaxınlaşıb dostunun qolundan tutdu.

−Hara belə qaçırsan?

−Vacib işim var, Adil, bu saat qayıdıram.

−Gizlindir?

−Yox.

−Nə olub ki?

Boris başını sinəsinə əyib qaşlarının altından ona baxdı.

−Gedirəm görüm turşudan-zaddan nə tapıram.

−Oho! – deyə Adil onun peysərinə vurdu. – Başa düşdüm, demək, bizim üçün Nataşaya qutab bişirtdirirsən, eləmi?

−Yox, Adil, başqa məqsəd üçün lazımdır.

−Nə üçün?

−Vallah, necə deyim, sən hələ subay oğlansan, elə şeyləri bilməzsən. Nataşaya lazımdır ey. Deyir, mənə hardan olsa, bir az turş şey tap.

−Məsələ aydındır. Ancaq sən turşunu çox tez axtarmağa başlamısan. Toydan cəmisi nə qədər keçib ki?

Boris bic-bic güldü.

−Sən toyumuzun tarixini Bakıda qutab yediyimiz vaxtdan hesabla. Burdakı toyu, Nataşanın atası üçün elədik. Yoxsa kişi bizdən küsərdi.

−Məsələ aydındır, Boris Vasilyeviç!

Adil də onunla getdi.

Toydan sonra Nataşanın atası kürəkənini yataqxanada qalmağa qoymamış, otaqlarından birini onlar üçün ayırmışdı.

−Nə qədər Moskvadasınız, burda qalacaqsınız, − demişdi. – Elə ki, qurtarıb bir yerə getdiniz, onda özünüz bilərsiniz.

−Belə qayınatadan kim inciyər? – deyə Boris təklifi məmnuniyyətlə qəbul etmişdi.

Son vaxtlar Borisi tanımaq çətindi. Nataşa onu elə səliqə ilə geyindirirdi ki, Adil: “Boris Vasilyeviç, hər dəfə səni görəndə professorlarla dəyişik salıram” deyə dostuna sataşırdı. Boris də söz üçün məəttəl qalmırdı. “Səliqədə mənə çatmaq istəyirsənsə, tez evlən!”

Dostlar geri qayıdanda universitetin vestibülündə Nataşa ilə rastlaşdılar. Qız onlara, hüquqşünaslıq fakültəsinin dördüncü kurs tələbələrinə diplom mövzularının paylandığını xəbər verdi.

Hər ikisi pillələri iki-bir, üç-bir tullanaraq dekanlığa cumdu.

Gün batmaq üzrə idi. Üfüq od kimi yanırdı. Moskvanın küçələrinə düşən kölgələr getdikcə uzanırdı.

Yataqxananın həyətində şam ağacları altında qoyulmuş skamyalardan birində tək əyləşmiş Boris Adilin yolunu gözləyirdi. Onların bugünkü söhbəti çox ciddi olacaqdı. Buna görə də Boris yanlarında üçüncü bir adamın oturmasını istəmirdi.

Adil darvazadan içəri keçib yaxınlaşan kimi Boris soruşdu:

−Nə oldu, atanı görə bildin?

Evlərinə yazdığı məktuba cavab almayan Adil atasının qabağına vağzala getmişdi.

−Gördüm!

−Əyləş, − deyə Boris yanında ona yer göstərdi. Adil oturmaq istəmədi.

−Səninlə sözüm var, əyləş!

Adil təəccüblə dostuna baxdı. Borisin sifəti çox ciddi göründü. Adilin qəlbinə nigarançılıq doldu. “Bəlkə Nataşaya bir şey olub!” O, Borisin yanında oturub gözlərini onun sifətinə dikdi.

−Nə var, Borya?

Boris özünü ələ almağa çalışdı.

−Heç, elə bir şey yoxdur. Dedim ikilikdə dərdləşək. – Azacıq ara verdikdən sonra Boris soruşdu. – Bəs atan çoxdandı yanına niyə gəlmir? Səbəbini demədi?

Boris çeşməyini çıxarıb döş cibinə qoydu.

−Deyir, nə bilim, qatar Moskvada az dayanır, yerin uzaqdır, gəlib-getməyə vaxt çatmır.

−Hm…− deyə Boris gözlərini qıydı.

Keçən həftələrdə Boris vağzala yoldaşlarından birini qarşılamağa getmişdi. O, perronda Rəhmanı görcək ona yaxınlaşıb danışmaq, öz zənnində yanılıb-yanılmadığını bir daha yoxlamaq istəmişdi. Bu dəfə Rəhman Borisi çeşməksiz o dəqiqə tanımışdı. Kişi özünü itirdiyindən nə edəcəyini bilməmişdi. Tez vaqonlardan birisinin qapısını açıb içəri girmişdi…

Ondan sonra Adil atasının yolunu çox gözləmişdi, lakin kişi bir dəfə də olsun yataqxanaya gəlməmişdi.

−Bəs əvvəllər necə gəlirdi?

Adil atası haqqında ona verilən bu suallardan şübhələnən kimi oldu, başını qaldırıb diqqətlə dostuna baxdı, ancaq bir söz demədi.

Boris Adilin baxışlarındakı mənanı duydusa da, özünü o yerə qoymayıb araya çökən sükutu pozdu:

−Əzizim, mən indiyə kimi səndən heç nəyi gizlətməmişdim. Biz Bakıda olanda sən məndən şübhələnmişdin. “Ürəyində bir sirr var, Borya, mənə açmırsan”, deyirdin. Yadındadırmı?

−Elədir, − Adil təsdiq etdi. – Bu söhbət mehmanxanada pivə içdiyimiz gün olmuşdu.

−Bəli, bəli. − Boris aramla başını tərpətdi. – Tamamilə doğru deyirsən.

−Sonra? – deyə Adil onu tələsdirdi. Boris təmkinini pozmadan sözünə davam etdi:

−Sonrası odur ki, mən evinizin bir sirrini sənə hələ Bakıda danışacaqdım. Onda Ceyrana görə ovqatın təlx idi. Bir də istirahətini korlamağı məsləhət bilmədim.

−Axı, nə olub ki, Borya?!

−Atanın istiqraz vərəqəsinin on min manat udduğunu unutmamısan ki? – deyə Boris bir müstəntiq ədasilə dostuna sual verdi.

−Yox, bunu ki, sənə özüm demişəm.

−Həqiqəti bilmək istəsən, qoy mən deyim: o udan istiqraz mənimki idi!

−Necə? Səninki?!

