11-20-ci bölmələr (birinci kitabın sonu)
11
Səhər tezdən Qulu ilə Xəlil gedirdilər. Rüstəmbəy salam verdi. Xəlil:
– Ya Allah, Rüstəm, deyə əl verdi və sonra mehriban bir halda qolunu onun qoluna keçirib; — Balam, niyə görükmürsən? — dedi.
… Rüstəmbəy Qulu ilə soyuq bir halda görüşdü:
– Xəlil, başım qarışıqdır, imtahana hazırlaşıram. Bir tərəfdən də otaq məsələsi, — olduğum yerdən çıxmaq istəyirəm.
Qulu qaşqabaqlı üzünü bir az xoşlaşdırdı, qayğılı bir halda:
– Yoxsa otağın pisdir?.. Həmişə qulluğunda hazıram. Qulunun sözləri Rüstəmbəyə təsir etmədi. Onun ürəyi
Quludan sınmışdı. Ona görə simasında soyuqluq müşahidə oluna-oluna:
– Sağ ol, Qulu, — dedi, — zəhmətinə razı deyiləm. Özüm axtarıb taparam.
Qulu daha dinmədi. Ürəyindəki kin Rüsləmbəylə mehriban bir halda müsahibə eləməsinə mane oldu.
Bir müddət sükut içində getdilər. Sonra Qulu vidalaşıb aralandı. Xəlil işdən dürüst xəbərdar deyildi, heyrətlə Rüstəmbəyə baxıb dedi:
– Rüstəm, deyəsən, Qulu ilə aran bir az sərinləşmişdir?
– Xüsusilikdə dostam, yoldaşlıqda mənə hər nə işi düşsə, əmələ gətirməyə hazıram. Amma ictimai işlərdə bir- birimizlə düşmənik.
– O niyə?
– Özün bilirsən ki, ictimai işdə şəxsiyyətimi büruzə vermərəm, şəxsi mənfəətimi heç vədə nəzərdə tutmaram. Öz xüsusi işlərimdən əl çəkib, ümum üçün çalışaram, vuruşaram, sözü həmişə açıq danışaram. Beləliklə də dostlar məndən üz döndərir, özümə hər yerdə düşmən qazanıram.
Xəlil çox safqəlbli adam idi. Hiyləgərlərin ürəyinə yol tapmağa müqtədir deyildi, bu səbəbdən idi ki, Qulunun zahirinə və danışığına baxdıqda onu təmiz bir adam hesab edirdi. Ona görə də Rüstəmbəyin işarəsini dürüst başa düşə bilmədi:
– Daha Qulu ilə aran niyə dəysin?
Rüstəmbəy gülümsündü. «Görəsən türk tələbələrinin gözləri niyə bağlıdır?» — deyə fikrindən keçirdi və sonra qeyzlə:
– Ay qurban olum, dedi, — mən nə eləyim ki, siz hər şeyə göz yetirə bilmirsiniz. Gərək sizi bir yerə yığıb çağıram: «Ay… qoymayın, içinizə qurd girdi!» Onda da qorxuram sözümə inanmayıb, mənim özümü qurd hesab eləyəsiniz. Xəlil gözlərini döyə-döyə:
– Bu nazik mətləb oldu, başa düşə bilmədim. Rüstəmbəy qəti surətdə:.
– Xəlil, Qulunun cəmiyyət işlərində yürütdüyü siyasət xoşuma gəlmir. Aramızda fəsad toxumu salmaq intriqa törətmək… bir o qədər də mədh olunası hərəkətlərdən deyil, zənnindəyəm. İdarəmizi ümumi məclis seçdi. Layiq olmasaydı, seçməzdi. Daha fıtnə və fəsada nə lüzum var… Burada bir tələbə ənənəsi var, ildə bir dəfə idarənin bir hissəsini yeni gəlmə gənclərlə doldururuq. Təcrübəli yoldaşlar yeniləri xalq işinə alışdırır. Təşkilatımızda müvəffəqiyyət bundan irəli gəlir. Bu gün cəmiyyətimizin pulu, kitabxanası, türkcə gecə kursu, nəşriyyat heyəti, məruzə heyəti və asariətiqə heyəti vardır. Türkcə kitab basdırmışıq və yenə də basdıracağıq. Rusiyanın darülfünun olan hansı şəhərində türk tələbələrinin belə təşkilatı var?
Xəlil qəti:
– Heç yerdə!
–Bu gözəl təşkilatı yıxmaq istəyirlər. — Rüstəmbəy son sözlərini qeyzlə deyib susdu.
Bir az getdilər, sonra həlim bir səslə əlavə etdi:
– Balam, otaq axtarıram. Ora səs-küylüdür, dərs oxuya bilmirəm.
Rüstəmbəy əsil fikrini gizlətdi, otaq dəyişməkdə Sofya xanımdan uzaqlaşmaq istəyirdi və öz yalanından qızardı. Birdən gözünə sağ tərəfdə yapışdırılmış kiçik bir kağız sataşdı. Onu oxumağa başladı.
– Xəlil, gəl bir bu otağa baxaq.
Döndülər. Qapını açdılar. Dar koridorla gedib sol tərəfdəki zəngi vurdular. Qapıya iri gövdəli bir arvad gəldi. Girdilər.
– Otaq hansıdır? — dedilər.
Xanım yoğun səslə dodaqlarında nə dedisə, tələbələr onun dalınca getdilər. Ağır havalı yemək otağından keçdilər. Balaca və qaranlıq bir koridora girdilər. Xanım bir qapının qabağında durub tıqqıldatdı:
– Otağa baxmağa gəlmişlər, olarmı? — dedi.
Tələbələr bir-birinin üzünə baxdılar, gülümsündülər. Bir azdan sonra içəridən səs gəldi:
– Olar.
Girdilər. Gözlərinə ilk sataşan balaca bir çarpayı oldu.
Biri yorğana bürünüb uzanmışdı, başını da gizləmişdi.
Xanım otağı göstərdi və gülümsünərək əlini çarpayıya uzatdı:
– Qız evlərinə getdiyinə görə otaq boşalır. Yoxsa otaqdan çox məmnundur.
Tələbələr ətrafı dürüst nəzərdən keçirirdilər, otaqdan ağılları bir şey kəsmədi: qaranlıq idi. Xəlil yavaşcadan soruşdu:
– Xala, bu qız kimdir?
– Talibədir, — deyə xanım gülümsündü.
– Gözəldirmi?
Xanım Xəlilin üzünə baxdıqda daha da gülməyə başladı və sağ əlini çırpıb otaqdan çıxdı. Tələbələr də onun ardınca getdilər. Birdən Xəlil geri döndü, qapının arasından içəri baxıb dedi:
– Kolleqa, salamat qalın!
Yorğan tərpəndi, pərişan saçlar arasından dilbər bir çöhrə göründü.
– Sağ olun, — deyə başını gizlətdi.
– Sizin kimi bir dilbəri olmayanın sağlığından nə çıxar ki?!.
Qız yenə başını yorğanın arasından çıxartdı, gözlərini
qıyaraq, xoş bir əda ilə Xəlili süzdü. Xəlil coşdu:
– Nə vaxt gedirsiniz?
– Sabah axşam saat yeddidə.
– Müsaidə edin, vağzala gəlib sizi ötürüm. Sükut. Qız yenə gözlərini qıydı. Xəlil qəti səslə:
– Sabah axşama mütləq gələcəyəm, — deyib getdi.
