Losman.ru saytı oxucularımıza gözəl bir əsər təqdim edir. Salam Qədirzadənin bir-biri ilə bağlı hadisələrdən ibarət gözəl süjet xəttinə malik olan “Qış gecəsi” romanı bu günümüzdə də aktual olaraq qalır. Nakam məhəbbət, ata-oğul münasibəti, hərisliyin, yalançılığın nəticələri, əqidəcə pozğun qadının təsiri altında atalıq borcunu unudan valideyn… Əsər çox maraqlıdır. Hissələrə bölüb verəcəyik.
TARÇALAN OĞLAN
Mən bu hekayətimə Ceyranın gözlərindən başlayacağam. Haqqında danışacağım o qızın, ilk baxışda bir cüt ala, dağ çeşməsi kimi qaynar iri gözləri nəzəri cəlb etdiyi üçün yerimdə siz də olsaydınız belə edərdiniz; əvvəlcə, Ceyranın gözlərindən söhbət açardınız. Bəli, o qızın baş-başa vermiş nazik qaşları altında parlayan oynaq gözlərini görəndə mənim də ürəyim yerindən oynamışdı; qeyri-ixtiyari olaraq çevrilib, bir də onun sıx, uzun kirpiklərlə dövrəyə alınmış cazibədar gözlərinə baxmışdım. Baxmışdım və valeh olmuşdum! Elə bil Lermontov Qafqaza gələrkən Ceyranın gözlərini görmüş, ondan ilham almış, “İki göz gördüm o yerlərdə, ilahi gözlər…” misrasını yana-yana ona yazmışdı.
O vaxt Ceyranın yaşı on səkkizdən artıq olmazdı. Boyu da yaşına münasib idi. Onun bahar nəfəsindən təzəcə açılmış qırmızı qönçə kimi zərif dodaqlarında həmişə xəfif bir təbəssüm gəzərdi. Sanki qız, nə isə fikirləşir, hansı əhvalatısa xatırlayıb gülümsəyirdi. Zəif qızartı çökmüş yanaqları elə bil heç günəş üzü görməmiş, daima kölgədə saxlanılmışdı. Xurmayı, gödək, qıvrım saçları müdam çiyinlərində oynar, qızın boynunu oxşardı. Ceyranın incə ağ əlləri, biçimli, dolğun biləkləri və yaraşıqlı qıçları vardı. Qızın nə geyimində, nə də görkəmində gözəllik xatirinə heç bir bəzəyi yox idi. Ceyran qəşəng qızdı.
Mən Ceyranın gözəlliyindən çox yazardım. Ancaq qorxuram; onu sevən oğlana cavanların rəqib çıxacağından ehtiyat edirəm. Onsuz da universitetin tələbələri arasında “Tarçalan oğlan” ləqəbilə tanınan o azərbaycanlı balası bu qızın haqqında az düşünmür. Əslində ona bu ləqəbi də Ceyranı sevdiyinə görə vermişlər.
Tarçalan oğlan Ceyranla üç il əvvəl, bir çərşənbə axşamı tanış olmuşdu.
Onda bahardı. Güllü-çiçəkli, təravətli bir bahardı!
İş belə gətirmişdi ki, sonra onlar iki dəfə, yalnız ikicə dəfə görüşmüşdülər: Ceyranın boş olduğu çərşənbə axşamları. Üçüncü görüşə isə cəmisi bir neçə saat qalmış Tarçalan oğlan hər şeyi, hətta dəlicəsinə vurulduğu Ceyranı da atıb Moskvaya getmişdi. O, heç də əvvəlcədən, bu fikirdə olmamışdı. Lakin Bakıda qala bilməyəcəkdi. O, mütləq getməli idi! Moskvaya olmasa, Leninqrada, ya başqa bir şəhərə gedəcəkdi!
Üçüncü çərşənbə axşamı Ceyranın görüş yerinə gəlib nə qədər gözlədiyini, nələr düşündüyünü, o hələ indiyə kimi bilmir. Ancaq qızın qaynar gözləri heç vaxt xəyalından da çəkilmirdi. Doğrudur, bir neçə ay sonra Moskvadan Tarçalan oğlanın Ceyrana yazdığı məktubların hamısı geri qayıtmışdı. Amma o, qızı unuda bilmirdi.
Ceyranın onda heç olmasa kiçik bir yadigarı – ya üstünə iki kəlmə söz yazılmış bir parça kağızı, ya əlinə belə almadan iylədiyi solğun bir çiçəyin yarpağı qalsaydı, Tarçalan oğlan onu əzizlər, hər baxanda təsəlli tapardı. Lakin, arada məhəbbət xatirinə hicrandan başqa heç bir şey qalmamışdı! İki döyünən odlu qəlbin arasında hicran körpü olmuşdu..
Axşamlar dərsdən sonra universitetin yataqxanasına toplaşan tələbələr çarpayılarda uzanıb gecə yarıyadək söhbət edərdilər; öz arzularından, məhəbbətlərindən danışardılar. Bəzən gənclər sevdiyi qızların şəkillərini çıxarıb bir-birinə göstərər, harada, necə tanış olduqlarını nağıl edərdilər. Belə söhbətlər zamanı Tarçalan oğlanın daxilən necə iztirablar keçirdiyini heç kəs, hətta yaxın yoldaşları da bilməzdilər. Axı necə də biləydilər?! O ki Ceyran haqqında heç kimə bir kəlmə də danışmamışdı! Nə danışaydı ki?! “Biz cəmisi iki dəfə çərşənbə axşamları görüşdük. O, dəniz qırağında yaşayırdı. Mən görüşdən sonra onu aparıb evlərinə ötürərdim. Ceyran tuflilərinin dabanını mərmər pillələrə vura-vura tələsik yuxarı çıxıb qaranlıqda gözdən itincəyədək küçədə dayanar, arxadan ona baxardım. Sonra ondan tez ayrıldığıma heyfsilənib özümü danlardım.
Bəli, bizim bütün macəramız bununla da qurtarmış oldu. Mən Moskvaya gəldim, o, Bakıda qaldı… Ceyranı görmək üçün gələn həftənin günlərini, saatlarını saydığım halda, üçüncü görüşə getmədim! ”
Tarçalan oğlan dostlarına bunlarımı danışaydı?! O vaxt hamı ona vəfasız, sədaqətsiz deyib məzəmmət etməzdimi? Buna onların haqqı vardı.
Lakin dostları Tarçalan oğlanı danlasalar da, ona vəfasız da desələr bu işdə o günahkar deyildi.
…Bu gün universitetin üçüncü kurs tələbələri arasında böyük şənlik vardı. İmtahandan gülər üzlə çıxan hər kəs öz fərəhini gizlədə bilmirdi. Gözlər gülür, ürəklər sevinirdi.
Tarçalan oğlanın yaşadığı otaqda xudmani bir süfrə açılmışdı.
Tələbəlik həyatında bu cür ziyafətlər az da keçirilsə, onlar uzun zaman unudulmur!
Stolun dövrəsində Tarçalan oğlanın dostları hərə öz sevdiyi qızla əyləşmişdi. Qədəhlər doldurulur, sağlıqlar deyilir, imtahan vaxtlarında çəkilən əziyyətli günlərin, keçirilən yuxusuz gecələrin əvəzi çıxırdı.
Tarçalan oğlan hamı ilə zarafatlaşır, sədəfli tarını sinəsinə basıb oynaq bir mahnı çalır və oxuyurdu. Yoldaşları mahnının sözlərini başa düşməsələr də, diqqətlə qulaq asırdılar.
Tarçalan oğlan oxuyur, onun məlahətli səsi simlərdən qopan musiqinin ahənginə qarışaraq axır… ürəklərə süzülürdü:
Gəlməyir məktubu, fərağındayam,
Görəsən dərdimi bilərmi Ceyran?
Onu düşünürəm hər gün, hər axşam,
Heç məni arzular, dilərmi Ceyran?
Min dəfə keçmişdim qızlar içindən,
Mən onu seçmişdim qızlar içindən.
Ağrıyar ürəyim, sızlar içindən,
Dərdimə bir çarə elərmi Ceyran?
Gözəl bir şeirdir nigarın səsi,
Çəkildi qulaqdan o yarın səsi.
İndi hey inildər bu tarın səsi,
Eşidib nəğməni gələrmi Ceyran?
Çəkibdir qəlbimi dara gözlərin,
Vurubdur sinəmə yara gözlərin.
Deyirəm, rəhm etsə ala gözlərin
Bir də mənə baxıb gülərmi, Ceyran?…
Zarafat, gülüş və musiqi səsləri yataqxananın açıq pəncərələrindən Moskvanın küçələrinə yayılırdı.
– Sakit olun, yoldaşlar! – deyə Tarçalan oğlan tarını kənara qoyub tamadadan söz almadan ayağa qalxdı.
İyirmi iki-iyirmi üç yaşlarında olan bu oğlanın əynindəki qara şevyot kostyum sanki enli kürəklərinə və dolğun bədəninə darısqal gəlirdi. Oğlan, ağ ipək köynəyinin yaxalığını pencəyi üstə qatlamışdı, sinəsi yarıyadək açıqdı. Hələ qırışıq düşməmiş geniş alnına tökülən şabalıdı qıvrım saçlarına elə bil heç daraq toxunmamışdı. Qəşəng sifətində parlayan iri qara gözləri çox düşüncəli görünürdü. O da başqa azərbaycanlı cavanlar kimi gödək, qara bığ qoymuşdu. Çənəsindəki zənəxdan təzə qırxılmış üzünə xoş bir ifadə verirdi.
– Xahiş edirəm, yoldaşlar, bunu da içək bizim qoca professorumuzun sağlığına! – deyə Tarçalan oğlan qırmızı şərab dolu kiçik qədəhini qaldırdı.
– Sağ olsun! Gərək biz onun özünü də buraya dəvət edəydik! – deyə sarışın bir rus qızı ilə yanaşı oturmuş çeşməkli oğlan yerindən dilləndi. Bu, Tarçalan oğlanın yaxın dostu Boris idi. Başqa birisi də ona cavab verdi:
– Yaxşı ki, dəvət etməmişik, yoxsa sən öz Nataşanla bu qədər mehriban otura bilməzdin.
– Bizdə taqsır yoxdur, ikimizə bir stul çatıb.
Qədəhlər boşaldı.
– Bura bax, bəs sənin qədəhin niyə yarımçıq qaldı? – deyə Tarçalan oğlan, onunla üzbəüz əyləşmiş gürcü dostuna sataşdı, – deyəsən, professordan beş qiymət almadığına görə sağlığına da ürəklə içmirsən?
Məclis qızışdıqca səs-küy çoxalırdı.
Boris ayağa durub, əlini Nataşanın çiyninə qoydu. Sonra qədəhini götürüb, tələsmədən sözə başladı:
– Uşaqlar, təklif edirəm bunu da, özləri bizdən uzaqlarda, ürəkləri bizimlə olan analarımızın cansağlığına içək! Nataşanın, Vasilyevin, bizim bu bakılı balası Tarçalan oğlanın, hamımızın anasının sağlığına! Onlar bizim əzizlərimizdir…
Borisi axıra qədər danışmağa qoymadılar. Hamı ayağa qalxdı, qədəhlər cingildədi. Tarçalan oğlan gözlərini yerə dikdi, qaşlarını çatıb fikrə getdi: sifətinə kədər çökdü. Sonra qədəhini stolun üstünə qoyub qırağa çəkildi. Onun bu halını heç kəs sezmədi.
İndi kimisi radionun gur musiqisi altında rəqs edir, kimisi oxuyur, kimisi də pəncərədən aylı, ulduzlu Moskva axşamını seyr edirdi.
Boris də öz Nataşası ilə bir qırağa çəkilib pıçıldaşırdı.
Bir az sonra yenə hamı süfrə başına toplaşdı.
– Bəs Tarçalan oğlan hanı? – tələbələrdən biri yan-yörəsinə baxıb soruşdu. Onun qədəhinin dolu qaldığını görcək əlavə etdi:
– Heç qədəhini də boşaltmayıb ki!
– Elə belə olar, – deyə oğlan sözə qarışdı. – Bayaqdan mənə rişxənd eləyirdi.
Boris yoldaşlarını nigarançılıqdan qurtarmaq istədi:
– Görəsən hara gedib, indi gələr, – dedi və otağın qapısını aralayıb dəhlizə baxdı.
Dostları Tarçalan oğlanı çox gözlədilər. O gəlmədi.
Gecədən xeyli keçmiş onu yataqxananın həyətində tapdılar. Tarçalan oğlan qaranlıq küncdə, bir daşın üstündə oturmuşdu. Uşaq kimi tez-tez burnunu çəkir, için-için ağlayırdı.
Lakin gizlində tökülən bu göz yaşlarının səbəbi heç kəsə, hətta dostu Borisə də məlum deyildi.
Qırmızı kirəmidli evdə
Qapının zəngi elə bərkdən səsləndi ki, evdə fincana çay süzən Rəhman özünü bir boy atdı.
– Bu dəqiqə gəldim! – deyə o, əlindəki çaydanı tələsik stolun üstünə qoyub pilləkənləri iki-iki enərək həyət qapısına yüyürdü. Azacıq sonra dolu bədənli, girdəsifət, əynində yaşıl ipək paltar olan hündürboy bir qadın içəri girdi. Həyəti ətir bürüdü. Bu, Rəhmanın arvadı Diləfruz idi. O, ərinin üzünə baxmadan tövşüyə-tövşüyə pilləkəni qalxmağa başladı.