−Bəli, o istiqrazı atan məndən satın alıb.

Boris Nataşa ilə Bakıya gedərkən vaqonda olan əhvalatı yerli-yerində Adilə nağıl elədi. Sonra da vağzalda Rəhmanla necə qarşılaşdığını və onun daha niyə yataqxanaya gəlməməsinin səbəbini dostuna dedi.

−İndi başa düşürəm ki, bu məsələdə mənim də böyük axmaqlığım olub, − deyə o, öz təqsirini boynuna aldı. – Mən də o vaxt istiqraz vərəqəsini ona sadəlövhlük edib heç bir şey düşünmədən satmışdım. Sonradan məsələni başa düşdüm. Sən demə, savadsız, lakin bacarıqlı adamlar səni, məni də aldada bilərmiş! Yadındadırmı, mehmanxanada bu barədə sənə danışmışdım. Ancaq o kişinin kim olduğunu bilmirdim. Bakıda məni atanla tanış edəndə nə gözlərimə, nə də qulaqlarıma inandım.

Adilə hər şey aydın idi. Kələfin ucu tapılmışdı.

 

Adil Mənsurənin oxuduğu texnikuma göndərdiyi məktubun cavabını altı gün sonra aldı. Qız dayısı oğlunun xahişilə son zamanlar qırmızı kirəmidli evdə baş verən əhvalatları ona yazmışdı:

 

“… Diləfruzla dayım çox şeyi məndən gizlətsələr də, mən gördüyümü görmüşəm. Ancaq sənə deməyə qorxurdum, Adil, xasiyyətini bilirəm. Dedim, atanla sözünüz düşər, onsuz da səni az incitməyiblər. İndi ki, soruşursan, açıq deməliyəm: dayım Moskvadan gələndə özü ilə çoxlu şey gətirir – parça, ayaqqabı, qol saatı, qab-qacaq… Hamısını da tanımadığım kişilər, arvadlar gəlib evinizdən aparırlar. Belə vaxtlarda Diləfruz xanım məni qulluğa göndərir. Ancaq mən uşaq deyiləm ki, özümə görə ağlım var…

Hərdən evdə tək qalanda həyət qapısını döyən yad kişilərdən qorxuram. Ürəyimə min cür fikirlər gəlir. Ancaq sən Bakıda olan vaxtlar arvad müştərilərinin hamısına tapşırmışdı ki, özü bağda olacaq, mənimlə heç bir söz danışmasınlar. Bunu da sənə görə eləmişdilər. Onun üçün də səni evdən uzaqlaşdırmaq istəyirlər. Düzünü desəm, buna elə dayım da razıdır. Bilirəm, güləcəksən, Laloçkanı sənə nişanlamağa çalışırlar”.

 

Mənsurə bildiklərini Adildən gizlətməsə də, hər şeyi qorxa-qorxa yazmışdı. Qızın məktubu belə qurtarırdı:

 

“Adil, kağızı axşam çörək almağa gedəndə poçt qutusuna salacağam. Ancaq markasız göndərəcəyim üçün üzr istəyirəm. Xahiş edirəm bu barədə nə Diləfruz xanım, nə də dayım xəbər tutmasın. Əgər sən soruşmasaydın mən bu sirri ölənə kimi heç kəsə açmayacaqdım…”

 

Hələ orta məktəbdə oxuyarkən Adil, atasının xırda alverlə məşğul olduğunu bilmişdisə də, buna əhəmiyyət verməmişdi. “Dava təzə qurtarıb, oğlum, mənim də çalışdığım odur ki, ağır günlərin əvəzini çıxım. Sənin qarnın tox olsun, üzün gülsün”, deyən atası ilə istər-istəməz razılaşmışdı. Ceyranla axırıncı dəfə görüşdə isə o, bunun ağrısını ürəyində duymuş, qızın yanında xəcalət çəkmişdi. Onda Adil ilk dəfə atasilə üz-üzə durmuşdu.

Borisin sözlərindən və Mənsurənin məktubundan sonra təkcə qırmızı kirəmidli evi deyil, onun divarları arasında yaşayan Diləfruzu da, doğma atasını da, o həyətə bu niyyətlə ayaq basan başqa adamları da Adil özünə yad hesab edirdi. Mənsurəni tezliklə oradan uzaqlaşdırmaq istəyirdi.

Adil partiyaya girmək üçün aldığı anketi doldurmadı, qatlayıb kitablarının arasına qoydu. Katibə dediyi sözlər üçün xəcalətindən yer yarılsaydı, yerə girərdi.

“Mən özüm aldansam da, partiyanı, dövləti aldada bilmərəm. Mən əvvəlcə ailəmin hansı peşənin sahibi olduğunu öyrənməliyəm! – deyə rahatlıq bilmədən gecə-gündüz düşünürdü. – Hər şeydən qabaq mən komsomolçuyam! Dövlət mənim üçün nələr etməyib? On beş ildir ki, məktəbdə müəllimlər, universitetdə professorlar qayğımı çəkir, mənə elm öyrədirlər. Onlar məni təmiz qəlbli, namuslu bir müstəntiq görmək, fərəhlənmək istəyirlər. Yataqxanada mənə işıqlı otaqlarda, yumşaq, təmiz çarpayılarda yer verirlər. Bütün bunlar vətən qayğısı deyilmi? Yox, mən doğma atam da olsa, güzəştə getməyəcəyəm! Bu yolda öldü var, döndü yoxdur! Yaxşı, bəs onda mən nə etməliyəm?!” Bu fikirlər hər an, hər dəqiqə Adilin beynini gəmirir, onu dinc qoymurdu.

 

 

QARLI QIŞ GECƏSİNDƏ

 

Rəhman istiqraz vərəqəsini xeyli vaxt cibində gəzdirmiş, onu göstərmədiyi adam qalmamışdı. Artıq kişinin ürəyi buz kimi sərin idi. Heç nədən qorxusu yoxdu. Moskvadan çamadan dolusu mal alıb gətirəndə kimsədən ehtiyat etmədən, çəkinmədən “zayomun pulundandır”, deyə hökumətə razılıq edirdi. “Çox şükürlər olsun ki, ömrümüzdə bir kərə bizim də üzümüz güldü. Allah Sovet hökumətindən razı qalsın. Bizim kasıb evimizə şadlıq gətirən hökumətin o zayomu oldu. Yoxsa, biz nəydik, Məmmədin ad gününü keçirtdi nəydi. Min şükür olsun o zayoma ki, indi heç kimin əlində gözümüz yoxdur. Ondan qabaq itə də bir sümük borclu idik.” Məmmədin yeddi yaşını qeyd edəndə Diləfruz qonaqların yanında belə bir diplomatik nitq söyləməyi ərinə tapşırmışdı.