Ocaqverdiyə rast gəldilər, bir qoltuğunda kitab, o birində bır xoruz gedirdi. Çox düşüncəli idi, Xəlil gülə-gülə onun qolundan dartdı:
– Ədə, o qədər fikirlisən ki, biz yekəlikdə adamları da görmürsən. Hələ de görüm bu xoruz nə əhvalatdır?
Ocaqverdi yuxudan ayılan kimi səksəndi:
– Ya Allah! Ya Allah! Bilirsən, gedə-gedə sabahın dərdini çəkirəm, sabah qurban bayramıdır, qoyuna gücüm çatmır, dedim heç olmasa bir xoruz kəsim, ha-ha-ha!.. Axı bir dədə-baba adətimiz var, yaddan çıxarmaq olmaz ki…
Gülüşdülər. Xəlil maraqla:
– Yaxşı, xoruzu nə bişirəcəksən?
– Plov, sən öləsən, Bakıdan zəfəran da gətirmişəm.
– Bəs plovu tək yeyəcəksən?
– Yox! İş var… Sizi çağırmamağımın səbəbi var: özün arifsən, bilirsən. Bizim ev xanımımızın yanına əyalətdən bir qonaq gəlmişdir. Bilirsən, kefın istəyən bir qızdır, pərvərdigar haqqı, çıraq kimi yanır. Bir yanaqları var ki, bax, lalə.
– Deməli, bu qurban onun yolunda kəsilir?
Ocaqverdi məsum bir halda boynunu əydi və kitab olan
əlini qaldırıb, çənəsinə söykədi:
– Axı dərd əhlisən, bilirsən, pərvərdigar haqqı, xoruz deyil, özümü də qurban verrəm! — Sonra səsini dəyişərək yavaşcadan: amma belə mülayim adamdır…
– Mərhəmətlidir!
– Ah nə mərhəmətli, nə mehriban!.. Özü də aranı sazlamışıq.
Xəlil zarafatla:
– Yəni ara sazdırmı? Ocaqverdi müzəffər bir səslə:
–Əşi, rəhmətliyin oğlu, saz nədir, pərvərdigar haqqı, iş-işdən çoxdan keçib, — deyib yoluna davam etdi və bir-iki dəfədə arxa tərəfə çönüb, gülə-gülə başını tərpətdi.
Rüstəmbəylə Xəlil bir xeyli dolandılar: otaqlara baxdılar, xoşlarına gələn olmadı, bəzisi qaranlıq idi, bəzisi rütubətli. Xülasə, Rüstəmbəyə layiqli bir otaq tapılmadı. Sonra yenidən axtarmağı qərarlaşdırdılar və hələlik aşxanaya tərəf getdilər. Birdən Xəlilin yadına düşdü ki, təvəllüd günü münasibətilə verəcəyi ziyafətə Rüstəmbəyi cağırmamışdır.
– Bilirsən, Rüstəm, ürəyimdə bir şey var, elə ha istəyirəm sənə deyim, yadımdan çıxır… Şənbə günü anadan olan günümdür.
Rüstəmbəy güldü: «Mən olüm?» — deyə şən bir halda soruşdu. Xəlil:
– Hə, doğrudan!
– Yaxsı, pulun var?
Xəlil bir az düşüncəli və səmimi bir tonla:
–Balam, pulum yoxdur. Ancaq hərə bir şey gətirəcək, -dedi.
– Çox yaxşı, mən də şərab gətirərəm.
Xəlil Rüstəmbəydən belə iş baş verməsinə inanmayaraq, heyrətlə baxdı və qəhqəhə çəkib güldü:
– Sənə, — dedi, — ayrı cür yaraşar. Budur, görəcəyik
əlində dəsmala bağlı bir neçə şüşə çaxır gətirirsən. Xa-xa-xa!..
– Sən öl, Xəlil, «anadan olmaqda» savab iş görürsən, çoxdan bəridir içməmişəm, gərək bir «lül-qənbər» olam. Daha Tövrat oxumaqdan, Allah axtarmaqdan, xalq yolunda çalışıb söyüş qazanmaqdan yorulmuşam. Qoy bir az içim, bəlkə dərdlərim yadımdan çıxa.
12
Altı üzvdən ibarət bir siyasi heyət əmələ gəlmişdi. Fatma xanım, Əhməd və tələbələr məhkəməsində bəraət qazanmış Mircəlal da buraya daxil idi. Səlman sədr olmuşdu. Beşinci iclasda proqram düzəldilmiş, dəvətnamələr isə ikinci iclasdan sonra göndərilmişdi. Çağırılan qurultayda Səlman məruzəçi sifəti ilə «Ümumi siyasət», Əhməd «Türklər və çar idarəsi», Mircəlal «Rusiyada sol fırqələrlə rabitə», Fatma xanım «Türk qadınlarının vəziyyəti», Xəlil «Çar hökuməti və ona qarşı mübarizə yolları» haqqında məruzədə bulunacaqdılar. Beşinci iclas bu məruzələrin tezisləri ilə aşna olub təsvib etmişdi. Qurultaya gələnlərin yatacaq yerləri müəyyən oldu. Qət olunmuşdu ki, qurultay qərar çıxarıb bitənə qədər üzvlər şəhərə çıxmasınlar və bütün hərəkət və fəaliyyətlərini gizli saxlasınlar. Tələbələr cəmiyyəti «zemlyaçestvo» təbiidir ki, qurultaydan xəbərdar idi. Hətta buna uzun bir iclas da həsr etmişdi və nəticədə qurultayın xərci üçün 200 manat da ayırmısdı. «Siyasi heyət» də cəmiyyət idarəsi sədri Çingizi fəxri üzv sifəti ilə qurultaya seçmişdi. İlk iclası Çingiz açmalı idi.
Səlmanın təklifınə görə, hər ehtimala qarşı tədbirlər görülmüşdü. Qət olunmuşdu ki, məclislərə zahirən ziyafət şəkli verilsin və yığıncaq otağında musiqi alətləri saxlanılsın. Küçə qapısına polislərə qarşı gözətçilər təyin olunmuşdu.
Xülasə, həbs olunmamaq və gizli vəsiqələri ələ keçirməmək üçün mümkün qədər tədbir görülmüşdü.
Qurultay məsələsi ilk meydana çıxanda «zemlyaçestvo» ətrafına toplananlar arasında uzun-uzadı müzakirələr olmuşdu. Əvvəl yalnız maarif məsələləri irəli sürülmüşdü, qurultay siyasətlə məsğul olmamalı idi. Səlman «siyasi məsələlər həll olunmasa, maarif məsələsi həll oluna bilməz», — deyə qəti bir xətti-hərəkət yürüdürdü. Rüstəmbəy isə əksini iddia edirdi. Mədəni qüvvəmizin azlığından şikayət edərək, olanların da təhlükəli yolla getməsini məsləhət görmürdü. Tələbələr tutular, təşkilatımız ləğv olunar, nəticədə də zərərdan başqa bir şey olmaz. Maarif yoluna yenicə ayaq basmış bir xalqa siyasət yaramaz. Fərqi yoxdur, irtica getdikcə qüvvətlənir, başını qaldıranı Sibirə sürürlər. Belə bir qorxulu zamanda meydana. çıxmaqda nə məna var? Xəlil Rüstəmbəyin mülahizələrini onun qorxaqlığına yozurdu:
– Ay Rüstəmbəy, — deyirdi, — sən kölgəndən qorxursan, deyirsən, vay, tutularam, Tövratım kimə qalar?! Canım, bu zaman Tövrat zamanı deyil, mübaribə zamanıdır, inqilab aşıb- daşır, çarlığa qarşı şiddətlə davam edən mübarizəyə biz də qoşulmalıyıq! Həbsdən niyə qorxursan ki? Nə olar-olar!..