Diləfruzun başında əlvan tovuz lələklərilə bəzənmiş yaşıl rəngli bir şlyapa vardı. Şlyapanın üstündə dovşan qulaqlarına oxşar dörd-beş əyri-üyrü qırmızı mahud parçası dimdik durmuşdu. Sanki arvadın başındakı içi boşaldılmış yarım qarpızın qabığı idi, onun da üstündə iki xərçəng ayağa qalxıb əlbəyaxa olmuşdu.
Rəhman bundan əvvəl də arvadına Moskvadan bir neçə bəzəkli şlyapa alıb gətirmişdi. Lakin onlar gah paltarının rənginə düşmədiyindən, gah köhnə dəbdə olduğundan, gah da başına böyük gəldiyindən Diləfruzun könlünə yatmamışdı. Nəhayət, bu sonuncu şlyapanı axtarıb tapınca Rəhmanın Moskvada gəzmədiyi mağaza qalmamışdı. Kişinin anadan əmdiyi süd burnundan gəlmişdi. Hətta bu şlyapanı alanda da arvadının tapşırığı ilə əvvəlcədən aynanın qabağında öz başına ölçüb sonra götürmüşdü.
Diləfruz içəri gircək, qapının çərçivəsindəki düyməni burdu; tavanın ortasından üçqollu sarı zəncirlə asılmış iri çilçıraqda ona qədər elektrik lampası yandı, evi gözqamaşdırıcı bir işıq bürüdü.
Divarların yağlı boyalarla çiçəklər çəkilib, nəqşlər vurulmuş bu geniş otağa başdan-başa güllü türkmən xalçası sərilmişdi. Evin ortasındakı dəyirmi yemək stolunun üstünə salınmış bəzəkli məxmər süfrənin güləbətin saçaqları yerə qədər uzanırdı. Otağın tül pərdələr asılmış dörd pəncərəsi şüşəbəndə, iki pəncərəsi isə küçəyə açılırdı. Buradan şəhərin hündür evləri, yaşıl ağacları və Xəzərin mavi suları apaydın görünürdü. Şüşəbəndə açılan pəncərələrdə, içərisində iri yarpaqlı fikus gülləri olan taxta dibçəklər qoyulmuşdu. Güllər vaxtında sulanmadığından büzüşüb boyunlarını əymiş, bəzisinin yarpaqları solub saralmışdı. O biri pəncərədəki böyük akvariumda beş-altı xırda balıq üzürdü. Baş tərəfdəki divarda, enli haşiyəli zərli çərçivədə Diləfruzun cavanlıq şəkli vurulmuşdu.
Diləfruz nəfəsini dərdikdən sonra əlindəki şirmayı dəstəli ipək çətiri və yaşıl redikülü bir qırağa atıb, soyunmazdan əvvəl qapı ilə üzbəüz qoyulmuş bədənnüma aynaya yaxınlaşdı. Özünü o yan-bu yana əyib gah qabaqdan, gah da arxadan geyiminə diqqət yetirdi. Şlyapasının lələklərini əli ilə hamarlayıb qaydaya saldı. Qolundakı qızıl saatın, barmağındakı briliant üzüyün və qulaqlarından qəndil kimi sallanmış sırğaların ona nece yaraşdığına baxdıqdan sonra, yaxasından dəsmalını çıxarıb buxağının tərini sildi. O, aynada Rəhmanın içəri girdiyini girdiyini görcək, boynunu burub çiyninin üstündən ərinə baxaraq gözlərini süzə-süzə dedi:
− Sağ ol, ay kişi, budəfəki bazarlığından bildim ki, sənin də bir az zövqün varmış.
Rəhman özündən məmnun halda enli qara qaşlarını qaldırıb, sualedici nəzərlərlə arvadına baxdı:
−Həri?… Necə bəyəm, Diləfruz?
Diləfruzun sifətindəki təbəssüm bir anda yox oldu. Gözlərini bərəldib, sərt bir hərəkətlə dabanlarının üstündə fırlanıb üzünü Rəhmana tutdu:
−Qara zəhrimar Diləfruz, dərd Diləfruz! Sənə milyon dəfə demişəm ki, məni adımla çağır! Gül kimi adım var, dilin qurumaz ki…
Rəhman arvadını yenə “xanımsız” dindirdiyinə görə onun hirsləndiyini görüb tez səhvini düzəltməyə çalışdı:
−Bağışla, Diləfruz xanım… Sən deyirsən yəni mənim də özümə görə zövqüm var… Əlbəttə, zövqüm pis olsaydı, daha bir belə arvadın içindən təkcə səni seçməzdim ki…
Diləfruzun kefi pozulmuşdu. Bu sözlərlə onu dilə tutub ürəyini almaq çətindi. O, hirsləndiyini bir daha ərinə bildirmək üçün ayağını yuxarı qaldırıb elə yellətdi ki, qara lak çəkməsi havada fırlanıb birbaş şappıltı ilə pəncərədəki akvariumun içinə düşdü. Balıqlar diksinmiş kimi bir sıçrayışla suyun dibinə cumdu. Arvad ağır gövdəsini aynanın yanındakı divana yıxıb arxasını ərinə çevirdi. – Bəli də… Heç dəxli mətləbə var? Ayran içdik, xataya düşdük!−deyə Rəhman öz- özünə deyinərək akvariumda qayıq kimi üzən tufliyə baxıb, asta-asta başını buladı. –Allah dəvəyə qanad versəydi, dam daşı dağıdardı! Axı mən buna nə dedim ki, cin atına minib göyə çıxdı? – Kişi heç bir söz demədən tuflini götürüb dəsmalı ilə sildi, evin bir küncünə qoydu. Bufetdən Diləfruzun üstü zərlə yazılı göy fincanını çıxarıb çay süzdü.
−Yaxın otur, təzə dəmləmişəm.
Diləfruz fısıldadı, ancaq danışmadı. Divardan asılmış saat altı dəfə səsləndi.
Rəhman, qızıl suyuna çəkilmiş çay qaşığı ilə kiçik büllur vazadakı gilas mürəbbəsindən götürüb onun fincanına tökdü.
−Al, iç bir fincan, yorğunluğun çıxsın canından, −deyə o, qənddanla fincanı da arvadının yanındakı dolabçanın üstünə qoydu, − Diləfruz xanım, iç hirsin soyusun.
Diləfruz hikkə ilə çiyinlərini əsdirib yerində fırlandı.
−O şoğərib termometri bəri ver! Yenə qızdırmamı qaldırdın! –deyə şikayətli bir səslə dilləndi.
Rəhman, həmişə arvadı üçün hazır saxladığı termometri götürüb yaxına gəldi. Əlini uzadıb Diləfruzun yaxasını açmaq istəyəndə, arvad onun üstünə elə çığırdı ki, Rəhman qorxusundan geri sıçradı.
−Rədd ol! Çox elə gözüm atırdı səninçün!
Diləfruz sərt bir hərəkətlə termometri Rəhmanın əlindən alıb ətli qoltuğunun altına qoydu.
Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Rəhman yavaş-yavaş aradan sürüşüb özünü o biri otağa verdi. Diləfruz xeyli susduqdan sonra köksünü ötürüb, yan-yörəsinə baxdı. Üzünü ara qapıya çevirib amiranə bir səslə:
−Rəhman! –deyə ucadan çağırdı.
Kişi qapının dalında əmrə müntəzir kimi tez özünü içəri saldı.
−Bəli!
Diləfruz çəpəki bir nəzərlə ona baxıb gözlərini süzdü:
−Tut, bir görüm qızdırmam hara qalxıb!
Rəhman termometri alıb, pəncərə qabağına keçərək gözlərini qıydı.
−Hələ öz qaydasındadır Diləfruz xanım.
−Zəhrimar qaydasındadır! Nə qədərdir!
− Otuz yeddi xal!
−Nə?! –arvadın səsi elə bil küpdən çıxdı. –Bu saat mənim heç olmasa qırx dərəcə hərarətim var. Bəlkə, o andıra qalmış xarab olub?!
−Bəlkə də, bəlkə də, Diləfruz xanım, höcət eləmirəm, −deyə Rəhman geri çəkildi.−Doğrudan da bu saat sənin hərarətin çox olar. Gözlərin, yanaqların qıpqırmızıdır. Axı bir də nahaq yerə niyə əsəbləşirsən ki…
Bu sözlər deyəsən, Diləfruzun hirsini bir az soyutdu.
− Bəs mamulya hardadır?−deyə o bu dəfə astadan soruşdu.
−Elə o vaxtdan ki sən getmisən, Məmməd də oynayır küçədə özüyçün. Yaxşı, Diləfruz xanım, de görüm heç bir şey ala bidin?
−Xaraba qalsın, belə şəhər! − deyə arvad əlini uzadaraq qənddandakı konfetdən birini götürüb kağızını açdı. −Hansı maqazinə, hansı komisyonniyə gedirsən, hamısı Bakı, Moskva malı. Adam diş qurdalamağa da bir dənə zaqranişni şey tapa bilmir.− O, dodaqlarının boyası silinməsin deyə, konfeti dişlərinin arasından ehmalca ağzına ötürdü; fincanı götürüb, çaydan bir qurtum içdi. −Ancaq Rəhman, qanımı qaraltsan da qoy deyim: bu şlyapadan heç yerdə yoxdur, mənim əziz canımçün, küçəni gedirəm, hamı dönüb həsrətlə mənə baxır, bu gün elə şəhər içinə qəsdən ona görə çıxmışdım. Rastıma gələn arvadların, qızların başına baxdım, buna oxşayanını görmədim. Var ey … ancaq bu maldan, bu cür, belə gəşəng olanı yoxdur.
−Ola da bilməz, Diləfruz xanım! −deyə Rəhman keçib divanda, onun yanında oturmaq istədi. Diləfruz üz-gözünü turşudub, kişinin sinəsindən itələdi.
−Rədd ol burdan a…Paltarımı əzmə!
Rəhman ayaq üstə durub sözünü başa vurdu:
−Ancaq, Diləfruz xanım, acığın tutmasın, hələ o gətirdiyim yaponju da nahaq yerə cırdın, sənin əziz canıncün, o da pis parça deyildi.
−Rəhman, məni təzədən hirsləndirmə. Bir dəfə dedim pisdir−qurtardı! Onu bil ki, üzüyü qaşı ilə tanıyarlar! Məsəl var, deyərlər, pendiri dəri saxlar, arvadı əri. Sən həmişə bir şey alanda əvvəlcə papağını qoy qabağına, fikirləş, gör kimə alırsan! Gərək mənim adıma, özümə layiq olsun! Yaponjun da öz adamı var. Başa düşdün!
−Başa düşdüm, ancaq ki…
−Rəhman! Ancaqsız! –Arvad ayağını döşəməyə vurub qışqırdı. −Sən nə alsan, gərək mənim adıma layıq olsun!
Rəhman “baş üstə” deyib susdu. Elə bu əsnada həyət qapısının zəngi çalındı. Rəhman aynabəndə çıxdı.
−Ay kimsən?
Qapının o tərəfindən kişi səsi gəldi:
−Aç, mənəm.
−Kimdir o?! –deyə Diləfruz otaqdan dilləndi. –Olmaya yenə Saleh müəllimdir?!
−Deyəsən özüdür, səsindən ona oxşayır.
Rəhman tənbəl-tənbəl pilləkəni enib, qapını açdı.
Məmməd, əlində köhnə bir avtomobil pakrışkası, üst-başı toz-torpaq içində həyətə girdi. Beş-altı yaşlarında olan bu uşağın, yaxası qarnının ortasınadək cırılmış köynəyi o qədər kirlənmişdi ki, nə rəngdə olduğunu bilmək çətindi. Gödək tumanının aşırması qırıldığından, bir balağı sıyrılıb qanamış dizinə qədər sallanmışdı. Onun sir-sifətinə cırmaq dəyməyən yer yox idi. Boynundan, çirkli ipə keçirilmiş iri bir gözmuncuğu asılmışdı.
Məmməd həyətə gircək heç nəyə əhəmiyyət vermədən, əvvəlcə pakrışkanı çarhovuzun yanına yuvarladı. Sonra əyilib yerdən kiçik bir kərpic parçası götürdü; oğrun-oğrun qapıya tərəf baxaraq pilləkənin üstünə çıxıb dayandı.
Diləfruz səhv eləməmişdi: qonşu həyətdə yaşayan Saleh müəllim yenə Məmməddən şikayətə gəlmişdi.
−Ay başınıza dönüm, axı uşağın da bir böyüyü, tərbiyə verəni olar, −deyə balacaboylu, ağsaçlı, gödək, bozumtul bığları olan, göy miləmil pijama geymiş Saleh müəllim həyətə gircək üzünü Rəhmana tutub şikayətə başladı. –Mən deməkdən yoruldum, bu uşaq pəncərələrimin şüşələrini sındırmaqdan yorulmadı…
Elə bu vaxt Diləfruz aynabənddən başını çıxarıb əyilərək yarıya qədər həyətə boylandı.
−Nə var? Yenə nə olub?! Məşədi İbad kimi nə özündən çıxmısan, ay müəllim?! Tutub öldürməyəcəyik ki! Uşaqdır də! –deyə arvad Rəhmanı qabaqlayıb onun əvəzindən cavab verdi. Müəllim yenə mülayim səslə, sakitcə:
−Ay anam, ay bacım, −dedi, −axı bu yaşda uşağı küçəyə tək buraxmazlar. Sabah başına bir iş gəlsə…
Diləfruz, müəllimin sözünü yarımçıq qoydu:
−Yaxşı ya! Qoca kişisən, ağzını xeyirliyə aç! –O, müəllimi yamsılayaraq: −“Sabah başına bir iş gəlsə”. Mağıl! Bir dənə şüşəni sındırıb başına sadağa! Atasının, anasının canı sağ olsun! Ölməmişik ki, üç manat verərik, saldırarsan. Daha mənə dərs vermək lazım deyil. Uşaq mənimdir, özüm bilərəm necə tərbiyə elərəm!