İndi istər Diləfruz, istərsə də Rəhman Saleh müəllimdən də ehtiyat eləmirdilər. Onlar təkcə Borisdən şübhələnirdilər. Rəhman Borisi sonuncu dəfə vağzalda görəndə onun kim olduğunu bilmişdi. Buna görə də arvadı ərinə Adilin yanına gedib özünü göstərməyi məsləhət görmürdü.

Diləfruz Laloçkanın anasını “Adil qızınızla evlənməyə razı kimidir” deyəndə arvad sevindiyindən Diləfruzu qucaqlayıb ətli yanağından bərk-bərk öpmüşdü.

−Lap özü ilə danışdın? – deyə arxayın olmaq üçün soruşmuşdu. – Bəs atası nə deyir?

Diləfruz ağzını əymişdi.

−Atası? Mən olan yerdə atası nəkaradır! Adil öz dili ilə dedi ki, mən razıyam, ancaq hələ tezdir. Qoy dərsimi qurtarıb gəlim, sonra gəlini gətirək.

−Vəssalam! – Laloçkanın anası rahatlıqla nəfəs almışdı. – Biz də hazır!

O günü axşamadək Diləfruz Adilin, Laloçkanın anası isə qızını tərifləməkdən yorulmamışdı.

Rəhman Moskvadan oğlunun göndərdiyi parçanı və konfetləri alanda Diləfruz evdə yox idi.

−Baho! Bu nə qiyamət şeydir! – deyə kişi parçaya baxcaq ürəyində onun bazar qiymətini təyin etdi.

Mənsurə sevincək Rəhmanın yanına gəldi:

−Bunu Adil mənim üçün göndərib, dayı, − dedi.

−Səninçün? Nədən bildin?

Adil Mənsurəyə yolladığı məktubda ona paltarlıq göndərdiyini də yazmışdı. Lakin qız indi sözün düzünü dayısına deməyə utandığından pərt olub qırağa çəkildi.

Diləfruz Məmmədlə içəri girib stolun üstündəki parçanı və konfetləri görəndə arvadın gözləri bərələ qaldı.

−Bu hardandır, ay kişi? – deyə qabağa atıldı. Onun dalınca Məmməd də irəli yüyürüb konfetləri qamarladı, kağızlarını soyub acgözlüklə yeməyə başladı.

−Bilmirəm bunları Adil kiminçün göndərib, − deyə Rəhman arvadına baxdı, − deyəsən Mənsurəyə yollayıb.

Diləfruzun səsi divarlarda titrədi:

−Kimə?! Mənsurəyə neyçün?! Mənsurə təzə gəlin-zaddır bəyəm?

Kişi fağır-fağır başını çiyninə əydi.

−Nə bilim vallah…

−Hə-ə!.. – deyə Diləfruz səsini uzatdı, − başa düşdüm. Bu vaxt Məmməd ikinci dəfə stola yaxınlaşıb konfetdən götürmək istəyəndə, anası şappıltı ilə onun əlinin üstünə vurdu.

−Ədə, dəymə! – Arvad üzünü Rəhmana tutdu. – Bunları Adil yəqin ki, Laloçkaya göndərib, başqa cür ola bilməz.

Bu söz Mənsurəyə güllə kimi dəydi.

Diləfruzun dediyi Rəhmanın da ağlına batdı, kişi bığlarının altından güldü.

−Doğrudan, elədir ki, var. Laloçkayçün göndərər.

−A… bəs necə? Daha uşağın gəlməyinə az qalıb də. Əlinə düşən puldan yavaş-yavaş alıb yığır. Bunu da əlbət yollayıb ki, Laloçkanı ad eləyək, üzükdən qabaq onu aparaq.

Mənsurə dözə bilmədi:

−Adilin adına böhtan deməyin. Onun heç Laloçkanı görən gözü yoxdur!

Diləfruz cəld geri çevrildi.

−Kəs səsini! – O Mənsurənin ağzını əydi: − “Adilin adına böhtan deməyin”.

−Bəli, Adil elə qızla bircə addım atmağı özünə təhqir bilər. Siz özünüzdən…

−Kəs səsini! – deyə Diləfruz özündən çıxdı. – Bundan sənə nə borc? Sən kimsən bizim işimizə qarışırsan?!

−Hər halda mən özümü Adilə sizdən yaxın sayıram, − deyə qız da dilini saxlamadı. – Axırda özünüzü xalqa güldürəcəksiniz.

−Görürsən? Görürsən, Rəhman bacın qızını?! Eşitdin mənə nə dedi?..

Rəhman da Mənsurəyə acıqlandı:

−Heç dəxli mətləbə var?! – sən belə işlərə qarışma, qızım. Nə borcuna. İstəməsə xələtlik göndərməz ki.

−Baş üstə! – deyə Mənsurə əl-qolunu yellədə-yellədə dəhlizə keçdi. – Özünüz bilərsiniz… Nə istəyirsiniz eləyin. Mən daha danışmayacağam!

O biri gün Diləfruz Laloçkanı anası ilə evlərinə qonaq çağırdı. Bu gəlişin səbəbini başa düşməyən ana ilə qız gözlərini Diləfruzun ağzına zilləyərək oturmuşdular. Nədənsə bu gün Diləfruz da çox ciddi idi. Mənsurə stolun üstünə boşqab düzəndə Laloçkanın ürəyi dözmədi. Durub mətbəxə keçdi.

−Hə, demək belə-belə işlər, − deyə səbirsizliklə yeməyin ortaya gəlməsini gözləyən Rəhman  mızıldandı.

Mənsurə mətbəxə girən kimi Laloçka onu qırağa çəkdi.

−Bilmirsən, Diləfruz xanım anamı neyçün çağırtdırıb, − deyə soruşdu.

Mənsurə bir an belə fikirləşmədən cavab verdi:

−Bilirəm!

−Xeyirdirmi?

−Xeyir olmamış, nə ola bilər ki? Adil sənə xalatlıq yollayıb, şirni göndərib! Bu gün-sabah da nişan üzüyünü gətirəcəyik. Başa düşdün?

Laloçka şadlığından tullana-tullana o biri otağa keçdi.

Adil Mənsurəyə: “Özünü Diləfruza, Laloçkaya çox fağır göstərmə, − demişdi. – Yoxsa, onlar adamın başını yeyərlər”.