Rüstəmbəy fıkrini anlatmağa çalışırdı:
– Canım, — deyirdi, — mən qorxmuram. Deyirəm, camaatımıza rəhbər lazımdır, rəhbər olacaq adamları da həbsə aldıqdan sonra camaat rəhbərsiz qala bilər. Mənim qorxduğum budur! Bir də bir dəstə həbs olundumu, atalarının gözləri qorxacaq, bir daha buralara tələbə göndərməyəcəklər.
Rüstəmbəy fikrinə tərəfdar tapa bilmədi, çünki inqilab hərəkatı zahirən məğlub da olsa, için-için alovlanıb, ətrafı qaplamada idi, buna qarşı laqeyd bir vəziyyət almaq qabil deyildi.
13
Xəlil ev xanımı ilə yemək masasını düzəldirdi. Rüstəmbəy əlində kağıza bükülü çaxır şüşələri ilə girdi. Xəlil:
– Mənim otağıma apar, — dedi.
Rüstəmbəy qonaq otağından keçib, Xəlilin mənzilinə daxil oldu. Burada yazı masası ortaya çəkilmiş, Qulamrza duzlu xiyar doğrayırdı. Bir tərəfdə də Pərviz istiot və badımcan turşularının qutusunu açırdı. Rüstəmbəy salam verdi. Salamı aldılar.
– Nə gətirmisən?
– Çaxır.
Qulamrza gülümsündü və əlini uzatdı:
– Dəysin, — dedi, — o bu hərəkəti ilə «şərab gətirməklə ürəyimdən xəbər verdin» demək istəyirdi.
Rüstəmbəy onun əlinə vurdu.
Pərviz çox səliqəli bir adamdı. Təmiz geyinməkdə tay və bərabəri yox idi. Bu dəfə də gözəl geyinmişdi. Üzünü qırxdırmış və başını elə daramışdı ki, tük-tükdən aralanmışdı. Rüstəmbəyi görən kimi onu başdan-ayağa süzdü və birdən əlini qutudan çəkib sildi, yudu və irəli yeridi:
– Boyunbağın düz durmur, — dedi və düzəldə-düzəldə, — bədənini niyə əyri tutursan, döşünü qabağa ver, özünü də düz tut.
– Döşümü irəli vermək mənim harama yaraşır? Əlində
işini gör!
– Niyə yaraşmır? Gözəl, göyçək oğlansan, ancaq bir azca pintisən. Üzünü qırxmısan, kirşan vurmamısan, belə eləməzlər, onda üz göy görükər. Buraya gəl!
Pərviz Rüstəmbəyi masaya tərəf çəkdi və qutudan kirşan çıxarıb onu kirşanladı. Sonra bığlarını və başının tüklərini qaydaya saldı.
– İndi düzəldin, — dedi, — gedə bilərsən.
Rüstəmbəy Qulamrza ilə şeyləri yemək otagına daşımağa başladı. Şərab və pivə şüşələrini düzdülər, pamidor, xiyar və qeyri məzələri qoydular, boşqab, çəngəl, bıçaq,
dəsmal və qeyrilərini səliqə və səhmana saldılar, çörək doğradılar, qədəhləri hazırladılar.
Qonaqlar yavaş-yavaş gəlirdi. Bir rus talibəsi salonda Pərvizlə oturmuşdu. Çingiz Fatma xanımla söhbətə məşğul idi. Zəng vuruldu, Cəfər gəldi, hamı ilə görüşdü. Özünü yemək otağına tərəf verdi, qapıdan baxdı:
– Uşaqların hərəsi həftədə bir anadan olsa kefdir ki… —
dedi.
Qulamrza cavabında:
– Gələn həftə də mən anadan oluram.
– Onun altdakı həftə də xeyir işinin qonaqlığını
verərsən.
Qulamrza gülümsündü və Cəfəri qucaqladı.
– Teymurbəy, xoş gəlmisiniz! — deyə arxadan səs gəldi.
Cəfər irəli yeridi.
– Salamməleyküm.
Teymurbəy onun əlini sıxdı. Çingiz və Pərviz ayağa qalxdılar, Teymurbəyə yer göstərdilər.
Onun dalınca qapıda Qulunun uca boyu görünməyə başladı. Seyrək tüklərini darayıb, geniş alnına tökmüşdü, nazik qaşlarının altından baxan xırda gözləri hiylə saçırdı. Uzun burnu yoğun bığlarının ortasına çökmüsdü.
Qulunu da içəri dəvət etdilər. Əlində bir kağız torba tutmuşdu:
– Anadan olan uşaq hanı? — deyə dodaqlarında süni bir təbəssüm oynatdı, burnu bir az da uzandı.
Xəlil irəli yeridi:
– Mənəm! — dedi. Torbadakı şirnini verdi.
Xəlil uşaq kimi tullandı və sonra gedib Fatma xanımın qabağında diz üstə çökdü, şirni təklif elədi.
Fatma xanım güldü, qızardı və əlini torbaya saldı.
Bu qayda ilə Xəlil o biri qıza da şirni verdi. Sonra Quluya təklif elədi və Qulu təmkin və vüqarla əlini torbaya
salmaq istədikdə Xəlil durub qaçdı. Hamı gülüşdü. Qulu isə bir az pərt oldu.
Yenə qonaqlar gəlməkdə idi. Bir-iki qız və oğlan da gəldi. Xəlil onları hamı ilə tanış elədi. Hərə qızın biri ilə otağın bir guşəsinə çəkildi.
Bir də, Qulamrza əlində qaval içəri daxil oldu. – Anadan olan gərək bir oynasın, — dedi.
Hamı bir səslə onun rəyini təsdiq elədi.
Xəlil dinmədi, fıkirli-fikirli qonaqların üzünə baxdı və birdən sükutu pozdu.
– Kaspar, — dedi, — balam, tarı köklə, əlac yoxdur, gərək oynayam!
Hamı güldü.
Kaspar «Uzundərə» çaldı, Qulamrza qavalı dınqıldatdı. Xəlil ortalığa sıçradı və elə bir nəzakətlə oynadı ki, ümumun heyrətinə səbəb oldu.
Çörək masasının ətrafında xüsusi bir mehribançılıq müsahidə olunurdu. Hamı şad bir halda yeyib-içmədə idi. Cəfəri tamada seçmişdilər, dəqiqədə bir lətifə söyləyib hamını güldürürdü. Xəlilin təvəllüdü münasibətilə o məzəli bir nitq dedi və axırda da:
– Allahdan diləyim budur, nə məni studentlikdən ayırsın, nə stuılentliyi məndən! — dedi. Bir az duruxdu və Xəlilin üzünə baxa-baxa, — əlbəttə, Xəlil də mənim kimi səbirli adamdır, altı ildir ki, studentdir. Ümidim budur ki, bir neçə il də sabitqədəm olar, yenə bu axşamkı kimi bir yerdə bir neçə təvəllüd gününü də xoş keçirərik, — dedi.