Məmməd ovcunda kərpic parçası hələ də pilləkənin üstündə dayanıb anasına qulaq asırdı. Diləfruz bir an ara verdi, sonra nəyisə xatırlayıb yenidən alovlandı:
−Yandırdı səni uşağın bir dənə şüşəni sındırmağı?! Bəs məni heç yandırmır ki, neçə illərdir işıq pulunu mən verirəm, işığında sən oturursan! Hə…
−Nə işıq, nə pul? –deyə müəllim çeşməyini alnına qaldırıb, qaşlarını çataraq arvada baxdı. –Mən başa düşmürəm siz nə danışırsınız?
−Əlbəttə, əlbəttə! Başa düşməzsən də… Axı xeyrinə deyil. İkiyüzlük lampoçka yanır mənim həyətimdə, işığının çoxu hasarın üstündən düşür sizin xarabaya. Pulunu da hər ay verirəm mən. Heç gör bir kərə ağzından çıxıb ki, ya… qoy bu dəfə mən verim?..
Rəhman arvadının qorxusundan danışmırdı. Hirsindən dişi bağırsağını kəsirdi. Ancaq Diləfruzun işıq məsələsində müəllimi nahaq danladığını görəndə özünü saxlaya bilmədi:
−Heç dəxli mətləbə var?! –deyə üzünü yana tutub deyindi.
Yaxşı ki, Diləfruz xanım eşitmədi!
Müəllim hövsələdən çıxmadan deyirdi:
−Axı, mənim taqsırım nədir ki, işığınız bizim həyətə düşür. Mən ki, bunu sizdən xahiş eləməmişəm. Mənim öz işığım özümə bəsdir!
−Hə? İndi belə oldu? Eybi yoxdur! Heç eybi yoxdur! Görərsən!..
Müəllim yene nə isə demək istədi. Bu an Diləfruz pəncərələri elə çırpdı ki, şüşələri cingildədi. Saleh müəllim narazı halda əvvəlcə Rəhmana, sonra isə örtülən şüşəbəndə baxıb başını bulaya-bulaya çıxanda Məmməd əlindəki kərpic parçasını onun dalınca tulladı və tez evə qaçdı.
Müəllim bircə addım gec tərpənsəydi, kərpic başını yaracaqdı.
oğlunun bu “qoçaqlığını” görən Diləfruz fərəhlə uşağa baxdıqdan sonra:
−Mamulya!… – deyə ona tərəf yüyürən Məmmədi bağrına basıb öpdü.
Diləfruz çayını içdikdən sonra süfrəni yığışdırmağı ərinə tapşırıb paltarını dəyişməyə başladı. İndi Diləfruz paltarını dəyişməkdə olsun, biz naməhrəmlər də üzümüzü yana çevirib söhbətimizə başlayaq.
Diləfruzun pasportunda da, zaqsın verdiyi kəbin kağızında da qırx üç yaşı tamam olmuşdu. Ancaq arvad qocalmaq istəmir, həmişə cavan qalmağı, özünü qızlara, gəlinlərə tay tutmağı sevirdi. Düz dörd ildir ki, hər yerdə, hamıya otuz səkkiz yaşında olduğunu söyləyirdi. Keçən ay, başda Diləfruzun rəfiqələri olmaqla bütün qohumlar, tanışlar “otuz doqquz yaşa qədəm qoyduğu üçün” ona cürbəcür qiymətli şeylər gətirib təbrik etmişdilər.
Diləfruz başqalarının nəzərində gözəl görünmək üçün həmişə al-əlvan bəzənib-düzənərdi. O, çox çətinliklə də olsa, saçlarını saman kimi sarı rəngə saldırmışdı. Vaxtilə boz olan enli qaşlarını nazildib qaraltmışdı. əvvəl gözə görünməyən seyrək kirpiklərinə o qədər sürmə çəkmişdi ki, sanki onlar uzanmışdı. Ətli yanaqlarını ənlik-kirşanla doldurmuşdu. Sifətinin qalan hissəsi dəyirmandan çıxmış adamın üzü kimi idi. Bir sözlə, Diləfruzun zahirdə iki gözündən savayı heç nəyi təbii halında deyildi. Əgər mümkün olsa idi o, məmnuniyyətlə gözlərinin giləsini də boyatdırıb, ən çox xoşladığı mavi rəngə saldırardı.
Burada söhbətimiz uzansa gərək bağışlayasınız. Mən bu qırmızı kirəmidli evdə baş verən bütün əhvlatları, hətta indiyədək bir çoxlarından gizli olan bəzi şeyləri də sizə danışacağam.
Şəhərin əl-ayaqdan uzaq, sakit və xəlvət məhəlləsində “qırmızı kirəmidli ev” kimi tanınan bu ikimərtəbəli əlahiddə binanın küçəyə baxan iri pəncərələrindən həmişə tül pərdələr asılır. Bura tez-tez cürbəcür adamlar gəlib gedir. Ancaq onların kim olduğunu, nə üçün gəldiyini hec kəs bilməz.
Bu evin hündür kərpic hasarla dövrəyə alınmış böyük həyətinə aynabəndlə üzbəüz yaşıl küçə qapısı açılır. Rəhmanın atası Əziz kişinin vaxtilə daş pilləkənlərin dibində basdırdığı qara şanı meynəsi indi böyüyüb ikinci mərtəbəyə qədər boy atmış, talvar kimi bütün həyətin üstünü tutmuşdu. Yay zamanı Diləfruz səhərlər yuxudan durcaq, aynabəndin pəncərəsindən əlini uzadaraq bu meynədən könlünə yatan salxımları dərib yeyir.
Həyətin ortasında, sement çəkilmiş çarhovuzda Rəhmanın iyirmiyə qədər müxtəlif balığı vardır. Dumduru suda balıqlar daha qəşəng görünür. Qır döşənmiş həyətdə, hasar boyu əkilmiş səhər-axşam sarmaşıqları qırmızı kərpiclərin üstünü örtüb yuxarıya qədər qalxmış və bəzi yerdə meynəyə dolaşmışdır. Yayın ən qızmar vaxtlarında belə, bu həyətdə qara şanı meynəsinin və səhər-axşam sarmaşıqlarının yarpaqları əsir, Diləfruzun otaqlarında yel vurub, yengələr oynayır.
Soruşa bilərsiniz ki, bayaq yuxarıda gördüyümüz, divarları ağ rənglə bəzənmiş o zəngin otaq, o bahalı avadanlıq, üzünə məxmər çəkilmiş o yumşaq kreslolar, o bədənnüma ayna, almas daşları kimi bərq vuran o çilçıraq –bunlar Rəhmana nəyin bahasına başa gəlmişdir? Diləfruzun təzə dəbdə geyinməsi, qızıl saat, brilyant qaşlı üzüklər, sırğalar taxması üçün xərc olunan pullar haradan gəlir? Həyətdəki bu təmtərağı Rəhman öz halal zəhmətiləmi düzəltmişdi? Bəli, əgər halal-haramlığında işimiz olmasa, deyə bilərik ki, bütün bu dəm-dəsgahın hamısını Rəhman düzəltdirmişdir.
Yəqin ki, sizi onun hansı qulluğun sahibi olması maraqlandırır. Rəhman Bakı-Moskva dəmir yolunda sərnişin qatarının bələdçisidir. O bütün var-dövlətini ancaq bu yollarda gedib-gəlməklə toplamışdır.
Rəhman dost-aşnanı, evinə gələn adamları və “bəzi gözü götürməyən qonşuları” şübhəyə salmamaq üçün yaxşı bir bəhanə düzəltmişdir.
Bu bəhanə, hələlik çoxlarına məlum olmayan bir sirlə əlaqədardır.
Məhəbbət və göz yaşları
Müharibə başlanandan bir il sonra Rəhmanın arvadı Nərgiz sətəlcəmdən öldü, gözünün ağı-qarası bircə oğlu Adil yetim qaldı.
Adilin on dörd yaşı vardı, altıncı sinfə təzə keçmişdi. O vaxt uşaq anası üçün nə qədər göz yaşı axıtmış, nə qədər sızlayıb ağlamışdı! Lakin bu itginin ağrısını sonralar daha çox dərk etmişdi.
Adil sinifdə müəlliminə qulaq asdığı zaman anası Nərgizin surəti gəlib gözlərinin qabağında dayanar, xeyli vaxt dinməz-söyləməz ona baxar, sonra sakitcə çəkilib yox olardı. Belə hallarda Adil kirpik çalmadan, nəzərlərini naməlum bir nöqtəyə zillər, onun qarşısında hər şey dumanlı görünərdi. Sonra ixtiyarsız olaraq isti göz yaşları yanaqlarından diyirlənib qarşısındakı kitab-dəftərin üstünə düşərdi. Adil bu vəziyyəti müəllimindən və uşaqlardan gizlətməyə çalışardısa da bacarmazdı. Onun için-için ağladığını görən sinif yoldaşları “yenə anası yadına düşüb”, deyə pıçıldaşardılar. Bu sözlər Adilin ürəyinə yenidən od salar, onu təzədən yandırardı. Bəzən də Adil müəllimdən gizli, döş cibindən anasının şəklini çıxarıb baxar, baxar… sonra əlləri titrəyə-titrəyə onu dodaqlarına yapışdırıb öpər və həsrətlə dərindən köks ötürərdi. Lakin uşaq bununla da təskinlik tapmazdı. Onu az-çox sakit edən, saç-birçəyi pambıq kimi ağarmış nənəsi olardı. Anası öldükdən sonra Adil bütün məhəbbətini mehriban nənəsinə bağlamışdı. Qarlı qış gecələrində sobanın yanında, isti yay günlərində həyətdəki meynənin sərin kölgəsində əyləşən qarı, nəvəsinin başını qucağına alar, titrək barmaqlarını onun qıvrım, xurmayı saçları arasında gəzdirə-gəzdirə şirin nağıllar, maraqlı əfsanələr söylərdi. Adil nənəsinin nəfəsindən anasının ətrini duyar, onun danışığından anasının səsini eşidərdi.
Qarı cümə axşamları Adildən gizli Nərgizin qəbrini ziyarətə gedərdi. Qoca ananın taqətdən düşmüş üzgün ürəyi bu ağır dərdə dözə bilməzdi. O, gözləri şişincəyədək həzin-həzin ağlardı. Evə qayıdanda onun qəmgin sifətindən əhvalatı duyan Adilin kiçik qəlbinin yarası təzədən sızıldamağa başlardı.
Rəhman oğlunun xahişilə Nərgizin şəklini böyütdürüb, evin yuxarı başında divardan asmışdı. Adilin çarpayısı bu şəklin altında idi. O, hər gecə yerinə uzanan kimi yarımqaranlıq otaqda gözlərini anasının əksinə dikib ürəyində saatlarla onunla danışardı. Adilin nəzərində bu şəkil hərəkətə gələr, onun dodaqları tərpənər, danışar və gülümsərdi…
Rəhmanı isə bu vaxt tamam başqa bir şey düşündürürdü. O, müharibədən öz canını salamat saxlamaq üçün gecə-gündüz yollar axtarırdı.
Bu qayda ilə bir müddət ötdü. Rəhman dəmir yolunda qulluğa girdi. Bundan sonra atası tez-tez səfərdə olduğundan Adil evdə nənəsilə qalardı.
Çox çəkmədi ki, qarı da xəstələnib yorğan-döşəyə düşdü və iki həftə sonra ömrünü nəvəsinə, nəvəsini isə Rəhmana tapşırıb gözlərini yumdu…
Dəmir yolunda Rəhmanın işi pis getmirdi. O, nə müharibənin gurultularını eşidir, nə dəhşətlərini duyur, nə də çörək, yavanlıq dərdi çəkirdi. Hələ üstəlik sevdaya da düşmüşdü; necə deyərlər, bir könüldən-min könülə bir qadına vurulmuşdu. O bu barədə iki-üç dəfə Adilə də eşitdirmişdi: “Oğlum, indi gərək bir elə arvad xeylağı tapaq ki, bu evin işini görsün. Sənin də, mənim də paltarımı yusun, çayımızı, çörəyimizi hazırlasın”.
Atasının bu sözləri Adilə qəribə gəlsə də, narazılıq etməmişdi. Doğrudan da, evin işini görməyə bir adam lazımdı. Lakin Adil həmin adamın kim olacağı, onunla necə rəftar edəcəyi barədə düşünməmişdi. Əgər Adil bununla maraqlansaydı, Rəhman evə gətirmək istədiyi qadının mülayim təbiətli, təmizkar və işgüzar olduğunu ona deməyə hazır idi.
Rəhmanın Diləfruzla tanış olmasının maraqlı bir tarixçəsi vardır.
Diləfruz, dəmir yol sərnişin vağzalında qoyulmuş yaşıl bir butkada su, şərbət, bəzən də papiros, spiçka satırdı. Əri cəbhəyə gedəndən sonra Diləfruz hər səhər özünə yngülcə bəzək verib işə gedər, ağ xalatını geyinib qollarını dirsəyə qədər çirməyər və budkaya yaxınlaşan müştəriləri cürbəcür söhbətlərlə əyləndirməklə gününü keçirərdi. Belə vaxtlarda Diləfruzun dili şərbətdən də şirin olurdu. Elə onun qazancı da cavan oğlanlarla işvəli danışmasından çıxardı.
−Nə qədər verəcəyəm bacı? – deyə müştəri içdiyi suyun, aldığı papirosun qiymətini soruşanda, Diləfruz əvvəlcə onun üzünə gülümsəyir, sonra adəti üzrə qaşlarını dartıb gözlərini süzə-süzə:
−Əşi, heç verməsən nə olar, qiyamət qopmaz ki, − deməklə öz yerini şirin salırdı. Sonrası isə müştərinin səxavətindən asılı idi.