İndi Mənsurə də cürətlənmişdi. Laloçkadan acıq almaq üçün onu gülünc bir vəziyyətdə qoymaq istəyirdi.

Yeməkdən sonra, Diləfruz Adilin göndərdiyi parçanı və konfetləri ortaya gətirdi.

−Bax, gərək inciməyəsiniz. Oğlumuz necə istəsə biz də elə eləyəcəyik. Bir də axı, oxumuş adamdır. Ona köhnə qayda ilə evlənmək olmaz, hələlik bunları Laloçkaya pay göndərib, əlbət ki, əsl dəm-dəsgahı özü gələndən sonra olacaq.

Mənsurə altdan-altdan onları süzüb bic-bic gülürdü.

Laloçka isə çiyinlərini əsdirə-əsdirə nazlanırdı.

−Lap yaxşı eləyir – deyə Laloçkanın anası da Diləfruzla razılaşdı. – Biz özgə deyilik ki.

Bu ara Mənsurə də söhbətə qarışdı:

−Allah mübarək eləsin!

−Sağ ol, qızım, o gün olsun səninçün olsun! – deyə Laloçkanın anası razılığını bildirdi.

O gün ana-bala şadlıqdan gecəyə kimi evlərinə getmədilər. Qudalar “təzə bəylə” “təzə gəlinin” şirnisini içdilər, onları hamama apardılar, toylarını etdilər, köçürdülər, hətta uşaqları da oldu…

Laloçka anasilə getməyə hazırlaşanda Diləfruz:

−Ay kişi, gəlini tək buraxma – deyə ərinə, onları evlərinə ötürməyi tapşırdı.

Çay içən Mənsurə “gəlin” sözünü eşidəndə gülməkdən özünü saxlaya bilmədi, çəçəyib gözləri yaşarınca öskürdü.

Laloçka “qaynatasının” qoluna girərək pilləkənləri endi.

Şəhərdə çovğundan göz açmaq mümkün deyildi. Beş addımlığı görmək olmurdu. Külək küçələrin qarını sovurub divarlara, qapı-pəncərələrə çırpırdı. Teleqraf dirəklərində məftillər vıyıltı qoparır, ətrafdakı səs-küyü daha da artırırdı. Zəif şölə saçan elektrik lampaları tez-teza yanıb-sönürdü. Həmişə işıqları çil-çıraq kimi yanan Bakını bu axşam qaranlıq bürümüşdü. Arabir uzaqda minik maşınlarının siqnalı və tramvayların zəng səsi eşidilirdi. Küçələrdə tək-tək görünən adamlar sifətlərini çovğundan qorumaq üçün yaxalıqlarını qaldırıb evlərinə tələsirdilər. Hər yan qarla örtülmüşdü. Soyuq adamın iliklərinə işləyirdi. Külək binaları yerindən uçurmaq istəyirmiş kimi getdikcə güclənirdi.

Belə çovğunlu axşamda qırmızı kirəmidli evin qapısında bir minik maşını dayandı. İçərisindən ortaboylu, başında qulaqlı papaq, əynində boynu xəzli palto, ayaqlarında uzunboğaz çəkmə olan bir oğlan düşdü. Onun əlində kiçik çamadan vardı. Oğlan qapıya yaxınlaşaraq zəngi basdı. Maşın uzaqlaşıb gözdən itdi.

Adil qəfildən içəri girəndə Diləfruzla Rəhman mat qaldılar. Sonra hər ikisi sevincək ayağa qalxıb onu qarşıladı.

−Xoş gəlmisən, oğlum, belə xəbərsiz-ətərsiz neyçün? – deyə Rəhman yaxınlaşıb onu qucaqladı. – Necəsən, nə var, nə yox?

Adil atasının suallarına qısa cavablar verərək, onun qolları arasından xilas olcaq, soyunmağa başladı. Mənsurə dayısı oğlunun paltosunu, papağını alıb mıxdan asdı.

Diləfruz dil-ağız elədi:

−Hə, daha əvvəlki vaxtın deyil ki, evə üç ildən bir gələsən. Deyəsən, indi Bakı çəkir səni özünə tərəf.

Hələ qapını açanda Adilin sifətini çox tutqun görən Mənsurə təşvişə düşmüşdü.

−Xeyir olsun, oğlum. Ovqatını təlx görürəm. Yəqin soyuq kəsib kələyini yolda, − deyə Rəhman da oğlunun məyus olduğunu hiss etdi.

Adil keçib evin yuxarı tərəfində, stolun dalında əyləşdi.

−Bir danış görək necəsən?

−Çox sağ olun, yaxşıyam, − deyə Adil dəsmalını çıxarıb qardan islanmış üzünü, boynunu sildi. – Sizdə təzə nə xəbər var?

−Bizdə təzə nə olacaq, köhnə hamam, köhnə tas! Altı, yeddi ay əvvəl necə qoyub getmişdin, o cür yaşayırıq. Günümüzü birtəhər başa vururuq.

−Ay qız, Adil ac olar, tez bir şey hazırla, − deyə Diləfruz Mənsurəyə tapşırdı.

Adil etiraz elədi:

−Ac deyiləm, sağ ol, yemişəm.

−Onda çay qoy, soyuqdan gəlib.

Bu gecə evdə bir əhvalat baş verəcəyini Adilin gözlərindən oxuyan Mənsurə özünü itirmişdi. Qız mətbəxə gircək bir stəkan salıb sındırdı.

Cingiltini eşidən Diləfruz ayağa qalxıb Mənsurənin yanına getmək istədi, Rəhman qoymadı:

−Eybi yoxdur, aydınlıqdır, təki sınan qab-qacaq olsun. – Rəhman üzünü yenə Adilə tərəf çevirdi – hə, demək belə-belə işlər… Yaxşı, oğlum, tamam qurtardın gəldin, yoxsa genə gedəcəksən?

−Hələ qurtarmamışam, diplom yazıram.

−Nə yazırsan?

−Diplom. Bir kitab yazıb, yenə Moskvaya gedəcəyəm.

Rəhman heç nə başa düşmədi. Gözlərini qıyıb bir an fikrə getdi. Sonra yerində qurdalanaraq soruşdu:

−Yaxşı, bəs sən prokurorluq oxumursan, şair-zad deyilsən ki, kitab yazasan?

−Qayda belədir. Mən sən deyən kitablardan yazmayacağam. Sovet cəmiyyətində alverçilərlə mübarizə haqqında yazacağam! Evə də onun üçün gəlmişəm. Gəlmişəm material toplayım.