Qədəhlər qalxdı, çaqqaşdılar. «Allah sizi arzunuza çatdırsın», — deyə Xəlilin və Cəfərin sağlığına içdilər.
Bir balaca sakitlik düşdü, qonaqların başı yeməyə qarışdı. Səlman başını qaldırdı, tamadanın üzünə baxdı. Tamada onun diləyini duydu və işarə ilə izin verdi.
Səlman ayaq üstə durdu. iztirabdan titrəyən əli ilə qədəhini qaldırdı və bu halla bir neçə saniyə dayandı, flkirli baxışı ilə hamını dərin bir sükuta məcbur etdi. Sonra yavasca
qədəhini endirdi, masanın üstə qoydu və bir də ətrafı ciddi bir nəzərdən keçirərək başladı:
– Qaranlıq bir gecə idi. Xalq tamam yatmışdı. Təkcə bir gənc yuxudan oyanıb səhəri gözləyirdi. O tez-tez yatağından qalxır, intizarlı gözlərini şərq tərəfə döndərib, sübhün əlaməti olan dan ulduzunu axtarırdı. Lakin ulduzdan bir əsər görməyərək məyus bir halda yatağında uzanırdı. Yenə gözlərinə yuxu gəlmirdi. Yatmaqdan usanmışdı, iztirab içində çırpınaraq işıq arayırdı… Münəvvərlərimizin halı yuxudan bıqan bu gəncin halını andırmırmı? Zülmət içində çarpınaraq yenə umidlərini qaib etmir və Şərq tərəfdə əlamət arayırlar. Ey münəvvərlər, qaranlıq hökmranlığı artıq bitmişdir. Dan ulduzunu görürsünüzmü? (Əlini Fatma xanıma uzatdı). Sübh yaxınlaşır, günəş çıxacaq və həyatverici şüası yeni aləmi tənvir edəcək. Ey xalqın ümidi! Ey sevgili bacımız! Mubarək qədəmləriniz xeyirli olsun!..
Səlmanın nitqindən hamı mütəssir olaraq dik ayağa qalxdı. Fatma xanıma səmimi xeyirlər diləndi, «ura» çığıraraq, təntənəli bir surətdə badənuş oldular.
Bir az sükutdan sonra yenə məclis əvvəlki vəziyyətini aldı. Hamı yeyib-içməkdə, hamı şadlıqda idi. Tamada tez- tez əmr verir, qədəhlər dolur, nitqlər söylənirdi. Lətifələrlə xanımları güldürürdülər.
Qulu ayağa qalxdı. Nitqə başladı. Məzmunu yenə haman «bədbəxt millət»in halına həsr olundu. Qulu camaatın dərdinə «ağladı», cavanlarımızın laqeydliyindən dəm vurdu və axırda «millətin ümidi bizlərdədir, cəhd eləməliyik ümidi puça çıxmasın. Yaşasın millət!» deyə sözlərini qurtardı.
Qədəhlər qalxdı. Amma səmimiyyət görünmədi. Rüstəmbəy isə, etina belə eləmədi. Hələ qaşqabağını da salladı, qələyana gəldi, öz-özünə «utanmır», — dedi, — «millətçilik iddiasına düşür».
Rüstəmbəyin yanında oturan qız onun halını duydu:
– Niyə bikefsiniz? — dedi.
– Qulaq yalan eşidərkən, şad olmaq mümkün deyil, çünki bir adam o birinə yalan dedikdə onu qanmaz hesab edir. Bu da mənim ürəyimi sıxır.
Qız Rüstəmbəyin sözlərini lazımınca anlamadı, onun halını kefliliyə yozdu.
Yenə şərab içilirdi. Məclisdə iştirak edənlərin adları bir- bir yad olunurdu. Çoxları bir-biri ilə «bruderşaft» içirdi. Onların içində Rüstəmbəyin nəzərini cəlb edən Qulu ilə Çingiz oldu. Bunların üz-üzə içib öpüşmələri Rüstəmbəyi tamam dilxor elədi. Ürəyində qalan az-çox şadlıq əsəri büsbütün itdi. O baxdı, gördü vəziyyəti dəniz ortasında qalmış bir xırda adaya bənzəyir, ətrafını qaplayan yalançılıq, ikiüzlülük dalğaları onu da qərq eləmək istəyir.
– Tamada, mənə izin ver, danışımaq istəyirəm. — deyə Rüstəmbəy ayağa qalxdı. Simasından zəhər yağırdı, hirsli gözlərində ildırım parlayırdı. Rəngi tamamilə qaçmışdı.
– Əfəndilər, dedi, — nitq nə üçün söylənər — bilirsinizmi? Bir adamın fikir və əqidəsini ətrafdakılara nəqş etməkdən ötrü. Ona görə nitq natiqin iztirab və həyəcanının tərcümanı olar. Onu dinləyənlər də natiq kimi ürəklərində bir yanğı duyarlar. Bizim aramızda isə nitq bu məqsədi daşımır, sözümüz əqidəmizə tərcüman olmaqdan, pərdə olub əqidəsizliyimizi gizləyir. Hər kəsin nə xəyanət və tərbiyəsizliyi varsa, nitqlə yola verir. Ona görə, gəlin, millət və insaniyyəti kənara qoyaq, onların sağlığına badənuş olmaq bizim kimi sözü ilə feli bir olmayanların işi deyildir. Belə olduqda nitqimizin təsirsizliyi saxta qəlbimizi büruzə verir. Yaxşısı budur, qədəhlərimizi götürək və islah olmamızı diləmək şərəfinə içək. Şəxsiyyətimiz islah olunmasa, doğruluğu dərk eləməyə müqtədir olmaz və millət qeydinə də qala bilmərik. Yaşasın islah olunmuş şəxslər! Sağ olsun qəlblərində həqiqət atəşi yananlar! Yox olsun saxtakarlar!
Rüstəmbəyin nitqi məclisə ağır bir təsir bağışladı. Hamı heyrət içində bir-birinin üzünə baxdı. Tamada nitqin nə qədər yersiz olduğunu işarə ilə Rüstəmbəyə bildirdi. Qulu incidi.
Nitqin Qulu ilə Teymurbəyə işarə olduğu hamıya bəlli idi. Bununla belə Rüstəmbəyə həmrəy tapıldı: Səlman, Pərviz, Xəlil, İsgəndər, Kaspar və rus qızı qədəhlərini qaldırıb, Rüstəmbəylə çaqqaşdılar. Rüstəmbəy oturdu. Rus qızı onun əlini sıxdı:
– Yoldaş, — dedi. — fikrinizə şərikəm, sağ olun!
Təşəbbüsün əsası islah olunmuş şəxsiyyətdir.
Qızın sözləri Rüstəmbəyin ürəyinə su səpirdi. Yaraları təzələndi. Məclisi bilmərrə yaddan çıxardaraq, onunla şirin müsahibəyə girişdi:
– Görursünüz, nitq söyləməklə özlərini insaniyyət dostu kimi göstərirlər. Bunların hamısı yalançıdır. məktəbi ikmal edən kimi tamam bir ayrı dona girəcəklər. Məvacibləri xatirəsinə ağaları nə təhər çalsa, bunlar da elə oynayacaqlar.