Diləfruzun yüngültəbiətli qadın olduğunu hiss edən müştərilərin bəzisi tez-tez “su içməyə” gəlib-getdikdən sonra ona başqa şeylər də təklif edirdilər. Arvad belə bir arzunun ancaq ərə gedəndən sonr ayerinə yetə biləcəyini üstüörtülü ibarələrlə başa salırdı.
İsti yay günlərinin birində Rəhman da Diləfruzun budkasına yan alıb sərin su istədi.
−Bu saat, qardaş, bircə dəqiqə gözləyin! –deyə Diləfruz budkanın divarından asdığı kiçik ayna qabağında saçlarını nizama salıb, sifətinə xoş bir ifadə verərək üzünü Rəhmana tutdu: −Nə buyurdunuz, qardaş?
−Bir stəkan sərin su.
−Şərbətlə, yoxsa…
−Necə xətrin istəyir.
Diləfruz da söz üçün məəttəl qalmadı.
−Bəlkə, mənim xətrim istəyir stəkanı xalis şərbətlə doldurum…
−Qəbulumdur. Şərbət də versən içərəm, zəhər də.
Rəhman Nərgizin vəfatından sonra ilk dəfə idi ki, yad bir qadınla belə danışır və ona başqa nəzərlə baxırdı. O, əvvəllər də Diləfruzun əlindən su alıb içmişdi. Onda bu arvada heç fikir verməmişdi. Bəlkə, elə qabaqlar da Diləfruz ona bu xoş sifəti göstərmiş, şirin dillə “qardaş, qardaş” demişdi. Lakin Nərgizin sağlığında Rəhman nə bu qadının dediklərinə əhəmiyyət vermiş, nə əməlli-başlı üzünə baxmış, nə də onun çılpaq qollarına diqqət yetirmiş. O vaxt Rəhman buna ehtiyac hiss etməmişdi. Indi isə o, laqeydlik göstərmədi. Diləfruzun ağ barmaqları arasında ona uzatdığı şərbət dolu stəkanı aldı, suyu içə-içə bir daha diqqətlə bu dolubədənli, qabarıq sinəli, girdəsifətli, oynaq gözlü qadını süzdü. –Daha nə dərdin, Rəhman, − deyə fikirləşdi, −istədiyin yar idi, yetirdi pərvərdigar.
İçdiyi sərin sudan Rəhmanın ürəyinin hərarəti söndüsə də arvadın gözlərindən qəlbində nə isə alışıb yandı. Diləfruz da oğrun baxışlarla Rəhmana təpədən-dırnağa nəzər yetirdi. Kişinin qalın, enli qaşları altında bic-bic gülümsəyən gözləri arvada sanki gizli bir söz demək istəyirdi. Qartal dimdiyinə oxşayan burnunun ucu sarımtıl bığlarının üstünə əyilmişdi. O sanki bütün simasını arvada göstərmək üçün furajkasını da çıxarıb əlinə götürmüşdü. Daz başı tərdən par-par parıldayır, hər şeyi ayna kimi özündə əks etdirirdi. Gicgahlarındakı qara tüklərin arasında tək-tək ağları da nəzərə çarpırdı. Rəhman rəngi bozarmış dəmiryolçu köynəyinin üstündən bağladığı enli kəmərinin ucuna bir qarışa qədər başqa qayış tikmişdi. Bu onun sonradan kökəldiyini göstərirdi.
Kişi suyu içib, stəkanı yerə qoyanda Diləfruz dilləndi:
−Bir də süzümmü?
Rəhman əvvəlcə nə cavab verəcəyini bilmədi. Qadının eyni təbəssümlə həmin sözləri təkrar etdiyini eşitcək ürəyi çırpındı. Qəlbində sanki bir sim titrədi.
−Ver, bir stəkan da ver içək! –deyə bu dəfə Rəhman da ürəyindən keçənləri aydınca ifadə edən mənalı bir tərzdə qımışdı.
Bəli! Onların əsl məhəbbət macərası bu ikinci stəkandan sonra başladı.
O günü axşama qədər, pərvanə çırağın başına fırlanan kimi, Rəhman da pəncərəsindən zəif işıq gələn bu yaşıl budkanın ətrafına dolandı. Elə bil Diləfruzun əlindən alıb içdiyi o ikinci stəkanın sərin suyu ilə, qadının odlu eşqi də Rəhmanın canına süzülmüşdü.
Kişi o gecə ah-uf edib səhərə kimi yerində qurdalandı. Lakin arabir gözü Adilin çarpayısına və onun başı üstündən asılmış Nərgizin şəklinə sataşanda qəlbi sıxılır, nə edəcəyini bilmirdi. Rəhman gözlərini yuman kimi yenə yaşıl su budkası içərisində dayanmış ağ xalatlı Diləfruz şərbət dolu stəkanı ona uzadıb gülümsəyirdi: “Bir də süzümmü?” Ancaq burada da Nərgizin xəyalı onu təqib edirdi. Rəhman budkadan uzaqlaşmış Adillə, Nərgizlə qarşılaşdı. Hər ikisi acıqlı-acıqlı ona baxıb susurdu. Bu iti baxışlar iynəyə dönüb Rəhmanın qəlbinə sancılır, nə isə onu içindən yandırır, ağrıdır, incidirdi. “Bir də süzümmü?..” deyən Diləfruzun da səsi qulaqlarından getmirdi..
Diləfruzla birinci görüşdən iki ay ötdü. İlk vaxtlar odla su arasında qalan Rəhman, çox çəkmədi ki, bütün tərəddüdə son qoydu. Sanki Diləfruzun suyu odu söndürdü, Rəhman Nərgizin ruhunu xəyalından qovdu.
Artıq Diləfruz Rəhman üçün “Diləfruz xanım” olmuşdu. İndi hər dəfə yola çıxanda, səfərdən qayıdanda Rəhman əvvəlcə yaşıl su budkasına yaxınlaşıb saatlarla Diləfruzla uzun söhbət edər, arabir ona eyham vurardı. Diləfruz da danışıqlardan kişinin məqsədini duyub ona naz satar, yerini daha şirin salardı. Hərdən qəhqəhə çəkib elə ucadan gülərdi ki, səsi vağzalın o biri başında eşidilərdi. Rəhmanı Diləfruza sevdirən bir şey vardısa, o da kişinin qatarda bələdçi işləməsi idi. Arvad Rəhmanın Moskvadan gələndə çox vaxt özü ilə nə isə gətirdiyini duymuşdu. Üstəlik bu kişinin subay olduğunu da onun iş yoldaşlarından soruşub öyrənmişdi.
Diləfruzun əvvəlki ərindən uşağı olmamışdı. Özünün dediyinə görə həkimlər bunun səbəbini kişidə görmüşdülər.
Doqquz il başqasının kəbinli arvadı olduğunu Rəhmana danışmaq Diləfruza ar gəldiyindən o bunu da öz yaşı kimi xeyli ixtisar eləmişdi. Hələ üstəlik, ərini sevmədiyini, ancaq anasının təkidi ilə ona getdiyini də Rəhmana eşitdirmişdi. Guya buna görə də cəbhədən ərinin həlak olması xəbərini alan Diləfruz o qədər də kədərlənməmişdi.
İndi Diləfruz Rəhmana getmək xatirinə hər şeyi danmağa hazır idi.
Ləpədöyəndə keçən günlər
Məktəblilərin yay tətilində Rəhmanın bacısı Adilin anasının qırxını verməyə gəlmişdi. Qardaşı oğlunun evdə darıxdığını görüb, gedəndə onu da özü ilə kəndlərinə apardı.
Onlar qatarla getdilər. Gün batana yaxın bibisi Adilə stansiyaya çatdıqlarını bildirdi.
Qatardan düşüb xeyli getmişdilər ki:
−Ayaqqabılarını çıxart, oğlum, −deyə bibisi ona tapşırdı. Meyvə bağlarının arasilə uzanan qumsal yollarda çəkmə ilə addımlamaq çətinlik törədirdi.
Adil də, bibisi də ayaqqabılarını soyunub əllərinə aldılar. Hava yavaş-yavaş qaralır, sərinlik çökürdü.
Bir-birindən uzaq, alçaq kənd evlərinin çoxu yaşıl ağacların arasında gizləndiyindən güclə görünürdü. Ətrafda tam sakitlik idi: sanki bu evlərdə heç kəs yaşamırdı. Adil əvvəllər də anası ilə bu yollarla bir neçə dəfə getmişdi. Lakin o vaxtlar uşaq olduğundan, indi bibisigilin kəndlərini xatırlaya bilmirdi.
Qarşıdan əsən sərin yel Adilin qıvrım saçlarını oxşayır, bibisinin nazik örpəyini oynadıb onun üzünə sürtürdü. Adil bu örpəkdən nə isə xoş bir ətir duyur,anası yadına düşür; elə bil bibisinin örtdüyü bu qara örpək onun anası Nərgizdən qalmışdı.
Yol getdikcə uzanırdı.
Uşağın yorulduğunu hiss edən arvad:
−Az qalıb, oğlum, −deyə ona ürək-dirək verməyə başladı, −bax, o qaya üstündəki böyük çinarın altından evimiz görünəcək.
…Onlar böyük çinara yetişəndə qaranlıq bağların üzərinə qanad gərmişdi. Buradan ancaq zəif ay işığında parıldayan dənizin nəhayətsiz səthi sezilirdi. Adilə elə gəldi ki, dəniz yaxında, lap ayaqlarının altındadır; elə buradan tullansa birbaş suya düşər.
Qayanın dörd yanını torpaq basmışdı. Yaşıl otların arasilə uzanan cığır sahilə enirdi. Enişə çatanda Adil istər-istəməz dayandı. Evlərin kiçik pəncərələrindən işıq gəlirdi. Ara-sıra boğuq it hürüşməsi eşidilirdi. Buradan dəniz bayaqkından xeyli uzaqda görünürdü.
−Bax, o qıraqdakı ev bizimkidir, −deyə bibisi əlini qabağa uzadıb qaranlıqda ulduz kimi yanan bir işığı göstərdi.
…Alçaq daş hasarın kiçik qapısından həyətə girəndə onları balaca bir qız qarşıladı. Bu, Adilin bibisi qızı Mənsurə idi. Anasının yanınca gələn oğlanı görəndə o sevinclə içini çəkdi:
−Adil? –deyə qəfildən, cingiltili bir səslə qışqıraraq tullanıb onun boynuna sarıldı. Bu vaxt Adil ayaqlarına nə isə tüklü, yumşaq bir şeyin toxunduğunu hiss edib qorxan kimi oldu.
−Toplan! Yədd ol buydan, biybaş evə! –deyə qız təpiyilə iti qorxudaraq, yenə bayaqkı zil səslə çığırdı. –Özgə adam deyil, mənim dayım oğluduy…
Toplan ağ quyruğunu bulaya-bulaya qaranlıqda gözdən itdi.
Adil, Mənsurənin nazik qolları arasından birtəhər çıxıb soruşdu:
−Bibiqızı, necəsən?
Mənsurə tutuquşu kimi fasilə vermədən dil-dil ötdü:
−Mən yaxşıyam, sən necəsən? Dünən qızlayla gizlənpac oynayanda ağacın dibində gizlənmişdim, buynumu ayı sancmışdı. Şişmişdi, lap çox şişmişdi ey, olmuşdu aymud kimi. Utanıydım, bayıya çıxa bilmiydim, elə indi də şişi qalıb ey, Adil, biy əlini vuy…
Adil, qaranlıqda Mənsurənin burnunu axtardı:
−Bərk sıxma, incidiy ey, −deyə Mənsurə Adilin əlini tutub ehtiyatla burnuna yaxınlaşdırdı.
−Nə yekəlib heç adamın ovcuna sığışmır.
Mənsurənin anası uşaqların həyətdə çox yubandığını görüb onları evə çağırdı.
Adil içəri girəndə işıqdan gözlərini qıydı. Doğrudan da Mənsurə çox eybəcər şəklə düşmüşdü: qızın şişmiş burnu par-par parıldayırdı.
Mənsurəgilin evlərinin Adilə xoş gələn sadə bir bəzəyi vardı. Döşəmə üç-dörd köhnə palazla örtülmüşdü. Divarlar əhənglə ağardılmışdı. Yuxarı başda küncə söykədilmiş kiçik stolun üstündə Mənsurənin kitab-dəftəri, mürəkkəbqabısı, qələmi, karandaşı dururdu. Stolun o başında divardan dövrəsinə əyri-üyrü əlvan nəqşlər vurulmuş dərs cədvəli və təqvim asılmışdı. Ortada üstünə göy müşəmbə salınmış dəyirmi mizin yanında iki təzə stul vardı. Qapı ilə üzbəüz bəzəkli dəmir sandığın üstünə, az qala tavana qədər çit yorğan-döşək qalanmışdı. Qabağında çarpayı qoyulmuş pəncərənin sağ tərəfində, divarda Mənsurəgilin ailə üzvlərinin və Adilə tanış olan qohumların şəkli vurulmuşdu. Sol tərəfdə köhnə asma saat çaq-çuqla işləyirdi.
Adilin hər şeyə diqqətlə fikir verdiyini görən Mənsurə ona yaxın gəlib soruşdu:
−Necədiy? Evimizi bəyəniysən, ya yox? –Mənsurə Adilin cavabını gözləmədən anasına tərəf döndü və dili ağzında yanırmış kimi tez-tez danışmağa başladı: −Ana, bəlkə Adil acdıy. Yumuyta bişiymişdim, yayısını yemişəm, yayısını saxlamışam. Vey Adil yesin, əgəy, az olay yenə bişiyəyəm. Sən də yeyəcəksən, ana?