Adil sözünü deyib atasına çəpəki bir nəzər saldı. Rəhmanın rəngi saraldı. O, naməlum bir nöqtəyə baxaraq fikrə getdi: “Necə yəni alverçilərlə mübarizə haqqında yazacağam? Bu nə sözdür? – Kişi öz-özünə toxtaqlıq verdi: − Hə, nə olar ki, qoy yazsın da. Bunun mənə nə zərəri. – O yenə istər-istəməz özü barədə düşündü. – Yox… bu mənim heç xoşuma gəlmədi. Heç dəxli mətləbə var? Axı, başqa şey haqqında yaza bilməz?..”

Çovğun ara vermədən pəncərələri döyəcləyirdi. Sanki ac yalquzaq şüşələri cırmaqlayır, evə girməyə can atırdı.

Mənsurə ürəyi döyünə-döyünə qapı arasından söhbətə qulaq asırdı.

Ərinin susduğunu görən Diləfruz dilləndi:

−Yaxşıya… soruşmaq ayıb olmasın, alverçi deyəndə, bəyəm Moskvada yoxdur ki, Bakıya gəlmisən?

Adil istehza ilə güldü:

−Nə fərqi var ki! – O, həyəcanlı olduğunu gizlətməyə çalışsa da, bacarmırdı. Söhbətə haradan, nə cür başlayacağını bilmirdi. Adil ömründə indiki kimi çətin bir işə girişməmişdi.

Lakin qət etmişdi. Fikrindən dönməyəcəkdi!.. Mənsurə üç stəkan çay gətirib əvvəlcə Adilin, sonra Diləfruzla Rəhmanın qabağına qoydu.

−Mən içmirəm! – deyə Diləfruz stəkanı qırağa itələdi.

Rəhman fikrə getmişdi, tez-tez çənəsini sığallayırdı. Diləfruz da rahat otura bilmir, əsəbi halda stulu cırıldadırdı. Adil danışmadan evə göz gəzdirirdi. Xeyli vaxt heç kim dillənmədi. Adil çayını haçan içdiyini, soyuqmu, istimi içdiyini bilməmişdi. Qabağındakı stəkan boş idi. Mənsurə qalxıb ona bir də çay gətirdi. Otağa yenə gərgin bir sakitlik çökdü. Adil elə dərin düşüncəyə dalmışdı ki, bu an harada olduğunu belə unutmuşdu. Onun başında iki fikir, iki hiss bir-biriylə çarpışırdı.

Bir tərəfdən ata məhəbbəti Adili susmağa çağırırdısa, o biri tərəfdən haqq, ədalət, vətəndaşlıq borcu onu dillənməyə vadar edirdi. Bu dəqiqə onun üçün hər ikisi – susmaq da, danışmaq da çətin idi. O, şiddətlə döyünən ürəyini sakit etmək üçün stəkanı götürüb çaydan bir qurtum içdi. Lakin çay isti idi, dilini yandırdı. Tez stəkanı yerə qoyub azacıq qırağa çəkildi. Adil özü istəmədən yenə evin divarına göz gəzdirdi. Divardakı böyük xalçanı görcək ürəyi yenidən çırpındı. Daha susa bilmədi. Üzünü atasına çevirib təmkinlə danışmağa çalışaraq:

−Ata, o divardakı xalçanı təzə almısan? – deyə soruşdu.

Rəhman başını qaldırdı.

−Hansını, oğlum? Hə, onu səninçün alıb hazırlamışam.

Adil başını tərpətdi.

−Bəs mıxdan asılan o kostyum kimindir?

−O?.. – Rəhmanın dili dolaşdı. – Onu Diləfruz xanım tikdirib mənimçün… Xoşuna gəlir, qurbandır sənə.

−Çox sağ ol.

Adili hirs boğurdu. Sözünün dalını gətirə bilmədi. Onun bu cür sükut etməsi Rəhmanla Diləfruzu daha çox narahat edirdi.

Adilin bu sualları nə məqsədlə verdiyini bilən Mənsurənin ürəyi titrəyirdi. Qız öz ürək döyüntüsünü saxlamağa çalışırdısa da, bacarmırdı.

Adil nə düşündüsə, ayağa qalxdı. Kostyumu mıxdan alıb öz üstünə tutdu.

−Ata, bunu nə böyük tikdirmisən?

−Həri, elə qəsdən bir az gen-bol eləmişəm, − deyə Rəhman qeyri-müəyyən bir tərzdə cavab verdi.

Adil kostyumu ona uzatdı.

−Gey bir baxım.

Diləfruzun rəngi duruldu.

−Bəyənirsənsə, özün gey, Adil.

−Doğru deyir, oğul, deyəsən gözün tutub. Bağışladım sənə!

−Yox, ata, mənim üçün çox böyükdür.

−Elə mağazadakıların hamısı belə idi. Bilsəydim, xoşuna gələcək bir az kiçiyini alardım. – Rəhman birdən ayıldı və tez sözünü dəyişdi: − Elə mənə də bir az böyük kimidir…

Adil sınayıcı nəzərlərlə atasına baxıb soruşdu:

−Bəs deyirsən əynimə tikdirmişəm…

−Əşi, rəhmətliyin oğlu, indiki dərzilərdə bəyəm bir dərzilik qalıb ki, əyninə də tikə bilələr?

−O, hansı dərzidir, ata?

−Hə?.. Nə bilim, vallah… Əlqərəz, otur bir yaxşı-yaxşı söhbət eləyək.

Rəhman kostyumu aparıb yerindən asanda Adil onun əllərinin titrədiyini aydın görürdü.

−Maşallah, o uduş pulu evimizə xeyli kömək olub! – deyə Adil atasına eşitdirdi. Bu söz kişini yenidən cürətləndirdi:

−Allah hökumətin cibini dolu eləsin, oğul! – deyə stəkanı əyib onsuz da soyumuş çayı nəlbəkiyə tökdü. – Səndən sonra lap kasıblamışdım. İş o yerə çatmışdı ki, bir yol Saleh müəllimə də ağız açmalı oldum. O, insafını allah kəsmiş də…

−Vermədi?

−Yox, əşi! Sən hələ bu adamları yaxşı tanımırsan.

Diləfruz ərinin sözünü tamamladı:

−Allah ona verdiyi canı ala bilmir, Saleh müəllimdən borc almaq olar?

Adil məqsədini büruzə verməmək üçün özünü etinasız göstərməyə çalışaraq:

−Ata, − dedi, − uduş pulunu nə vaxt almısan?