Rüstəmbəy bu sözlərdən sonra başını aşağı salıb, daha dinmədi.
Hamı ayağa durdu. Yavaş-yavaş salona keçdilər. Yemək otağı tamam boşaldı. Rüstəmbəy başını üsulluca qaldırdı. Qorxunc gözlərini ətrafa gəzdirdi, durdu. Salonun qapısına yavıqlaşdı, tar şirin çalınırdı. Tamadanın əmri ilə əl çalırdılar, Pərviz «Tərəkəmə» oynayırdı. Keflər duru idi.
Rüstəmbəy bu büsata bir azca tamaşa elədi. «Mən niyə şad ola bilmirəm?» — deyə öz-özündən sordu. Ürəyi sıxıldı. Vücudu təklik hissi ilə doldu. «Hamı məndən uzaqlaşır, — dedi.
— məni anlayan yoxdur!.. Mən təkəm! Mən yazığam…'».
Rüstəmbəyin könlü ağlamaq istədi. Birdən geri döndü, çöl qapıya tərəf getdi Səssızcə. heç kəsə bildirmədən. paltosunu gotürüb yola düşdü.
14
Ziyafət gecə saat dördə qədər çəkdi. Qonaqlar Xəlildən razılıq edib getdilər. Cəfər Qulamrza ilə sözləşmişdi, küçəyə bərabər çıxdılar. Sonra Kasparı və İsgəndəri də kənara çəkdilər. Kefləri bir az duru idi. Qulamrza Kasparın şapkasını
çıxarıb əyri qoydu:
– Kaspar, — dedi və əlini uzatdı, — dəysin!
Kaspar gülümsündü, lakin Qulamrzanın əlinə vurmadı.
Qulamrza Kasparın bu hərəkətindən inciyən kimi:
– Kaspar, sən əgər ömründə kabab yeyib kef eləmisənsə dəysin! Kaspar Qulamrzanın əlinə şəstlə vurdu və dedi;
– Məzhəb haqqı, sənnən dostam, nə desən elərəm. Qulamrza Kasparı qucaqlaytb öpdü.
– Kaspar, bu gecə sabaha qədər kef eləyirik. Denən, sən öl, eləyəcəyəm.
– Sən öləsən ki, eləyəcəyəm.
– Di gəl. Cəfərlə İsgəndər necə oldu?
– Odu, orada.
– Di gəlin fayton tapaq.
Cəfərlə İsgəndərə yanaşdılar. Qulamrza İsgəndərə tərəf yönələrək:
– Allah, — dedi, — atam-anam sənə fəda olsun. Ömrü bir tərəfdən dadlı, o biri tərəfdən də çox gödək yaratmısan. O gödək həyatın yarısı da yuxuda keçir. Müsaidə el də, bu gecə yatmayıb, sabaha qədər kef eləyək.
İsgəndər vüqarla:
– Hazıram! Yaratdığım gödək həyatdan özüm də razı deyiləm.
Cəfər:
– Uzatmalı, — deyə bağırdı.
– Uzatmalı! — deyə səs-səsə verdilər.
Qulamrza başa kecib Kasparın qoluna girdi. İsgəndər də o biri tərəfdən Kaspara yanaşdı. Cəfər də ondan yapışdı. Qaldırımın eni qədər yayıldılar. Qulamrza əmr verdi:
– Bir, iki, üç — yürü!
İntizamlı əsgər kimi yürüməyə başladılar. Dalandar qaldırımın qarını təmizləyirdi, ona rast gəlib dayandılar, yavaş-yavaş onu qavramağa başladılar. Dalandar hiddətlənib, süpürgəni yuxarı qaldırdı.
Qulamrza:
– Atın, tutun! — deyə əmr verdi,
Tələbələr bir dəqiqədə dalandarı əllərinə alıb qaldırdılar:
– Məhv olsun qar, yağış, zibil! — deyə bağırışdılar. Gənclərin nəşəsi dalandara da təsir etdi, atılıb-tutulduqca qəhqəhə ilə gülürdü.
Küçənin başında bir fayton durmuşdu, tələbələr yanaşdılar:
– Müştərin yoxdur ki?
Faytonçu diksinib mürgüdən ayıldı:
– Yox, — deyə cilovlan topladı.
– Bizi apar!
– Hara?
Kaspar:
– Qulamrza, cavabını ver, — dedi. Qulamrza:
– Yamaya4 gedəcəyik. Bu Kasparı evləndirmək istəyirik.
Faytonçu gülümsündü:
– Yaxşı, minin!
Qiymət danışıldı. Tələbələr oturdular. Qulamrza qozlaya çıxdı:
– Sür! — dedi.
Atlar götürüldü. Gecənin sükutunda atların ayaq səsləri evlərə düşürdü. Yama şəhərin kənarında idi. On beş dəqiqə sonra palçıqlı bir küçəyə girdilər, nəhayət, fayton artırmasından iri qaz lampası asılmış bir evin qarşısında dayandı. Qapıçı təzim etdi, koridordan keçib, böyük bir salona girdilər. Vals çalınırdı. Qızlar və oğlanlar rəqs edirdi. Ucuz ətir və tər qoxusu damağa çökürdü. Tələbələr divarların dibində düzülmüş qırmızı məxmərli sandalyalarda yerləşdilər. Qulamrza paltosunu və şapkasını çıxarıb, bir tərəfə atdı və salonu gözdən keçirdi, boş qız yox idi. Sonra gözləri qapının ağzında oturan yoğun vücudlu, çopur sifət və süni qaşlı ekonomkaya sataşdı. Gedib onu rəqsə çağırdı.
Ekonomka gülümsündü və papirosunun külünü kənara töküb, xırıltılı səslə:
– Olmaz, — dedi, — qızlardan götürün.
– Boşu yoxdur.
– İndi olar: ya kabinələrdən çıxarlar, ya buradakılar boşalar.
Qulamrza:
– Mən səni istəyirəm, — deyə təklifsiz bir halda ekonomkanın qolundan yapışıb qaldırdı. Yoldaşları əl çaldı.
Vals qurtardı, oynayanlar oturdular. Salonun baş tərəfində qambur bir məmur məktəbli qız paltarı geymiş bir qadına tam mənasilə qur yapırdı: bir dəstə çiçək gətirmiş, arabir şokolad təklif edir, lətif söhbətlərlə onu əyləndirirdi. O biri tərəfdə matros geyimli bir qız bir gənclə oturmuşdu. Qarşılarında bir ayrısı saçlarını darayıb, çiyinlərinə tökmüşdü. Bunun da yanında bir pirkeşik var idi.
Ekonomka papirosu tüstülədə-tüstülədə ayağa durdu.
– Oturmaqdan fayda çıxmaz, qız götürün! — deyə salondakılara müraciət etdi. Tələbələrə yanaşdıqda Cəfər dedi:
– Kimi götürək? Burada qız azdır.
– Əfəndilər, gec gəlmişsiniz, qızların çoxunu götürmüşlər. Bir az gözləyin, kabinələrdən çıxacaqlar.
Qambur məmur pul verib musiqi çaldırdı. Rəqs başlandı. Bu əsnada yan qapıdan salona gözəl bir qızla bir tələbə girdi. Oğlan qızın belini qucub, rəqsə başladı.