−Az danış, ay qız… Bu saat özüm hər şeyi düzəldərəm, −deyə anası qıza acıqlanıb gözlərini ağartdı.
Mənsurə bir an susduqdan sonra yenə qramafon kimi ötdü:
−Ana, o sayı toyuğu kəs də Adil üçün. Nə olay, ay ana? Adil bizə həmişə gəlmiy ki. Ana, ay ana, gedim tutum, gətiyim sayı toyuğu, kəsiysən?..
Mənsurənin bir dəqiqə nə dili, nə də özü hərəkətsiz dururdu. O gecə yatana kimi qızın danışıqları yazılsaydı, beş günə oxuyub qurtarmaq olmazdı.
Səkkiz yaşına yenicə girmiş Mənsurənin çevikliyinə baxmayaraq, bədəncə çox cılız idi. Onun girdə sifəti, əsmər yanaqları, qələm kimi nazik qaşları və üzərinə şeh düşmüş qara şanı giləsi kimi parlaq, badamı gözləri ətrafında sıx, uzun kirpikləri vardı. Açıq xurmayı gödək hörükləri hər iki yandan siçan quyruğu tək çiyinləri üstə sallanmışdı. Onun civə kimi bir yerdə sakit duran vaxtı olmadığı üçün hörükləri də hey tərpənirdi. Yəqin ki, o çox dəcəllik etdiyindən, əynindəki rəngi bozarmış oğlan maykası nəyəsə ilişib iki yerdən cırılmışdı.
Şam elədikdən sonra Mənsurə dayısı oğluna qayğıkeşlik göstərib dedi:
−Mən çaypayımı Adilə veyiyəm, özüm yeydə yatacağam.
Adil bu təklifə etiraz etdisə də, qız heç cürə razı olmadı:
−Bax, biy kəyəm dedim, quytaydı! Oyda yatacaysan! Yoxsa küsəyəm səndən.
..Gecə Mənsurə elə bərk yatmışdı ki, onun günortaya kimi yerindən qalxacağına inanmaq olmazdı.
Səhər xoruz banından qabaq qızın səsi otağı başına götürdü:
−Adil, duy anam sayı toyuğu kəsəcək, göyək qaynından yumuyta çıxay, ya yox…
Adil yuxudan doymasa da qalxmağa məcbur oldu. Yerindəcə balışa dirsəklənib oturdu. O, çarpayının baş tərəfindəki kiçik pəncərədən bayıra baxanda qəlbi fərəhləndi. Sən demə bibisigilin evləri lap ləpədöyəndə imiş! Buradan bayır elə gözəl görünürdü ki!
Pəncərənin qarşısındakı bostanda yemiş, qarpız, xiyar tağları, pomidor kolları yamyaşıl idi. Dənizin səthinə sanki qurğuşun kağızı sərilmişdi; Xəzərdən yenicə boylanan günəşin şüaları altında parlayan gümüşü sulara baxanda adamın gözləri qamaşırdı. Ləpədöyəndə dalğalar iri qağayılar kimi qanad çalırdı. Adilə elə gəlirdi ki, bu dalğalar bir az da güclənsə bostanı su basacaq, evin pəncərəsindən içəri damcılar sıçrayacaqdır. Ancaq ləpələr nə qədər yuxarı qalxıb qabağa cumsa da, sahili islada bilmirdi. Uzaqda sapa düzülmüş kimi görünən bir dəstə quş cərgə ilə şimala tərəf uçurdu.
Adil qalxıb həyətə çıxmağa hazırlaşırdı ki, Mənsurə qışqıra-qışqıra içəri girdi:
−Sən nə tənbəlsən, ay Adil, mən səni qaldıymaq istəmiyəm, sən də elə uzanıysan ha… Biy daha demiysən ki, bəlkə bibiqızım dayıxıy mənimçün. Duy, duy, gedək çöyəyimizi yeyək sonya sənə yaxşı şeyləy göstərəcəyəm.
Mənsurə Adilin ayağından tutub dartdı:
−Düş aşağı!
Həyətdə, təzəcə su səpilib tərtəmiz süpürülmüş səki üstündə kiçik bir süfrə salınmışdı. Güllü podnosda stəkan-nəlbəki və kiçik nimçələrdə pendir-çörək qoyulmuşdu. Süfrənin baş tərəfində samovar buğlanırdı.
Üstü dəsmalla örtülmüş qənddanı görən kimi Mənsurə tez əyilib iki parça qənd götürdü. Birini həb kimi öz ağzına atdı, o birini də dayısı oğluna uzatdı.
−Çox sağ ol, mən istəmirəm, −deyə Adil almadı.
−Al, al də!
−Qoy bibim gəlsin, sonra.
Mənsurə ona danışmağa imkan vermədi. Adil “sonra” deyəndə qız qəndi onun ağzına tulladı və qəhqəhə ilə güldü. Elə ucadan güldü ki, həyətdə ağac altında yerə sərilib rahatca yatan Toplan dik atıldı.
…Çaydan sonra Mənsurə əlinəbir parça çörək götürüb, Adili gəzməyə apardı.
−Bəs sən bayaq o qədər yedin, doymadın? –deyə Adil qızın ovcundakı çörəyə işarə elədi.
Mənsurə sözlərin axırını uzada-uzada cavab verdi:
−Doymuşam… Bunu özümçün yeməyə apaymıyam ki…
−Bəs neyləyirsən?
−İndi göyəysən, −deyə Mənsurə özünü bicliyə qoydu. –Deməyəcəyəm!
Onlar ağacların, kolların arasilə qaça-qaça irəlilədikcə paltarları şehdən islanırdı. Mənsurə şadlığından hey atılıb-düşərək oxuyurdu:
Qayanquşlay, səyçələy,
Çöyək yeyib, diyçələy…
Evdən xeyli uzaqlaşmışdılar. İki qonşu bağın arasındakı uçuq evə bitişik bir artırmaya yetişəndə Mənsurə ayaq saxladı. Geri dönüb: −sss!.. –deyə qaşlarını dartdı və şəhadət barmağını yuxarı qaldıraraq dodaqlarına yapışdırdı. Adil heç bir şey başa düşməsə də, onun tapşırığına əməl etməyə məcbur oldu; tez aşağı əyildi. Mənsurə böyük bir kolun dalında gizləndi. Qız gözləri daha da bərəlmiş halda bir də geri çevrildi, dayısı oğluna yenə susmaq işarəsi verdikdən sonra pəncələri üstündə yavaş addımlarla, oğrun-oğrun qabaqdakı artırmaya tərəf irəliləməyə başladı. O elə ehtiyatla gedirdi ki, sanki bu dəqiqə otlara toxunub xışıltı çıxaracağından qorxurdu. Adil isə hələ də bayaqkı yerində dinməz-söyləməz gizlənmişdi. O, ürəyinin tez-tez döyündüyünü aydın eşidirdi.
Mənsurə artırmaya yetişcək qabaqdan bir qaranquş uçdu, qızın başı üstündə iki-üç dəfə fırlandıqdan sonra gəlib yenə onun yaxınlığındakı elektrik məftilinə qondu.
Adil qızın hərəkətini maraqla izləyirdi: “Yəqin, quşu tutmaq istəyir”.
Ancaq Mənsurə elektrik məftilinə yatan qaranquşa heç əhəmiyyət də vermirdi. Quş da qızdan ürkmürdü. “Yəqin, Mənsurə biclik eləyir. Quş yaxına gələn kimi əlini atıb tutacaq”.
Lakin Adil bibisi qızının bu işə heç bir təşəbbüs göstərmədiyini görüb biraz dikəldi. İrəli getmək istəyirdi ki, Mənsurə əyilə-əyilə geri döndü. Onun bu hərəkətindən əsəbləşən Adil:
Bəs niyə qayıtdın? –deyə pıçıltı ilə soruşdu. Mənsurə onun gözləmədiyi bir cavab verdi:
−İndi başa düşdün çöyəyi nə üçün gətiymişdim?
Adil gözlərini döyə-döyə qıza baxdı.
Hələ iki-üç həftə bundan əvvəl Mənsurə bu qaranquş yuvasını görmüşdü. Zərif, yumşaq otlarla kiçik araqçın şəklində hörülüb, bayırdan palçığa tutulmuş yuvada fındıq irilikdə bir neçə yumurta vardı. Mənsurə yuvaya yaxınlaşanda, ana qaranquş pırıltı ilə uçmuş və çox da uzaqda olmayan bir yerə yataraq qızın getməsini gözləmişdi. O gündən sonra Mənsurə hər səhər gəlib yuvaya baxır, balaların yumurtadan çıxıb-çıxmadığını yoxlayırdı. Nəhayət, qız yuvada ətcəbala qaranquşları görəndə sevinmişdi.
İndi neçə gün idi ki, Mənsurə yuxudan duran kimi gəlib balaca quşcuğazların yuvasına çörək qırıntıları tökürdü. Bu mehriban qızın, balalarına heç bir ziyan vermədiyini hiss edən ana qaranquş da Mənsurədən qorxmurdu.
Mənsurə bunların hamısını birnəfəsə Adilə nağıl edib dedi:
−İndi göydünmü əlimdəki çöyəyi nə üçün gətiymişdim?..
Adil dinmədi. Bu vaxta kimi o qədər də əhəmiyyət vermədiyi bibisi qızına indi çox diqqətlə baxdı.
Mənsurə şıltaqlıqla yerində atılıb-düşdü və kiçik əllərini şappıltı ilə bir-birinə vurub:
Qayanquşlay, səyçələy,
Çöyək yeyib, diyçələy…
deyə-deyə ləpədöyənə tərəf qaçdı. Dəniz qırağına çatanda tez maykasını çıxarıb özünü yumşaq torpağa yıxıb, o tərəf-bu tərəfə yuvarlanmağa başladı:
−Adil, tez ol, sən də soyun! –deyə qız birdən yerindən qalxıb özünü suya atdı. Lakin dayısı oğlunun gec tərpəndiyini görüb geri qayıtdı.
Qız yaxına gəlcək əllərilə suyu qırağa sıçradıb Adilin paltarını islatdı.
Uşaqlar günortaya qədər ləpədöyəndən getmədilər. Çimdilər, isti torpağın üstündə uzanıb dincəldilər, sonra yenə suya cumdular. Əgər Mənsurənin anası onları nahara səsləməsəydi, axşamadək yemək də yadlarına düşməyəcəkdi.
…Gecəni ikisi də bərk yatdı. Bu qayda ilə bir neçə həftə ötdü.
Adili hər gün yuxudan Mənsurənin səs-küyü oyadırdı. Bir səhər Adil yenə Mənsurənin səsinə oyandı. Ancaq bu dəfə qız gülmür, şadlıq etmir, hönkür-hönkür ağlayırdı.
Kimsə Mənsurənin sevimli qaranquşlarının yuvasını dağıdıb, balaları didərgin salmışdı. “Mənim qaranquşlayım”… deyən bibisi qızının yanıqlı səsini eşidən, onun göz yaşlarını görən Adil dözmədi. Anası yadına düşdü. Ürəyi kövrəldi. O da Mənsurəyə qoşulub ağladı…
Bakıya qayıdandan sonra Adil ilk günlər Mənsurə üçün çox darıxırdı.
Xaçmaz almaları
Qaranlıq qarışmışdı. Şəhərin hər yerində olduğu kimi, burada da küçə lampaları yanmırdı. Şüşələrinə xaç şəkilli kağız yapışdırılmış pəncərələrə qara pərdələr tutulduğundan, Diləfruzun budkasından beş addımlığı görmək mümkün deyildi. Qatardan düşən sərnişinlər spiçka çəkmədən, papiroslarını bir-birindən yandırır, ovuclarında tutub oğrun-oğrun çəkirdilər.
Bu qaranlıq, ürəkdarıxdırıcı axşamlar çökən kimi, Diləfruz xalatını soyunub, budkasını bağlayır və evlərinə yollanırdı. Bu gün isə o tələsmir, Rəhmanın yolunu gözləyirdi.
Diləfruz stulu altına çəkib oturdu; yanaqlarını ovucları arasına alaraq, gözlərini qaranlıqda güclə görünən paralel relslərə dikdi. Moskva−Bakı qatarının vaxtına az qalmışdı.
Uzaqdan parovoz fiti eşidildi. Diləfruzun ürəyi narahatlıqla döyündü.
Hündür platformanın qarşısında semaforun yaşıl fənəri yandı. Çox çəkmədi ki, təkərlərin səsi yaxınlaşdı və azacıq sonra parovozun işığı qaranlığı yarıb qabağa uzandı, relslərə zəif parıltı çökdü.
Qatar səs-küylə vağzala girəndə Diləfruz yerində rahat otura bilməyib ayağa qalxdı. Vaqonlardan düşüb budkaya tərəf gələn adamların arasında Rəhmanı axtarmağa başladı.
Qəfildən Rəhman Diləfruzun gözləmədiyi səmtdən çıxıb budkanın qabağında dayandı. Onun əlində kiçik bir səbət vardı.
−Axşamın xeyir, Diləfruz xanım.
−Aqibətin xeyir, xoş gəlmisən! –Arvad gülümsəyib, birçəklərinə sığal verdi. Utanırmış kimi başını aşağı salıb, nimçədəki xırda pulları oynatmağa başladı. –Səni də görmək olarmış! Vücudun dönüb kimyaya, görünmürsən, −deyə o, nigarançılığını bildirmək istədi. Sonra çatma qaşları altından mənalı-mənalı ona baxdı.
Bu gün Rəhmanın görkəmi Diləfruza həmişəkindən xoş gəldi. Kişi elə bil cavanlaşmışdı; üzünü təmiz qırxdırıb, bığlarını düzəltdirmiş və xüsusi səliqə ilə geyinmişdi. Əynindəki göy sətin pencəyi təzə idi. Yəqin ki, Diləfruzun xoşuna gəlmək üçün furajkasını da bir az yan qoymuşdu.