−Hə? Zayomun pulunu! Elə o vaxt! Udannan bir az sonra.

−Neçə gün sonra!

−Heç dəxli mətləbə var? Bu nə sözdür, oğul?! İndi hər haçan, axır ki, almışam da, xərcləmişəm də.

“Daha bəsdir! – deyə Adil mətləb üstünə gəlməyi qət elədi. – Deyəsən mən bütün düşündüklərimin əksinə hərəkət edirəm. Acizlik göstərirəm. Əgər belə isə, daha bu söhbəti başlamaq nəyə gərəkdi. Danışacağam! Özü də çox ciddi danışacağam!” Adil sifətinə ciddi bir ifadə verdi:

−Ata! Bunları öyrənmək mənə lazımdır.

Rəhman darıxdığını hiss edib köynəyinin yaxasını açdı, acıqla oğluna baxdı:

−Yəni çox vacibdir, biləsən? Sənə atçot verməliyəm?

−Əslinə baxsan mən Bakıya elə buna görə gəlmişəm. Bu dəfə Diləfruz xanımla sən mənə haqq-hesab verməli olacaqsınız!

−Bura bax ey, − deyə arvad səsini ucaltdı, − aşna-aşna çıxdın ocaq başına! Fikrin nədir, balam, açıq danışsana!

Adil mənalı bir tərzdə Diləfruzu süzərək asta-asta başını tərpətdi.

−Tələsmə, hər şeyi biləcəksən.

Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Mənsurə stəkanları stolun üstündən yığışdırıb mətbəxə apardı. Adil qalxıb onun dalınca getdi. Mənsurəni Saleh müəllimi çağırmağa göndərib yenə öz yerinə qayıtdı. Lakin oturmadı. Stolun dalında dayanıb bir atasına, bir də Diləfruza baxdı.

−Siz onu bilin ki, mən hər şeydən xəbərdaram! – deyib alt dodağını dişlərinin arasında sıxdı.

Diləfruz özündən çıxdı:

−Nə olub? Adam öldürməmişik, oğurluq eləməmişik! Nə eşitmisən deginən! Xux! Qorxduq! Sən Moskvadan gəlmisən deyə, biz Bakıdan çıxacağıq?! – Adil atasının sifətinə baxanda bir anlığa onun halına acıdı, lakin Rəhman bunu hiss etdiyi üçün tez özünü doğruldub kinlə oğlunu süzdü.

−Sən deyəsən gedib oxuyub adam olmaqdansa, daha da axmaqlamısan! Başa düşə bilmirəm fikrin nədir.

Aynabənddən öskürək səsi eşidildi. Evin qapısı astadan döyüldü.

−Buyurun! – deyə Adil dilləndi. Saleh müəllim paltosunu çiyninə salmış halda içəri girdi.

−Baho… Adil! – Lakin o evdəkilərin üzündən vəziyyəti başqa cür görüb səsini dəyişdi. – Xoş gəlmisən.

Adil müəllimlə əl tutub öz yerini ona verdi:

−Nə təhərsiniz, Saleh müəllim?

Kişi başının hərəkətilə razılığını bildirdi. Diləfruz dalını müəllimə çevirdi. Mənsurə qapını örtüb kandarda dayandı.

−Sizə zəhmət verdiyim üçün üzr istəyirəm, − deyə Adil, Saleh müəllimə müraciət etdi.

Müəllim heç bir şey anlamayıb gözlərini döydü, paltosunu çiynindən sürüşdürüb stulun söykənəcəyinə saldı. Sonra papağını çıxarıb dizinin üstünə qoydu.

−Buyur, − dedi, − sənin üçün nə zəhmət çəksəm, mənə xoşdur.

Diləfruz hövsələdən çıxdı.

−Bura bax, müəllim! Bəlkə xalqın öz xarabasında bir gizli söhbəti var, gərək sənə elə deyəm dur çıx get?!

−Müəllimi mən çağırmışam! – deyə Adil cavab verdi. – Sən dilini gödək saxla!

Diləfruz “a-a” deyərək sağ əlini sol əlinin dalına vurub yanağına söykədi. – Bu nə sözdür! Gedə elə bil bizi məhkəməyə çəkib!

Adil səsini ucaltdı:

−Bəli, düzünü bilmək istəsəniz, mən bu gecə sizi mühakimə edəcəyəm!

– Adil, oğlum… – deyə Rəhman onu sakit etməyə çalışdı.

Yataq otağından “Ay mə…” deyən Məmmədin səsi eşidildi. Azacıq sonra o ara qapını açıb içəri girdi və anasının yanına qaçaraq onun dizlərini qucaqladı.

−Qorxma, bala, qorxma, − deyə Diləfruz uşağın başını sığalladı. Məmməd yuxulu gözlərini geniş açıb təəccüblə evdəkilərə baxdı.

Saleh müəllim stola dirsəklənərək hərəkətsiz oturmuşdu. Hələ də qapıda dayanmış Mənsurə qorxudan tir-tir əsirdi. Adil üzünü atasına tutaraq səsinə daha da qüvvət verdi.

−Mən daha üç-dörd il qabaqkı adam deyiləm! İndi hər şeyi başa düşürəm. Düzünü de, ata, o divardakı xalçanı hansı pulla almısan? O mıxdan asılan kostyumu öz əyninəmi tikdirmisən? Niyə susursan? Danışsana! – O, nəfəsini dərib kinayə ilə əlavə etdi: − İstiqraz vərəqəniz udmuşdu?! Sən o istiqrazı Moskvadan gələndə mənim yoldaşımdan pulla almısan! Alverlə qazandığınız haram mal-dövlətinizi qorumaq üçün camaatın gözündən əski asmaq istəmisən! Əgər bu doğru olsaydı, sən o istiqraz vərəqəsini üç ay cibində gəzdirib gedib-gələnə göstərməzdin!

Rəhman xəstə adam kimi zarıldadı:

−Heç dəxli mətləbə var. Axı, sən nöşün hər sözə inanırsan?

Diləfruz üzünü Adilə tutub yumruğunu stola çırpdı:

−Gözünün içinə kimi yalan deyirsən!

−Sus! – deyə Adil onun üstünə çığırdı. – Sənin cinayətlərin onunkundan da artıqdır. Bu evə gələndə sən özünlə murdar əməllər gətirdin! Atamı bu yola sən oldun. Sənin nəfsin oldu! Hər ikiniz – o da, sən də xalqın qanını sorursunuz, mən hər şeydən xəbərdaram! Camaatı soyub taladınız. Siz mənim başımı dost-aşna arasında yerə soxdunuz! Axırı sorağınız Moskvaya gəlib çıxdı. Daha bəsdir!