Qızı görcək tələbələrin içinə vəlvələ düşdü, hər biri ona müştəri çıxdı. Cəfər sakit bir səslə:
– Yoldaşlar, atalar «yol böyüyündür» demiş. Böyüyə hörmət lazımdır.
– Təbii, təbii, — deyə hər kəs onunla razılaşdı. Qulamrza
əlini qulağına qoyub, segah deyə-deyə ekonomkaya yanaşdı:
– Bu gələn yaxşıdır. Ancaq o tələbə işi əngəl edir. Ekonomka sakit səslə:
– Əngəl olmaz. O hər axsam burada olur: aralarında eşq məsələsi var… Bir az sonra gedər.
Qulamrza heyrət edərək ekonomkanın yanında oturdu və əlini əlinə qoyub dedi:
– Eşq nədir, canım? Burada eşq olurmu?
– Bu qızın tarixi başqadır!
– Necə?
– Bu qız yüksək bir ailəyə mənsubdur. Çox ərköyün saxlanılmış, özü də nəcib qızlar institutundan məzundur. Atasına darılmış, acığa düşmüş… axırda buraya iltica etmişdir.
– Bu tələbə buradamı tanış olmuş?
– Yox, köhnədən evlərinə gedib-gələnlərdən imiş…
Qulamrza qalxıb, məsələni yoldaşlarına anlatdı. Qıza qarşı olan maraq bir qat daha artdı.
Rəqs qurtardı. Hər kəs yenə oturdu. Tələbə isə qızla qol-qola qapıya doğru getdi. Qapının yanında durdular, əl-ələ verdilər, qucaqlaşdılar, öpüşdülər. Aralandılar, bir də öpüşdülər. Sonra oğlan qapıdan çıxdı, qız da həyəcanla dönüb, salondan keçdi; yan qapıda qaib oldu Tələbələr məyus bir halda bir-birinin üzünə baxdı. Cəfər kədərlə:
– Balam, Qulamrza, biz ki, damaq qaldıq. Kaspar:
– Sən öləsən ki, elədir, — deyə əlavə etdi.
Buraya yalnız maraq üçün gəlmiş İsgəndər belə təəssüf duydu. Qulamrza:
– Durun görüm, — deyə yenə ekonomkaya yanaşdı:
– Bəs qız necə oldu? — dedi.
– Otağındadır.
– Nə vaxt gələcək?
– Bəlkə gəlmədi. Bir az keçsin, sizdən biriniz oraya gedər.
– Yaxşı, o, birimizin, yerdə qalanlarına qız olmayacaqmı?
– Olar. Hələ biriniz oraya getsin görək.
Bir az sonra Qulamrza qızın yanına gedilə biləcəyini xəbər aldı.
– Cəfər əmi, buyur! — deyə təklif olundu.
Cəfər qalxdı. Qulamrza onun əlini iki ovcunun içinə aldı:
– İltimasi-dua! — deyə əlindən öpdü.
Kaspar Cəfərə tamaşa edərək gərnəşdi. İsgəndər
yerindən qalxıb, bir də oturdu, Qulamrza yüyürüb, ekonomkanın belini qucaqladı. Ekonomka Cəfəri salondakı qızlardan birinə qoşub, yola saldı.
Pilləkənlə ikinci qata çıxdılar, koridorda dörd-beş qapı var idi. Cəfəri təşyi edən qız birini: Nelli!» — deyə döydü. Qapı açıldı, Nelli göründü.
– Buyurun! — dedi.
Cəfər və qız içəri girdilər. Nellinin kiçik otağının bütün müxəlləfatı bir çarpayı, komod, ləyən, su qabı və bir güzgüdən ibarət idi. Çarpayısının arxasına bir fabrik xalçası salınmışdı. Komodun üstündə süni çiçək, pudra və ətir şüşələri var idi. Divarlardan avampəsənd şəkillər asılmıışdı. Otaqda ucuz ətir, adi pudra və rütubət qoxuları bir-birinə qarışmısdı. İçəri girər-girməz, Cəfəri təşyi edən qız haman təkliflərdə bulundu:
– Şərab söyləyimmi?
– Pivə!
– ?
– Limonad! Nelli limonad istəyir.
Bu sözlərin hamısını rədd edən Cəfərə Nelli süst bir sima ilə baxdi və ağızucu:
– Bir limonad al, susuzam, — dedi.
Belə təkliflərin daima olduğunu bilən Cəfər qızların sözlərinə əhəmiyyət verməyərək, soyunmağa başladı. Cəfəri təşyi edən qız sonra bir sual da verdi:
– Bir vizitmi olacaq, yoxsa sabaha qədər qalacaqsan? Cəfər:
– Bir, — deyə barmağı ilə işarə etdi.
– Di vizit pulunu ver!
Cəfər cibindən bir gümüş manat çıxarıb qıza verdi. Qız getdi, Nelli otağının qapısını bağladı.
Salondakılardan bircə qambur qalmışdı. Matros geyimli və saçları çiyninə tökülmüş qızlar salondakı bədənnüma güzgülərin qarşısında özlərini süsləyirdilər. Kaspar Qulamrzaya müraciət edərək:
– Mən də bunların birini götürmək istəyirəm. Qulamrza:
– Dur seçək, — dedi.
Durdular, Kaspar qızlara yanaşıb, əhli-xibrə kimi onları gözdən keçirməyə başladı:
– Qulamrza, bu matroska deyəsən pis deyil?- dedi. Qulamrza qızın çənəsini əlləşdirdi, yanaqlarını oxşadı, sonra belini qucub, onu özünə tərəf çəkdi.
– Kaspar, — dedi, — yağlı, yumşaqdır, gotür apar, atayın payı olsun!
– Denən, sən öl.
– Sən ölmə, atan ölsün!
– Ö biri necədir?
– O çox arıqdır. Bu, yan-yancaqlıdır. Apar, Allah xeyir versin!
Kaspar qızı təkrar süzdü, ehtiyatlı müştəri kimi, hər tərəfinə diqqətlə baxdı, sonra qızın qoluna girdi və salondan çıxdı.
İsgəndər bu evə ilk dəfə gəlirdi. O, düşmüş qadınlar haqqında çox oxumuşdu, onların düşməsinin qadın hüquqsuzluğundan, iqtisadi vəziyyətdən irəli gəldiyini bilirdi. Lakin məsələnin bu qədər acı və iyrənc olduğunu təsəvvür etməzdi. Onda bu həyata qarşı bir ikrah əmələ gəldi və qonaqlıqdan gətirdiyi nəşə qara buluda güc gətirə bilməyən ulduz sayrışması kimi itib getdi. «Qadın həyası, insan şərəfı, ana ülviyyəti… yalnız bir manat! Hər kəs istərsə!..» deyə düşündü və daldığı aləmi acı bir qəhqəhə titrətdi… Sonra ayılan kimi oldu, gördüklərinə inanmamaq istədi. Özünü qane etmək üçün Qulamrzaya yönələrək:
– Qulamrza, — dedi, — yoldaşlar gələnə kimi, gəl bu qızı danışdıraq.
Qulamrza çiyninə saçlarını tökmüş qızı çağırıb, dizinin üstdə oturtdu, ona papiros verdi:
– Çoxdanmı çəkirsən? — deyə sordu.
– Bu evə girəndən sonra alışdım.
– Neçə ildir?
– Iki il oldu.