Son zamanlar Diləfruz xeyli dəyişmişdi. Müştərilərlə başqa cür rəftar edirdi: nə onlarla zarafatlaşır, nə gülür, nə də ki, şirin dilini işə salıb “dvoynoy” şərbət təklif edirdi. Bu, Diləfruzun gündəlik qazancına ziyan gətirsə də, Rəhmanı sevindirirdi. –Çox həyalı, namuslu arvaddır, −deyə o fikirləşir, əvvəllər olub-keçənlərin hamısını yaddan çıxarırdı.
−Al, Diləfruz xanım, −deyə Rəhman səbəti qaldırıb ona uzatdı, −bu almaları Xaçmazdan səninçün gətirmişəm.
Diləfruz utanırmış kimi alt dodağını dişləyib boynunu çiyninə əydi.
−Nə xəcalətdir? Neyçün zəhmət çəkirsən? –O, tələsmədən əlini uzadıb səbəti aldı. –Payın artıq olsun!
Ara sakitləşən kimi Diləfruz Rəhmanı yanına dəvət elədi
−A… bayırda niyə durmusan? Gəlib əyləşsənə!
Rəhman budkanın arxasındakı qapıdan içəri keçdi.
Diləfruz pəncərəni örtüb qara pərdəni aşağı endirdi…
Uzun çəkən söhbətdən sonra budkanı bağlayıb, bayıra çıxdılar.
Vağzalın pilləkənlərini enəndə Rəhman səbəti sol əlinə ötürüb Diləfruzun çılpaq, ətli qolundan yapışdı. Arvad etiraz etmədi. Əksinə, özünü bir az da Rəhmana tərəf əyib çiynini ona söykədi. Onlar astadan danışa-danışa qaranlıq küçələrdən gedirdilər. Şəhərdə gediş-gəliş azalmışdı. Arabir uzaqdan görünən minik maşınlarının fənərləri qaranlıqda parıldayan canavar gözlərini xatırladırdı. Bəzən tramvayların elektrik məftillərindən qopan gözqamaşdırıcı yaşıl qığılcımlar yaylım atəşi kimi bir anlığa ətrafı nura qərq edir, sonra elə bil qaranlıq daha da qatılaşırdı. Getdikcə küçələr sakitləşir, hərəkət azalırdı. Göydə zolaq-zolaq projektor işıqları çal-çarpaz kəsişərək, sağdan-sola, soldan-sağa gəzirdi. Şəhərin üzərində aram-aram təyyarə uğultusu eşidilirdi.
Diləfruzla çiyin-çiyinə addımlayan Rəhman heç şeyə əhəmiyyət vermədən danışır, arvada şirin-şirin vədlər verirdi.
Rəhman bir neçə dəfə Diləfruzu İçərişəhərə qədər ötürmüşdü. Lakin otağa girmək ona müyəssər olmamışdı. Rəhmanın eyhamlarını duyan Diləfruz onu darvazadan o yana buraxmamışdı.
Yolu yarı elədiklərini görən Rəhman addımlarını yavaşıtdı:
−Allahdan gizlin deyil, bəndədən nə gizlin, Diləfruz xanım, sağlıq olar görərsən, −deyə Rəhman davam edirdi, −ev-eşiyimiz də pis deyil, bircə səliqəmiz çatışmır ki, onu da gəlib sən qaydaya salarsan.
Bu söhbətlər Diləfruzu hədsiz sevindirsə də, özünü etinasız göstərməyə çalışırdı.
Rəhman deyirdi:
−Sənin əziz canınçün, oğlum Adil də fağırın biridir. Səniynən heç bir işi olmayacaq. Srağagün deyir, ata bu evə kimi gətirsən, doğma anatək sevəcəyəm.
Diləfruz köksünü ötürdü. Başını qaldırıb gözlərini geniş açaraq fərəhlə Rəhmana baxdı:
−Neçə yaşı var uşağın?
−Allah qoysa, bu üzümüzə gələn novruz bayramında on dörd yaşı tamam olacaq.
−Boya-başa çatsın.
−Çox sağ ol! –Rəhman azacıq susub əlavə elədi: −Bir də mən olan yerdə oğul-uşaq nəkarədir ki, sənə güldən ağır söz desin!
Səbətin dəstəsi Rəhmanın barmaqlarını kəssə də, o, əlini dəyişmək istəmirdi. Hələ də Diləfruzun yumşaq qolunu ovcunda sıxaraq gedirdi.
−Bir az da sən söhbət elə də, elə mən danışıram, Diləfruz xanım, −deyə Rəhman açdığı məsələ barədə onun dilindən bir söz eşitmək istədi. –Heç demirsən, bu xeyir işə razısan, yoxsa…
Diləfruz belə bir suala cavab verməyi hələ su budkasında işə girdiyi vaxtlardan arzulayırdı.
−Nə deyəcəyəm ki… Qismətdən artıq yemək olmaz. Əgər bu xeyir iş baş tutar, onda mən də necə cüvənəzən olduğumu göstərərəm; qışda əlinə isti su tökərəm, yayda sərin su…
Diləfruzun titrək səslə astadan dediyi bu sözlər Rəhmana hər şeydən qiymətli gəldi.
Kişiyə elə bil dünyanın tən yarısını bağışladılar.
−Çox sağ ol, Diləfruz xanım, −dedi. –Ürəyimi şad elədin. Allah səni sevindirsin.
İçərişəhərin darısqal, qaranlıq döngələrinə çatanda Rəhman bir az da cürətləndi; əlini kəmər kimi Diləfruzun belinə doladı.
−Eləmə, ayıbdır, −deyə Diləfruz dartındısa da, Rəhman buraxmaq istəmədi.
Bu qayda ilə gəlib Diləfruzgilin qapılarına çatdılar. Hər ikisi dayandı. Rəhman əlindəki səbəti yerə qoydu. Diləfruz isə divara söykənib boynunu yana əydi. Gözlərini süzərək Rəhmana baxdı. Elə bil bu dəqiqə onun dizləri büküləcək, Rəhmanın qucağına yıxılacaqdı. Diləfruz vəziyyətini pozmadan ona baxıb gülümsəyir, danışmırdı. Arvadı bu halətdə görən Rəhmanın ürəyi döyünməyə başladı.
−Diləfruz xanım, −deyə o qorxurmuş kimi dili dolaşa-dolaşa yavaşcadan səsləndi, −bu gün məni evinə buraxacaqsan?
Diləfruz nazlı bir qız ədasilə əzilib büzülərək başını buladı.
−Razı ol, Diləfruz xanım, adamı bir belə incitməzlər! –deyə Rəhman ürəklənib onun çiyinlərindən tutaraq özünə sarı çəkdi. –Gedək sizdə oturaq, sənə deməyə o qədər sözüm var ki, səhərə kimi danışsam qurtarmaz.
Deyəsən, Xaçmaz almaları Diləfruzun qəlbini yumşaltmışdı. O bu təklifin müqabilində başını bulamaqla etirazını bildirsə də, sinəsini qabağa verib, ətirli tellərini Rəhmanın təzəcə qırxılmış üzünə sürtürdü.
−Gedək, Diləfruz xanım, gedək sizdə oturaq, −deyə Rəhman qolları arasında xumarlanan arvadın qulağına eyni sözləri təkrar edir və əlilə onun saçlarını sığallayırdı.
Diləfruz özünə yad bir səslə pıçıldadı:
−Ancaq gecə gedəcəksən.
−Baş üstə, sən necə istəsən, elə edərəm.
Diləfruz Rəhmanın qolları arasından çıxıb özünü düzəltdi, dağılmış tellərini hamarlayıb dedi:
−Onda qoy əvvəlcə mən həyətə tək keçim. Qonşulardan ayıbdır. Sən bir yarım saat yuban, sonra üç dəfə zəngi vurarsan. Qapını açmağa özüm gələrəm.
−O da baş üstə, sənə qurban olum, necə buyurursan…
Diləfruz səbəti götürüb həyətə keçdi. Qarşısında seyrək sarmaşıqlar qalxmış şüşəbəndin qapısını açdı, içəri girib işığı yandırdı. Tez süpürgəni götürüb tələsik döşəməni süpürdü. Pəncərənin qırağında qoyulmuş bulaşıq nimçələri, stəkanları, qatıq bankalarını, dərman şüşələrini və kartof, soğan qabıqlarını küncə yığıb qəzetlə üstünü örtdü. Bəzək stolunun üstündə, ərinin çərçivəyə salınmış şəklini götürüb çarpayıda döşəyin altında gizlətdi. Sonra stolun süfrəsini aparıb həyətdə çırpdı. Qrafinə təmiz su doldurdu.
Çarpayısını səliqəyə saldı. Belə tez-tez iş görməyə adət etmədiyindən onu tər basdı.
Rəhmanın gələcəyi vaxta az qalmışdı. Diləfruz paltarını dəyişib aynanın qabağına keçdi.
Onun küçəyə iki pəncərəsi açılan kiçik bir otağı vardı. Yuxarı başda ipək yorğan-döşəkli köhnə nikel çarpayı qoyulmuşdu. Çarpayının üstündən divara bir cüt maral rəsmli balaca xalça vurulmuşdu. Xalçadan yuxarıda isə Diləfruzun bir neçə il əvvəl çəkdirdiyi, çiyinləri və sinəsi açıq, gülümsər şəkli asılmışdı. Otağın çarpayı ilə üzbəüz küncündə qoyulmuş paltar şkafının üstündə təzə doğulmuş körpə boyda qəşəng bir “yatıb-duran” kukla vardı.
Arvad özünü səliqəyə saldıqdan sonra ayna qabağında bir daha saçlarına sığal verib şüşəbəndə çıxdı. İndi o, Rəhmanı qarşılamağa hazır idi!
Diləfruz Rəhmanın zəngini çox gözlədi. Lakin səs gəlmədi.
Nəhayət, səbri tükəndi. Pəncərəni açıb küçəyə baxdı, heç kimi görmədi. Sonra həyət qapısına çıxdı. Rəhman orada da yox idi.
−Axı bu kişi hara gedə bilər? –deyə arvad o tərəf bu tərəfə göz gəzdirdi.
Diləfruzun qanı qaraldı. O, pərt bir halda evə qayıtdı. Səbətdəki almalardan birini götürüb yenicə dişləmişdi ki, qapının zəngi üç dəfə dalbadal səsləndi. Zəngi çalan elektrik məftillərinin bir ucu da Diləfruzun ürəyinə bağlanmış kimi, arvadın bədəni titrədi.
O, aynanın qabağında bir daha özünə nəzər yetirdikdən sonra yüyürüb qapıya çıxdı.
Rəhman qucağında kağıza bükülmüş iri bir bağlama həyətə girib, oğru kimi yan-yörəsinə baxa-baxa pəncələri üstündə sakit-sakit addımlayaraq içəri keçdi.
−Buyur bura, −deyə onun dalınca ehtiyatla şüşəbəndin cəftəsini keçirib otağa girən Diləfruz yuxarı başda kişiyə yer göstərdi.
Rəhman oturmazdan əvvəl içəriyə diqqətlə göz gəzdirib, əlindəki bağlamanı ona uzatdı.
−Ancaq gərək inciməyəsən, Diləfruz xanım. Səndən icazəsiz bir şüşə beşulduz almışam, −dedi və keçib stolun arxasında əyləşdi. –Sənin əziz canınçün, mən bu içkini çox xoşlayan adam deyiləm. Aldım ki, darıxmayaq, söhbətimiz bir az ləzzətli olsun.
Konyak şüşəsinin başı, çörək, konserv və başqa yeməli şeylər bükülmüş kağız bağlamanı cırıb bayıra çıxmışdı. Diləfruz bağlamanı alıb stolun üstünə qoydu.
−Daha mən nə deyim, almısan da… Ancaq gərək belə olmayaydı. Mən ki, içən deyiləm.
Azacıq sonra yeməli şeylər stolun üstünə düzüldü. Rəhman papağını çıxarıb çarpayının başından asdı. Pencəyini soyunub oturduğu stulun söykənəcəyinə geydirdi.
Yeməyə başladılar. Rəhman Diləfruza konyak təklif edəndə arvad razı olmadı:
−Yox a… heç içərəm? –dedi və stolun üstündəki almalardan birini götürüb iştahla dişlədi. –Əcəb şirin almalardır!
−Yeginən, nuşican!
Rəhman Diləfruzun sağlığına bir qədəh boşaltdıqdan sonra dodaqlarını marçıldadıb başını tərpətdi.
−Nahaq yerə içmirsən, Diləfruz xanım. Sənin əziz canınçün, konyak deyil, ceyran südüdür.
Ac qarına içdiyi birinci qədəhdən sonra, tutuquşu kimi Rəhmanın dili açıldı.
−Mən, Diləfruz xanım, bəzi o key-maymaq kişilərdən deyiləm. Bu yaşa gəlmişəm, hələ yemək-içmək dərdi, pul dərdi nədir, bilmirəm. Bax, allahdan gizlin deyil, bəndədən nə gizlin, davadır, elə adam var ki, güzəranı çox ağır keçir. Mən, allaha şükür, hələ ki, yemək, geymək fikri çəkməmişəm. Özüm provodnik olsam da, naçalniklərimizin çoxundan yaxşı dolanıram. Allah min bərəkət versin, o vaqonun çarxları ki, var ey,.. fırlandıqca çörək çıxır. Əgər bu şoğərib olmasaydı, −o, əlini şappıltı ilə qabağa çıxmış qarnına vurdu, −adam milyoner olardı. –Rəhman şüşəni götürüb qədəhini doldurduqdan sonra sözünə davam etdi: −Mənim, Diləfruz xanım, bu saat bircə fikrim varsa, o da sənin əziz canınçün, necə deyərlər, eyib olmasın, evin arvadsızlığıdır. İşə bax ki, qulluqçu da saxlaya bilmirəm. Nə var, nə var, qonum-qonşunun ürəyinə başqa şey gələr. Ancaq evdə kəbinli arvad olandan sonra kim nəkarədir ki, desin, gözün üstə qaşın var?! Elə deyilmi, Diləfruz xanım?