Adilin yanaqlarında və gözlərinin altında puçur-puçur tər damcıları parıldayırdı. Qıvrım saçları alnına dağılmışdı. Nəfəs aldıqca geniş sinəsi aramsız qalxıb enirdi.

−Demək, məndən sonra o qədər ehtiyac içində qalmısınız ki, axırı Saleh müəllimdən borc istəmisiniz, eləmi?! Müəllim də bilə-bilə sizə pul verməkdən boyun qaçırıb? Elədirmi?

İndiyə kimi bir kəlmə belə danışmadan yerində sakit əyləşən müəllim, nəhayət hərəkətə gəldi. Özünəməxsus bir təmkinliklə, mülayim səslə dilləndi:

−O doğrudur ki, başqasının ailə işinə qarışmaq yaxşı deyil. Buna heç mən də razı olmazdım. Ancaq indi görürəm ki, Adil məni çağırmaqda çox düzgün hərəkət eləyib. Sən otur, oğlum, − deyə o, Adilin əlindən tutub aşağı dartdı. – Heç hövsələdən çıxma. Hər işi sakit görmək lazımdır. – O, üzünü Diləfruza tutdu. – Sən də xahiş edirəm, mənə gözlərini çox bərəltmə! Mən sənin üçün Rəhman deyiləm. Üstünə bir kəlmə də qoymayacağam. Eşitdiklərimə inanmıram, elə bildiklərimi, gördüklərimi desəm kifayət edər!

Saleh müəllim, Rəhmanın Moskvadan satmağa nələr gətirdiyini, qırmızı kirəmidli evə kimlərin gəlib Diləfruzla alver elədiyini və axırda bu cinayətə göz yummamaq üçün milis idarəsinə xəbər verdiyini aram-aram Adilə danışdı.

−Hələ, siz, − deyə o, barmağı ilə Rəhmanla Diləfruzu göstərdi, − üstəlik məni evimdən-eşiyimdən də uzaqlaşdırmaq istəyirdiniz. Mən axmaq deyiləm! Nə qədər az bilsəm, yenə Rəhmanla Diləfruzdan çox bilirəm. Əslinə baxsan, elə bu təqsirin bir qismi də məndə olub. Sizinlə qonşu olmaq daha məndə də abır-həya qoymadı.

−Yaxşı, bura bax a!.. – Diləfruz yanıb tökülürdü. – Axır sözünüz nədir? Nə istəyirsiniz, balam, bizdən?!

Müəllim bu dəfə adəti xilafına, çox kəskin cavab verdi:

−Daha bəsdir, camaatı soyduğunuz! – O, əsəbiləşib yerindən qalxdı, əlləri əsə-əsə paltosunu çiyninə salıb yenə oturdu.

−O dəfə mən özüm axmaqlıq edib sizinlə möhkəm başlamadım! Siz milis orqanlarına min kələk gəlib yaxanızı qurtardınız.Adil bu evin uşağı olmasaydı,çoxdan öz cəzanızı çəkmişdiniz!..

−Mənə görə onları heç kəs bağışlamayacaq,−deyə Adil qarşısında oturan Diləfruza nifrətlə baxdı. − İndiyə kimi evimizdə üstüörtülü qalan bu cinayəti mən özüm açacağam!

−Nə cinayət?! Mən kimin nevini soymuşam?! – deyə Rəhman oğlunun üstünə qabardı. – Kimin malını oğurlamışam?!

Adil cəld yerindən qalxıb kostyumu mıxdan aldı.

−Bəs bu nədir?

O, şkafı açıb ipək, şal parçaları, əcərlı qadın, kişi ayaqqabılarını bir-bir yerə çırpdı.

−Bəs bunlar nədir? Bunlar nədir?! Siz xalqın cibini soyursunuz! Azdırsa, yenə göstərim!

O cavab gözləmədən aynabəndə yüyürdü, cib fənərini çamadandan çıxarıb tələsik həyətə düşdü. Bayaq mətbəxdə Mənsurə ilə görüşərkən qızın nişan verdiyi yerə cumdu.

Otağa gərgin bir sükut çökmüşdü. Məmməd anasına sarılaraq dörd gözlə qapıya baxırdı. Saleh müəllim əsəbi halda barmaqlarilə stolu taqqıldadırdı. Diləfruz başındakı şalın saçaqlarını didirdi. Rəhman bığlarının ucunu çeynəyirdi. Mənsurə evin aşağı başında küncə qısılaraq tez-tez gözlərini qırpırdı.

Qapıya zərblə elə bir təpik vuruldu ki, divarların malası töküldü. Adil əlində iri bir bağlama cəld içəri girdi.

−Bəs bunlar nədir?! – deyə o, bağlamanı ortaya tulladı.

Rəhman ilan vurmuş kimi ayağa durdu. Diləfruz uşağı qucaqlayıb yerindən qalxdı.

−Baxın! – Adil bağlamanı açıb şeyləri yerə tökdü. İçindəki qab-qacaqdan bir neçəsi parça-parça oldu, rəngbərəng kişi, qadın tufliləri, ipək parçalar, kapron corablar, xəz papaqlar, modalı rediküllər pərakəndə halda döşəməyə səpələndi.

Mənsurə nə fikirləşdisə cəld o biri evə keçdi. Saleh müəllim şeyləri görcək üzünü Rəhmana tutaraq:

−Tfu! – deyə stulunu geri çəkdi.

Mənsurə o biri evdən gətirdiyi şadlanka parçanı yerdəki şeylərin üstünə fırlatdı.

−Bu da mənə lazım deyil! – Mən haram pulla alınan parçadan özümə paltar tikdirmərəm. Qoy bunu Diləfruz öz boyuna biçdirsin!

−Bunlarıdamı özünüz üçün almısınız?! – deyə Adil əlindəki fənəri acıqla stolun üstünə atdı. – Niyə dinmirsiniz? Sənin ki, səsin həmişə həyət-bacanı başına götürərdi, Diləfruz xanım?!

Arvad çiyinlərini əsdirib yerində fırlandı:

−Öz atanla danış, mənim təqsirim-zadım yoxdur!