– Ondan əvvəl harada idin?
– Kənddə.
– Necə oldu da buraya gəldin?
– Gedək mənim otağıma, orada söylərəm.
– Gedərik, söylə.
Qız papirosun tüstüsünü havaya buraxaraq:
– Gəldim, — dedi.
İsgəndər başını maraqla qıza yaxınlaşdırdı:
– Kənddə ərə gedə bilmirdinmi? — dedi.
– Gedəcəkdim. Bir kiçik zabit, «evlənəcəyəm» deyə məni aldatdı. Çocuğum qaldı. Saldırmaq üçün şəhərə gəldim.
Saldırdım. İş aradım, bir evə xidmətçiliyə girdim. Ev sahibi məni rahat buraxmadı… Təkrar aldandım. Oranı tərk etdim…
Qız sözünü kəsdi. Yapma təbəssümlə Qulamrzanı qucdu, üzündən opdü.
– Gedək otağıma? — dedi.
– Yorulmadınmı? Qız:
– Yorulmaram, — deyə laübali hərəkətlə Qulamrzanı çimdiklədi.
– Nə kişisən, — dedi, — qucağında qız oturmuş da hərəkətə gəlmirsən!
Qız Qulamrzadan umidini kəsib, İsgəndərin qucağma keçmək istədi. İsgəndər:
– Yanımda otur! — deyə qızdan diksindi. Qız bu hərəkətdən incidi, hiddətlə:
– Xəstəmi zənn etdin? Hərifin iddiasma bax, özün xəstəsən! İsgəndər qızardı, qəhqəhə ilə güldü:
– Nə həyasızdır! — dedi, sonra sakit olub qızdan üzr
istədi.
Qız bundan cürətlənərək bu dəfə İsgəndəri otağına
çağırmağa başladı. İsgəndər:
– Mən xəstəyəm, getməyəcəyəm, — dedi, — gəl yanımda otur, sənə dadlı bir nağıl deyim.
Bu əsnada Cəfər geri döndü, Qulamrza onu görcək yerindən dik qalxdı:
– Ay pir olmuş, gəl də, mən səni gözləyirəm.
– Nellinin yanınamı getmək istəyirsən?
– Bəs bilmirsən?
Qulamrza durub ekonomkanın qulağına bir söz pıcıldayıb, Nellinin otağına getdi.
15
Rüstəmbəy açarını uzatdı, qapıya sürtdü. Neçə dəqiqə taqqıltı saldı, açar yerini tapa bilmədi. Dalğın-dalğın qapının dalında durdu. Fikrə getdi və sonra yenə açar yerini axtarmağa başladı. Axırda tapdı. Açarı uzatdı. Bu dəfə açar girmədi. Yenə taqqıltı saldı. Yenə sükuta getdi. Yenidən açarla qapını taqqıldatmağa başladı, zəngi vurmaq ağlına gəlmədi.
– Kimdir? — deyə qapının dalından tutqun bir səs gəldi.
Rüstəmbəyin dodaqlarında mənasız bir təbəssüm bəlirdi:
– Mənəm,- dedi və mətanətsiz səsi dalanda çingildədi. Qapı açıldı. Rüstəmbəy kömür döymüş kimi səyəklənə- səyəklənə içəri girdi. Sofya xanım yataq otağının qapısını bağlayıb yox oldu.
– Qapını bağlayın və koridordakı çırağı keçirin — deyə içəridən xanımın səsi gəldi.
Rüstəmbəy irəli yeridi. Əlini dəstəyə atıb dartdı — qapı kilidli idi, açılmadı.
– Sofya Sergeyevna! Sofya Sergeyevna!
Rüstəmbəyin səsinə cavab gəlmədi. Bir də zarıltı ilə çağırdı:
– Sofya Sergeyevna! Ay Sofya Sergeyevna!
– Nə deyirsiniz?
– Bircə qapını açın.
– Ərim indicə klubdan qayıdacaq, gedin yatın. Rüstəmbəy qapıya söykəndi. Ürəyi bulanır, başı gicəllənirdi. Halı olduqca pəjmürdə idi. Yenə fəqanedici səslə:
– Rica edirəm, yarım dəqiqəliyə qapını açın, sizə bircə söz deyəcəyəm.
Sofya xanım təkidlə və bəlkə bir az acıqlı:
– Allah xatirinə, gedin yatın, məni bəlaya salarsınız!
– Bircə dəqiqəliyə açın, sonra gedim. Xanımın əlacı kəsildi:
– Hələ gəlməyin, çılpağam, — dedi və qapını açdı, sonra tez çarpayısında uzanıb, yorğana büründü.
Rüstəmbəy bir az gözləyib girdi. İsanın şəklinin önündə yanan lampacıqdan otağa bir azca işıq düsmüşdü. Sükut və yarımişıq buraları bir zaviyə guşəsinə döndərmişdi. Rüstəmbəyin təhqir olunmuş izzəti-nəfsi bu yarımişıq sükuta qarşı susdu. Doluxsunmuş Rüstəmbəy dizi üstə xanımın çarpayısının qabağında çökərək, günahkar bir bəndə məbəd qarşısında duran kimi mat qaldı:
–Həmişə təkliyimi hiss edirdim,- dedi, səsində sızıltı və nalə eşidildi, — bu axşam onun bir əmri-vaqe olduğunu bildim. Hamı məndən üz döndərmiş, meydanda təkcə qalmışam. Bircə həqiqi dostum da yoxdur ki, əlini mənə uzatsın… Mənim ümidim sizədir, ürəyimin dərdini sizə açdıqca, halım yüngülləşir…
Sofya xanım acıqlandı və Rüstəmbəyin sözlərini kəsdi:
– Nə demək istəyirsiniz?.. Siz keflisiniz, yaman da keflisiniz. Allah xatirinə, durun, gedin yatın.
Rüstəmbəy başını çarpayıya söykəyib, xar və zəlil bir halda sükuta getdi, gözləri yaşardı, bir də başını qaldırdı:
– Göz yaşlarımı görürsünüzmü? — dedi.
– Görürəm!.. Gedin yatın, sabah danışarıq! Tez olun, odur, ərim gəlir.
Rüstəmbəy ayağa qalxdı:
– Əlvida, — dedi, — sizin də vəfasızlığınız mənə məlum deyilmiş. Bunun da bu axşam aşkara çıxmağı müqəddər imiş.
Rüstəmbəy otaqdan çıxıb, məyus bir halda getdi. Öz aləmində Sofya xanımdan mehribanlıq və təsəlli gözləyirdi. Bunun əvəzində cəfa gördü. Qəlbi ondan dasındı. İndi daha ümid bağlamalı bir yeri yox idi. Çox qəmgin və peşman bir halda öz otağına gəldi. Oz-özünə «hamıdan zəhləm gedir, — dedi, — çünki hamının məndən zəhləsi gedir. Yaxşısı budur ki, hamıdan uzaqlaşım…»
16
Xalı mağazasında Bəhrama bir xalça göstərirdilər.
Ortasında bir ləkəsi var idi, kənarı da bir az cırıq idi:
– Neçə verir? — dedi. Mağazaçı:
– Üç manat. Yarı-yarıya.
– Yarısına razı deyiləm. Məndən ip gedir, səndən nə gedir? — deyə Bəhram bir az darıldı.