Diləfruz başını tərpədib onun sözünü təsdiqlədi. Rəhman danışdıqca coşurdu:
−Mən tərif olmasın, çox qabağı görən adamam! Bax, sənin o əziz canınçün, yalan deyirəmsə, bu yediyimiz halal çörək mənə qənim olsun. Mən dünyanın işini əvvəlcədən bilən adamam!
Diləfruz çənəsi qızmış Rəhmanı dinlədikcə, bu balaca kişi onun nəzərində böyüyür, dünyanın ən ağıllı və ən güclü adamlarından birinə çevrilirdi.
Rəhman konyak şüşəsini qaldırıb, yalvarıcı bir tərzdə Diləfruzdan xahiş etdi:
−Bura bax, bəlkə bir az sən də içəsən?
Diləfruz nazla dodaqlarını büzərək, ancaq kirpiklərini qaldırıb-endirməklə, içmək istəmədiyini bildirdi.
−Mənim xətrimçün! –deyə Rəhman iki barmağı ilə çənəsinin altından tutub bir də təvəqqe elədi. Bu dəfə Diləfruz xəfifcə gülümsündü.
−Daha deyirsən də. Sənin xətrin üçün bir azca içərəm. Amma qorxuram səhər yatıb yuxuya qalaram, işə gecikərəm.
O qalxıb özü üçün də bir qədəh gətirdi. Rəhman konyak tökdü.
−Sən işə gecikməkdən qorxma! Ölməmişəm, Diləfruz xanım! Məni adamsız bilmə. Sənin əziz canınçün, bir həkim dostum var ki, istəsən səninçün düz bir il sərasər naxoşluq kağızı düzəldər. Eh, rəhmətliyin qızı, nəyi qoyub, nəyi axtarırsan, mən o tanış dostuma üz bassam diri adam haqqında ölüm kağızı düzəltdirərəm!
Rəhman çox ehtirasla danışdığı üçün tərləmişdi. O, yaylığını çıxarıb boynunu və sifətini sildi. Sonra qədəhini qaldırıb dedi:
−Bunu da içək, Diləfruz xanım, bizim gələcəyimizin sağlığına, hansı ki, birlikdə xoş həyat sürəcəyik səniynən.
Hər ikisi “sağ ol” deyərək qədəhləri toqquşdurub içdi. Diləfruzun üz-gözünü turşutduğunu görən Rəhman tez almadan bir dilim kəsib ona uzatdı.
Rəhmanın söhbətə ara verdiyini görən Diləfruz ayağa durdu.
−Musiqiynən aran necədir? –deyə o, pəncərəyə yaxınlaşıb, köhnə patefonun qapağını açdı.
−Musiqi deyəndə ki, mən bizim o qədim havaları çox sevirəm. Bir də ki, bu muğamatı xoşlayıram.
Diləfruz üstünü toz basmış vallardan birini silib oxutdurdu.
Otağı səs bürüdü:
Ömrü başa a gülüm, yetirmişəm,
Mən yarımı itirmişəm, itirmişəm…
Açıq pəncərənin qara pərdəsi arasından içəri yel vurduqca, tavandan asılmış üstü abajurlu elektrik lampası asta-asta tərpənir, divarlarda naxışlı kölgələr gəzirdi.
Rəhman özünü evindəki kimi hiss edirdi. Deyəsən, musiqi də kişinin sümüyünə yatmışdı. O, otaqda gəzindikcə arabir çiyinlərini oynadır, ayaqlarını qaldırıb dodaqaltı mızıldayırdı:
Məqsudim nə meydir, nə meyxanədir,
Didari-yari görməyə bunlar bəhanədir…
Rəhman Diləfruza yaxınlaşanda qollarını açıb gərnəşdi.
−Diləfruz xanım…
Rəhmanın onu qucaqlamaq istədiyini güman edən arvad geri çəkildi.
−Rəhman… –dedi, sonra da içkidən xumarlanmış gözlərilə ona baxıb qeyri-müəyyən bir tərzdə güldü. Bu hərəkət Rəhmanı ayıltdı. Rəhman çarpayının qırağında əyləşib Diləfruzu yanına çağırdı. O, başını silkələyib “yox” dedi. Ancaq gözləri bic-bic güldü. Rəhman ayağa qalxdı. Diləfruzun belindən tutub özünə tərəf çəkdi.
Diləfruz ağır gövdəsini çarpayıya yıxanda, döşəyin altından cingiltini xatırladan boğuq bir səs gəldi.
Bu, bayaq arvadın gizlətdiyi şəkil idi. Sanki o mərhum, günahsız kişi Diləfruzdan sonuncu şikayətini də edib susdu…
Evə ögey ana gəlir
Arvadının ölümündən heç o qədər də keçməmiş Rəhman Diləfruzu evinə gətirdi. Başqa çarə yox idi; arvadın boynuna uşaq düşmüşdü, işi uzatmaq olmazdı.
Ögey ana ilk günlərdən Adilə çox mehribanlıq göstərdi; vaxtlı-vaxtında yeməyini hazırladı, paltarını yudu, ona öz oğlu kimi qulluq elədi. Diləfruz sözünün əvvəlində, axırında onu “Adilcan” deyə çağırmağa başladı. “Adilcan, yorulmusan, yerini salım dincəl”, “Soyutma, xörəyini ye, Adilcan!”, “Məktəbdə çox yubanma, Adilcan, nigaran qalıram”…
Lakin Adil, Diləfruzun göstərdiyi səmimilikdə, dediyi şirin sözlərdə bir saxtalıq və soyuqluq hiss edirdi. O bunu hələ ilk günlərdən duymuşdu. Adil Diləfruza baxdıqca, anası Nərgizin roluna girmiş yad bir qadını görür, onun hər bir hərəkətini saxta sayırdı. Bunu Rəhman da hiss etdiyi üçün həmişə Diləfruzla Adil danışan zaman o da söhbətə qarışır, ögey ananın sözünə qüvvət verir, oğlunu bu fikirlərdən uzaqlaşdırmağa çalışırdı.
Bəzən Adil, məktəbdən çıxdıqdan sonra özü də hiss etmədən yoldaşları ilə orda-burda yubanır, ancaq acdığı vaxt evə gəlirdi. İndi elə bil xörəklərin də dadı dəyişmişdi; Diləfruzun arabir böyük səylə bişirdiyi zəfəranlı plov da, yağlı bozbaş da, sirkə-sarımsaqlı düşbərə də ona ləzzət vermirdi.
“Kaş indi anam sağ olaydı! Mən ömrümün axırına kimi onun əlindən yavan çörək alıb yeməyə razı olardım”, −deyə Adil hər dəfə süfrə qırağında oturanda fikirləşirdi.
Diləfruzun ona nə qədər yaxşılıq etməsinə, nazını çəkməsinə baxmayaraq, bu evdə hər şey Adilə yad görünürdü. O, həmişə özünü qonaq kimi hiss edir, elə bil başqasının çörəyini yeyirdi.
Ancaq Adil atasına hörmətsizlik etməyib bu barədə bir kəlmə də danışmır, öz etirazını heç kəsə sezdirmək istəmirdi. “Oğlum, çox xahiş eləyirəm, mənim xətrimçün Diləfruz xanımın üzünə ağ olma. Necə deyərlər, su girdi qaba, oldu içməli. Arvadsız bu evin işi keçməz”. Bu sözləri Rəhman hələ arvadı gətirən günü demişdi. Lakin Adil evdə Diləfruzu görəndə, onun kobud səsini eşidəndə qüssələnirdi. Qəribə burası idi ki, elə ilk görüşdən Adili fikir götürmüşdü. Sanki bu arvadın sifəti ona kimisə, pis bir adamı xatırlatmışdı. O bu düşüncələri başından qovmağa nə qədər çalışırdısa bacarmırdı. Adilə elə gəlirdi ki, Diləfruz bu evdə yerini möhkəmlədəndən sonra bütün ixtiyarı əlinə alacaq, ona min əziyyət verəcəkdir. Bu fikir bəlkə də Adilin pis ögey analar haqqında eşitdiklərinin təsirindən doğurdu: “Yox, necə olur-olsun, atamın xətri üçün mən onunla yola getməliyəm. Kim bilir, adamları tanımaq çətindir. Bəlkə də mən səhv edirəm. Diləfruz xanım yaxşı arvaddır”.
Lakin Adil bu fikrini tezliklə, Diləfruzla üz-üzə gəlib danışdıqdan sonra yenə dəyişməli olurdu.
Su budkası ilə vidalaşmış Diləfruz əsl ev xanımı olmuşdu. İndi o həftələrlə bayıra çıxmır, səhərdən axşamadək otaqları, aynabəndi yığıb-yığışdırır, hər yeri öz səliqəsilə sahmana salırdı. Hərdən Diləfruz evdə Nərgizin qoyduğu avadanlığın yerini dəyişəndə Adilə ağır gəlirdi. Bəzən o öz etirazını bildirirdisə də, arvad razı olmurdu:
−Belə yaxşıdır, Adilcan, otaq bu cür daha yaraşıqlı görünür, −deyirdi. –Bir də, bala, sən belə şeylərə qarışma, evin işini arvad bilər.
Bu qayda ilə, Nərgizin qoyub getdiyi səliqə gündən-günə itir, Diləfruz otaqların bəzəyini öz zövqünə uyğunlaşdırırdı.
Hər işdə bir qazanc axtaran Rəhman, evlənəndə də bu cəhəti unutmamışdı; Diləfruzu evinə gətirdikdən bir az sonra onun İçərişəhərdə olan otağını satmışdı. Doğrudur, arvad əvvəlcə buna razılıq verməmişdi: “Vərəsəlikdir, satsaq, gərək pulun yarısını bacıma göndərəm. Yoxsa arada inciklik olar”, deyə qəsdən məsələni xeyli ləngitmişdi. Rəhmanın evində yerini möhkəmlətdikdən sonra isə o, otağın satılmasına mane olmamışdı.
Diləfruz “vərəsəlik” puldan əvvəlcə özü üçün palto, tufli və bir neçə dəst ipək paltar aldı. Sonra iki min də ayırıb qırağa qoydu. “Heç olmasa bunu bacıma göndərərəm”, dedi.
Rəhman da fürsətdən istifadə edərək, tükü getmiş köhnə buxara papağını təzələdi və Diləfruzun razılığı ilə oğluna bir dəst kostyum tikdirdi. “Adil daha yekə oğlandır, yeddinci sinifdə oxuyur, qoy yoldaşlarının yanında xəcalət çəkməsin”, dedi. Lakin bu paltarın Diləfruzun pulu ilə başa gəldiyini bilərsə Adilin onu rədd edəcəyindən qorxan Rəhman işin əslini gizlətdi:
−Öz məvacibimdən almışam, oğlum, −dedi. O, Diləfruzdan da xahiş elədi ki, paltarın satılan evin pulu ilə alındığını Adilə bildirməsin.
…Ögey ananın mehribanlığı uzun sürmədi. Məmməd doğulduqdan sonra Diləfruz yavaş-yavaş Nərgiz rolundan çıxıb əsl üzünü göstərdi. Əvvəlcə Adilin adından “can” kəlməsi silindi.
Sonra isə…
Sonra isə günlər ötdükcə bu evdə Diləfruzun zabitəsi artdı, səsi ucaldı. O, Adillə də, Rəhmanla da söz-sözə gəldi. Ev puluna alınmış kostyum elə ilk sözləşmədən sonra Adilin başına qaxınc oldu:
−Gözündən gəlsin! Bu da mənim yaxşılıqlarımın əvəzi! Öz pulumla atanın başına papaq alıb qoydum, sənin əyninə kostyum geydirdim, indi mənim bir sözümü iki eləyirsən?!
Bu əhvalatdan sonra Adil bir də o kostyumu geymədi.
Diləfruz qırmızı kirəmidli evin ixtiyarını öz əlinə almışdı. İndi o, Rəhmanın bütün işlərinə qarışır, bəzən nə üçün gecikdiyini, harada ləngidiyini soruşur və yeri düşəndə ərinin üstünə qışqırıb onu danlayırdı da.
İlk vaxtlar Rəhman Diləfruzun hər cür şıltaqlığına dözüb susurdu. Lakin kişi gündən-günə arvadın hikkəsinin artdığını və təkcə onu, Adili deyil, yavaş-yavaş qonşuları da narahat etdiyini gördükcə əsəbiləşirdi.
Rəhman Adilin həmişə düşüncəli olduğunu, əzab və iztirab çəkdiyini hiss edirdisə də, ona təskinlik verməyə söz tapmırdı. Axı nə deyəydi? Oğlunu hansı şirin sözlərlə sakit edib sevindirəydi? İndi Adil hər şeyi başa düşür, bu evdə bir daha xoş gün görməyəcəyini yaxşı bilirdi. Adil görürdü ki, arvadın yanında atasının dili gödəkdir. Kişi Diləfruzun budkadan yığdığı qazancın hamısını xərcləyib qurtarmışdı. Arvadın pulu ilə alınan buxara dərisi isə Rəhmanın başına papaq yox, qaxınc olmuşdu. Adil üçün tikdirilən kostyumu isə Diləfruz naftalinləyib sandığa qoymuşdu. “Böyüyər, öz oğlum geyər”, deyə ona eşitdirmişdi.