−Xeyr, sənin günahın çox böyükdür! Onu bu yola çəkən əgər bir tamahdırsa, bir də sənsən! Anamın sağlığında mən evimizdə belə şeylər görməmişdim. Qonşular bizə bu gözlə baxmamışdılar. Sən bu evə ayaq basandan məni məhv etmək istədin. Axırı evdən getməyə məcbur oldum. Sənə görə nə əzablar çəkdiyimi özüm bilirəm. Mən yenə salamatam! Sən saxlamasan da, ana kimi qayğımı çəkənlər tapıldı.

Rəhman stulu təpiklə vurub aşırdı. Üzünü Adilə tutaraq çənəsini qabağa verdi:

−Axır sözünü de!

−Axır sözüm odur ki, mən öz evimizdəki bu cinayətə göz yumub susmayacağam!

−Əbləh – deyə Rəhman stol üstündəki fənəri götürüb var gücü ilə ona atdı. Adil tez aşağı əyildi. Fənər pəncərəyə dəydi, şüşələr cingilti ilə yerə töküldü. Adil alnını tutdu. Şüşənin qırığı onu qaşının üstündən yaralamışdı. Qan Adilin barmaqları arasından axıb yanaqlarına süzüldü. Məmməd çığıraraq stolun altına girmək istəyəndə, Diləfruz onu qucağına alıb bayıra qaçdı. Saleh müəllim yaşına uyğun olmayan cəldliklə irəli atılaraq Rəhmanın qabağını kəsdi.

Mənsurə cumub Adilin yarasını tutdu. Qanın dayanmadığını görüb o biri evə yüyürdü. Bir parça əski götürüb Adilin başını sarıdı.

−Bəli, ata, − Adil qəti bir səslə qışqırdı, − mən bir müstəntiq kimi ilk mühakiməmə öz evimizdən başlayacağam!

Adil qan sızan barmaqlarının arasından atasına baxdı. Bu an o, çox qəribə hisslər keçirdi. İstər-istəməz atasının keçmiş günlərini, anasını xatırladı. Adil o vaxt Rəhmanı da Nərgiz qədər sevərdi. Ürəyində ona qarşı nifrət hissi ilə birgə məhəbbət də artdı. Sanki o, atasını bu gün sonuncu dəfə görürdü. Yarasının sancmasına baxmayaraq, Adil atasının halına yanırdı. O, öz-özünü məhv etmişdi! Bu yol gec-tez Rəhmanı nəhayətsiz bir uçuruma yuvarladacaqdı. Adil atasını bu qorxulu yoldan geri qaytarmaq istəmişdi. Ancaq gecikmişdi…

Deyəsən Rəhman tutduğu işə peşman olmuşdu. Qan Adilin alnından sızdıqca kişinin kədəri artır, gələcək təhlükəsindən çox oğlunun indiki vəziyyətinə acıyırdı. Əgər o keçmişi, Diləfruza qədərki təmtəraqsız, sakit həyatını geri qaytara bilsəydi, bu vaxta kimi bütün qazandıqlarının hamısını verərdi. Rəhman hər şeyi ancaq indi, indi başa düşürdü…

Sanki evin bir divarı uçmuşdu. Şiddətli külək pəncərənin sınıq gözündən qarı içəri vurur, künc-bucağı dolanıb otağı soyudurdu.

Bir az sonra Rəhman da, Diləfruz da tir-tir əsirdi. Bu qaranlıq çovğunlu qış gecəsi, indi onların qəlbinə bir üşütmə gətirmişdi.

 

E P İ L O Q

 

O qarlı qış gecəsindən sonra qırmızı kirəmidli evdə həyat tamam başqa cür başlamışdı.

Laloçka Adilin göndərdiyi parçadan tikdirib geydiyi təzə paltarını sevimli rəfiqəsinə göstərmək üçün onlara gələndə, qızı dəhşət bürümüşdü. Evin əmlakı müsadirə olunmuş, Rəhmanla Diləfruz məsuliyyətə cəlb edilmişdi.

Laloçka bu xəbərdən təşvişə düşərək, birbaş evlərinə qaçmış və həmişə medalyonunda gəzdirdiyi şəkli cırıb atmışdı. Onun “məhəbbəti” də bununla qurtarmışdı.

İndi o vaxtdan xeyli keçirdi. O qarlı qış gecəsindən sonra qırmızı kirəmidli evdə həyat tamam başqa cür başlamışdı.

İsti sentyabr günləri idi.

Moskva universitetini bitirmiş Adil, işləmək üçün Bakıya gəlmişdi. O, atasını xatırladıqca ürəyində bir ağrı duysa da, vətən, xalq qarşısında alnı açıq idi. O, müqəddəs sovet qanunlarının keşiyində namusla durmuş, öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirmişdi. Başqa cür ola da bilməzdi! O, heç vaxt cinayətə göz yummayacaqdı. Universitet Adili belə öyrətmişdi!

Saleh müəllim Məmmədi aparıb özünün dərs dediyi məktəbə qoymuşdu. Evdə uşağın tərbiyəsiylə Mənsurə ilə Adil məşğul olurdu.

Bu gün qırmızı kirəmidli evin həyətinə su səpilib tər-təmiz süpürülmüşdü. Otaqlar da, aynabənd də səliqəyə salınmışdı. Nərgizin şəkli yenə əvvəlki yerindən asılmışdı.

Texnikumu qurtardıqdan sonra kitabxana müdirəsi təyin olunmuş Mənsurə işdən yenicə gəlmişdi. Lakin içəri girmirdi. Həyətdə ayaq saxlayaraq, aynabənddə oturub tar çalan Adilə baxırdı. Onun mehriban gözlərində məhəbbət qaynayırdı. Mənsurə özünü heç vaxt bu günkü qədər xoşbəxt sanmamışdı.

Borislə Nataşa təyyarə ilə Moskvadan uçduqları barədə Adilə teleqram vurmuşdular. Sabah axşam onlar Adillə Mənsurənin toy məclisində iştirak edəcəkdilər.

Saleh müəllimin isə fərəhi yerə-göyə sığmırdı. Kişi elə bil doğma oğlunu evləndirirdi.

Adili bir şey düşündürürdü: “Görəsən sabah Ceyranı da çağırımmı?” O, bunu qət edə bilmirdi. Əlbət ki, Mənsurə istəməzdi. Adil bütün olub-keçənləri ona danışmışdı.

Mən, Ceyranın gözlərilə başladığım bu hekayətimi Adilin sözlərilə bitirmək istəyirəm:

−Görəsən çağırsam, gələrmi Ceyran?..

 

 

 

 

Moskva – Bakı

1953 – 1956.