Diləfruzun zabitəsilə bərabər tələbi də gündən-günə artırdı:
−Xalqın kişiləri qaz vurub qazan doldurur, sənsə Moskvadan bura basa-basa gəlirsən, satmağa gətirdiyin nədir: stəkan-nəlbəkiylə toyuq yumurtası. Bəyəm bir beş metr ipək parçadan-zaddan, Bakıda pula gedən qiymətli şeylərdən gətirsən, xəncərinin qaşı düşər? Yoxsa artıq qazancdan qaçırsan?!
O gündən sonra Rəhman qorxa-qorxa da olsa arvadının tapşırığına əməl etməyə başladı; hər dəfə səfərə çıxanda Diləfruzun dediyi şeyləri alıb gətirdi.
Lakin Rəhman gətirdiyi bu malları həmişə Adildən gizlədərdi. “Uşaqdır, birdən orda-burda ağzından qaçırdar, −deyə ehtiyat edirdi, −Sonra bu işin bəlasından qurtarmaq olmaz.” Buna görə də kişi gətirdiyi şeyləri zirzəmidə gizlədir, evə gələn müştərilərlə heç vaxt oğlunun yanında söhbət eləmirdi.
Ancaq arvad nə ərinin bu qazancı ilə, nə də ona gətirilən qiymətli hədiyyələrlə kifayətlənmirdi.
Çox çəkmədi ki, Diləfruz işin çoxluğundan da şikayətləndi:
−Xalqın arvadları əlini ağdan-qaraya vurmur, paltar yumur, kartof soymur, ev yığışdırmır ki, dırnaqlarının manikürü tökülər, mən bəxtiqara səhərdən axşamacan bütün işləri özüm görürəm. Yaxşı deyiblər, ağır yükün zəhmətini qatır bilər. Sən insafsızın da dilindən bir dəfə eşitmədim ki, deyəsən: qulluqçu tutum, sənə kömək eləsin. Əvvəllər özünü peyğəmbər kimi göstərdin. Nə bilim, bağ belə, bostan belə. Mən axmaq da inandım. Dedim, nə var, gedib bir vərəzən günə çıxaram. Daha onu bilmədim ki, axırım belə olacaq. Kabab iyinə gəldim, gördüm eşşək dağlayırlar. –Diləfruz bu sözləri deyərkən gözünün yaşını tökməyə başladı. –Mənim əziz canım üçün srağagün özümü çəkdirmişəm. Nə qədər gəlmişəm –cəmi-cümlətanı doxsan səkkiz kilo. Düz iki kilo üç yüz qram arıqlamışam. Belə də zülm olar?..
−Bəlkə acqarına çəkdirmisən? –deyə Rəhman ona təsəlli verməyə çalışdı.
−Əlbəttə! Ac olmamış, tox olmayacaqdım ki! O qədər iş görürəm, iştaham-zadım da küsüb. Oğlun Adil yeyənin heç onda birini də yemirəm. Belə də müsibət olar mən çəkirəm?
Bu şikayətdən üç gün sonra Rəhman, hardansa mülayim xasiyyətli bir qoca arvad tapıb gətirdi. Lakin qarı Diləfruzun tənəsinə iki həftədən artıq dözə bilmədi. Bir səhər haqqını belə istəmədən çıxıb getdi.
−Sən də axtarıb-axtarıb adam tapdın! –deyə qarı gedəndən sonra işin çoxaldığını görən Diləfruz yenə Rəhmanı rahat buraxmadı.
−Bu boyda şəhərdə əldən-ayaqdan zirək bir qulluqçu tuta bilmədin ki, gəlib bu evin iş-gücünü görsün?! Gedib harda bir ipliyi üzülmüş qarı var, tutub gətirdin üstümə! Yaxşı ki, rədd olub getdi! Yoxsa, sabah ölsəydi onun da xərci mənim boynuma düşəcəkdi.
Bir ay sonra evə ikinci qulluqçu gətirildi. Onu da Diləfruz özü qovdu. “Ayağı mənə düşmür, −dedi. –O bu evə gələndən çox pis yuxular görürəm.”
Üçüncü qulluqçu cavan olduğundan arvad ərinə qısqanmağa başladı: “Kişilərə etibar yoxdur, mən bir yerə gedəndə səni onunla evdə qoya bilmərəm!” –deyərək bu qızı da evdən rədd etməyi ərinə tapşırdı.
−Heç dəxli mətləbə var? – deyə kişi bu işə etirazını bildirmək istədisə də, cəsarət etmədi.
Balaca Məmməd dünyaya gələndə özü ilə Rəhmanın evinə böyük bir dava gətirdi.
Uşaq doğulandan bir neçə gün sonra ona ad qoymaq üstündə ərlə arvad arasında möhkəm mübahisə düşdü.
Rəhman çoxdankı arzusunu yerinə yetirmək – uşağa mərhum atası Əzizin adını qoymaq istəyirdi. Təzə doğulan körpəni Rəhmana sevdirən də elə bu idi. Diləfruz iki ayağını bir başmağa soxub uşağı “Məmməd” adlandıracağını təkid edərək:
− Balam, sözündən belə çıxır ki, mənim atam səninkindən əskik kişi imiş? – deyirdi. – Özü seyid-peyğəmbər övladı, niyə gərək oğluma öz atamın – Mirməmmədin adını qoymayım?! Yox bir: “Əziz!”. Atan əzizdir, sənin üçün! Dünya dağılsa da, uşağın adını “Məmməd” qoyacağam, qurtardı getdi!
Rəhman ürəyindəki yeganə arzunu Diləfruza güzəştə getmək istəmirdi. Buna görə də kişi sözündən dönmədi. Bir müddət Rəhman uşağı “Əziz”, Diləfruz isə “Məmməd” deyə çağırdı.
− Arvad, indi ki, belədir, gəl sən razı ol, − deyə Rəhman çox fikirləşdikdən sonra vəziyyətdən çıxış yolu tapdı, − nə şiş yansın, nə kabab, uşağın adını qoyaq Əzizməmməd, nə sənin atanın adı yerdə qalsın, nə də mənim…
− Necə, necə?! – Diləfruzu elə bil ilan çaldı; arvad oturduğu yerdən dik ayağa qalxdı, üz-gözünü turşudub boynunu qabağa uzatdı. – Hələ bir utanmaz-utanmaz öz atanı mənimkindən üstün tutub onun adını qabağa salırsan?! Əzizməmməd?.. Yenə Məmmədəziz desəydin, dərd yarı idi. Uşağın adı Məmməddir, vəssalam! Lazım deyil mənə pinəçi Əzizin adı!
− Ay arvad, vallah-billah atam ömründə pinəçilik eləməyib.
− Özün demisən! Əslini danan haramzadadır!
− Mən tərcümeyi-halımda belə yazdırmışam, sən də inanırsan? Heç dəxli var mətləbə? Bu pinəçilik də mənim başıma bir qaxınc olmadı? Rəhmətlik atamın əlində gül kimi sənəti vardı, mal-dövlət başından aşardı, ərşin malı topnan alıb-satardı, bu da deyir belə! Diləfruz xanım, o balam Əzizin… – Rəhman çaşıb o balam Əzizin canına and olsun demək istəyirdi ki, arvadın gözlərini bərəltdiyini görcək, tez sözünü dəyişdi: − o əziz balamın canına and olsun ki, sən siyasətdən, acığın gəlməsin a… bir az kütsən, elə bilirsən adam elə hər nə olub hamısını yerli-yerində tərcümeyi-halına yazar?! Ay-hay! Düzünə qalsa, gərək onda mən yazaydım ki, rəhmətlik atam Əziz tacir olub, tutub dama basıblar, orda ölüb. Belə yazsaydım, sənin ağlınca yaxşı eləmiş olardım. Gördün siyasətin yoxdur! Amma mən necə yazmışam? Yazmışam ki, atam Əziz kolxoza birinci qol qoyanlardan olub, bunu gözü götürməyən qolçomaq köpək uşaqları gecə gəlib, atamı öldürüb quyuya salıblar. Hə, kim buna şübhə eləyib buçağaycan? Arvad, acığın gəlməsin, sənin bir az pərsəngün çatmır. “Hər süxən cayi, hər nöqtə məqami darəd”. Deyir, hər sözün öz yeri, hər nöqtənin öz məqamı var. Arvad, sən gəl hərdənbir mənə də qulaq as.
Bu yerə kimi sakit oturub ərini dinləyən Diləfruz, birdən tapança kimi açıldı:
−Əvvəla, onu deyim ki, mənim adım “arvad” deyil! Bundan sonra zəhmət çək, dilini tərsinə fırlat, Diləfruz xanım de! İkincisi, nə qədər siyasətim az olsa, yenə politikam səninkindən çoxdur! O ki qaldı atan tacir olub, macir olub, bunlarla məni bişirə bilməzsən! Tacir pinəçidən pis! Təkcə bu ev yox, lap dünya da dağılsa uşağın adı Məmməddir!
Diləfruzun Rəhmanla birinci vuruşması elə bu çağanın üstündə başlamış, arvadın ilk qalibiyyəti də onda olmuşdu.
Lakin Diləfruz istəkli oğlunu təkcə “Məmməd” adlandırmaqla kifayətlənmədi. Onu gah Mamed, gah Məmiş, gah da Mamulya deyə çağırmağa başladı. Rəhman Mamedə də, Məmişə də, Mamulyaya da birtəhər dözürdü. Ancaq arvad uşağa “Mişa” deyəndə qan kişinin beyninə vururdu:
−Ay balam, adam camaatı özünə güldürməz. Uşağın adını de, Mişə nədir? Mişə ki, qonşunun itinin adıdır.
−Sənə nə? Uşaq mənimdir, mən bilərəm, necə istərəm, elə də çağıraram! –deyə arvad ayağını yerə döyüb cavab qaytardı.
Diləfruzun öz hikkəsindən əl çəkməyəcəyini görən Rəhman içindən qırıla-qırıla deyinirdi:
−Daha sözüm yoxdur. Nə deyirəm ki! Çox sağ ol. İltifatın rütubət çəkməsin! İndi ki, uşağa seyid-peyğəmbər övladı atan Mirməmmədin adını qoyub Mişə çağırırsan, onda yavan Mişə neyçün deyirsən, elə birbaşa deginən, “Mirmişə”, rəhmətlik atanın da ruhu səndən inciməsin.
Bu qayda ilə günlər, həftələr keçdi, aylar yaşa dolub illər oldu. Məmmədin də yavaş-yavaş dili söz, ayağı yer tutmağa başladı. Uşaq böyüdükcə qırmızı kirəmidli evin səs-küyü ilə birlikdə davası da artırdı.
Diləfruzla Adilin arasında ziddiyyət daha da güclənmişdi.
−Axı mən neyləyim? –deyə kişi gecə-gündüz fikirləşir, Nərgizin yeganə yadigarı olan Adili bu bəladan qurtarmağa, onun keçmiş qayğısız günlərini özünə qaytarmağa çalışırdı. –Yuxarı tüpürürsən bığdır, aşağı tüpürürsən saqqal. Diləfruz nacins bu evə ayaq basandan bəri Adil bir ağ gün görməyib. “Yaxşı deyiblər ki, ağam bir xatın aldı, davanı satın aldı”.
Diləfruz təzə gələn vaxtlar Adil onun danlağına, tənəli sözlərinə o qədər də əhəmiyyət vermirdi. Daha doğrusu on dörd-on beş yaşlı uşaq evdə olan danışıqların səbəbini başa düşmədiyindən çox zaman susurdu. Bəzən də atasına hörmət edib dinmir, təqsirkar olmadığı hallarda belə özünü müqəssir bilib Diləfruzdan üzr istəməyə məcbur olurdu. Rəhman oğlunu bu vəziyyətdə görəndə, arvada cavab verə bilmədiyindən ah-uf edib yana-yana qalırdı.
İndi Adil orta məktəbi qurtarırdı, ona uşaq demək olmazdı. Gecə-gündüz öz otağına çəkilib buraxılış imtahanlarına hazırlaşan Adil, Diləfruzun səsini eşitməmək üçün ara qapını örtüb saatlarla eşiyə çıxmırdı. Lakin Diləfruz tez-tez Adilin otağına girib sanki qəsdən ona mane olmaq istəyirdi. Hərdən də Məmmədi oynamaq üçün ora buraxırdı.
Çarəsiz qalan Adil çox vaxt kitab-dəftərini qoltuğuna vurub dərs hazırlamaq üçün ya Saleh müəllimgilə, ya qiraətxanaya, ya da şəhərin sakit bağlarından birinə gedirdi.
Rəhman oğlunun halına acıyırdı. Kişi ona kömək etməkdə aciz qalsa da, Adil vəziyyətdən çıxış yolu tapmışdı.
Bir neçə aydan sonra Adil bu evdən həmişəlik uzaqlaşacaqdı! O, universitetin geniş, işıqlı yataqxanasında Diləfruzun çığırtısını, təhqiramiz sözlərini yox, tələbə yoldaşlarının şirin söhbətlərini, gülüş səslərini və şən mahnılarını eşidəcəkdi! O vaxt Adil bir daha evlərinə ayaq basmayacaqdı. Atasını görmək istəyəndə isə onun iş yerinə −vağzala gedəcəkdi. Adil bunu hələ keçən il, doqquzuncu sinifdə oxuyanda qət eləmişdi. Hətta bir neçə dəfə o, məktəbdən evə gedəndə yolunu qəsdən universitet yataqxanasının qabağından salmışdı. Zarafatlaşan, deyib-gülən tələbələri görüb onlara ürəkdən həsəd aparmışdı.
SONU VAR