Mağazaçı gülə-gülə əlini Bəhramın çiyninə qoydu:
– Yaxşı, ikisi sənin. Bəhram xalçanı buraxdı:
– Gəlirəm, deyə çıxdı və bir az keçməmiş əlində bir gələm içəri girdi.
Mağazanın arxa tərəfınə keçdi, xırda bir otaqda paltarını dəyişdi, sonra xalçanı yerə döşəyib dizlərini yerə qoydu və kələmlə xalçanın ləkəsini sürtdü. Bir az sonra ovulub tökülmüş kələm qırıqlarını təmizləyib, ləkəyə baxdı, bir əsər görünmədi.Xalçanı başdan-başa sürtdü, çırpdı və kənarlarından tutub, diqqətlə süzdü, təzə kimi idi.
Otağın bir tərəfində, yayları meşini cırıb kənara çıxmış bir köhnə taxt var idi. Bəhram bu taxtda oturub, xalçanı dizinin üstə aldı, xalçanın cırıq yerini gözdən keçirdi. Ərişləri uc-uca gətirərək düyün tutan yerləri düyünlədi. Baxdı, bir çox ilmələr tökülmüşdü. İp torbasını açdı, ipləri xalçanin cırıq yerləri ilə tutuşdurdu. Uyğun boyalarını seçdi, cırığını yamamağa başladı.
Yamaq qurtardıqdan sonra Bəhram qayçı ilə hamarladı və təzə iplər gözə sıçramasın deyə, bir kağız yandırıb, yamaq yerini alovda ütdü.
Xalça hazır idi. Bəhram təhvil verdi, pulu alıb getdi.
Həyətin qərarına görə müsamirədə Katya odalıq5 rolu oynayacaq idi. Lakin şərq qadınına bənzəmək üçün saçları boyanmalı idi. Katyanın başına həna qoymaq Bəhrama həvalə olunmuşdu.
Bəhram xalı dükanından çıxar-çıxmaz tramvaya minib, Teymurbəygilə getdt. Katya Bəhramın gələcəyini bilirdi. Bəhram irəliki gün oraya bir kisə həna və rəng aparmışdı. Zəng vurular-vurulmaz qapı aralandı və açılmış saçları çiyinlərinin iki tərəfıni qaplamış Katya göründü:
– Siz olduğunuzu bildim, — deyə təbəssümlə parlayan mərcan dodaqları aralandı və ağ inci dişləri parladı.
Bəhram vaxta qiymət verən karkün adamlar kimi qətiyyətlə dedi:
– Su hazırdırmı?
– Bu saat hazır olar.
Bəhram cəld içəri girdi. Yemək odasında tələbə tujurkasını çıxartdı, qollarını çırmadı və mətbəxə getdi.
Samovar qoyulmuşdu. Xidmətçi qıza bəzi təlimat verib döndü.
Yemək otağında ləyən hazırlandı. Bəhram həna torbasını açdı. Katya maraqla torbaya baxırdı:
– Çoxmu qara olacaq? — deyə sordu.
– Bu qızardacaq, üzərindən rəng qoyulduqda qapqara olacaq.
– Tüklərim xarab olmaz ki?
–Əsla! Təbii şəkil alacaq. Həm də elə parıldayacaq ki, tam şərqli bir qız olacaqsınız.
– Aman, nə gözəl !..
Bəhram əlinə qayış əlcəkləri geyə-geyə:
– Müsamirədə birinci gözələ mükafat veriləcək. Sizin qazanacağınıza əminəm.
– Nə söyləyirsiniz?
–Elə!.. Su hazırdır, zənn edirəm, çox isti olmamalı. Xidmətci qız suyu gətirdi. Bəhram hənanı ləyənə töküb islatdı.
– Katya, gəlin oturun!
Katya şən bir halda masaya yaxın bir yerdə oturdu. Bəhram əlcəkli əli ilə hənadan götürüb Katyanın başına yaxdı.
Həna yaxıldıqda Katya diksindi, üzünü qırışdırdı və qayğılı bir səslə:
–Bəhram, həna saçlarımı tökməz ki? — deyə sordu.Bəhram işinə davam edərək:
– Biləks, tüklərin diblərini bərkidir. Şərq qadınları bunsuz dolana bilməzlər. Hənanı buralarda hələ tanımırlar, amma tanıyacaqlar. Mən buraya gələn ili bir neçə kisə gətirmişdim. Tanıdığım xanımlara payladım. Bilirsiniz, müftə verirdim, götürmək istəmirdilər. Axırda ki, öyrətdim. Bu il iki yüz kisə satmışam.
Katya altdan-altdan baxaraq:
– Bravo, — dedi, — qoçaqsınız.
– Başqa çarə varmı? Oxuyub bitirmək lazımdır. Bu zamanlarda ya pul olmalı, ya enerji… Pul da ki, bizdə yoxdur.
–O günü Teymurbəylə sizdən bəhs edirdik — sizə aşiqdir, deyir əlindən hər bir iş gəlir…
–Həyat, həyat öyrətmişdir… Həna deyəsən bir az soyuqdur; başınızı üşütmür ki?
–Bir az. Bəhram hənaya isti su qatdı və bir daha danışmadı, bütün fıkri sabahkı imtahana həsr olunmuşdu: Teymurbəyin əvəzinə getməli idi.
17
«Dvoryanskoye sobraniye» teatrının qapısı dopdolu idi: «Müsəlman müsamirəsi»nə bilet alırdılar. Gözəl afışalar, qəzet elanları və keçən ilki müsamirənin xatirəsi kiyevliləri buraya cəlb etmişdi. Bəhram ləzgi libası geymiş, Teymurbəyə bilet satmağa kömək edirdi.
Rüstəmbəy, Sofya xanım və əri adamları aralayaraq keçdilər. Paltar soyunulan yerdə üst libaslarını çıxartdılar. Sofya xanım Rüstəmbəyi fəxrlə süzdü. Anadolu qiyafəsində idi. Qırmızı fəs, qırmızı ipək qurşaq; sırmalı arxalıq Rüstəmbəyə çox yaraşırdı.
Foye Sofya xanımın heyrətinə mucib oldu, burası bir Şərq aləmi mənzərəsi almışdı. Bir tərəfdə ərəb üslubunda yapılmış xırda bir köşk, ötəki tərəfdə Şərq bazarı, qarşısında uzun saçlı dərviş qəsidə oxuyur. Türk tələbələri. hərəsi bir libasda, avropalı tamaşaçıların arasında qərib bir mənzərə təşkil edirdilər.
Bir də «bazar»dan xalqı aralayaraq Şirin çıxdı, ağ ərəb geyimi, uzun burnus, əyri qılınc buğdayı simasına çox yaraşırdı. Rüstəmbəyə təsadüf edərək həyəcanla dedi:
– Rüstəmbəy, bəs yelpiklərin üzərində niyə yazı yoxdur?
– Onu siz bilirsiniz. Nə yazı?
–»Müsəlman müsamirəsini unutmayın» — deyə möhür ismarlanmışdı. Bəs hanı?
– Yelpiklərin yanında olacaq.
– Di gəl sən onları möhürlə, müştərilər var. Rüstəmbəy izdihama qarışaraq Sofya xanımdan ayrıldı.
Şirin burnusun ətəklərini toplayaraq qarşı tərəfdəki bufetə getdi.
Gözəl bəzənmiş növbənöv yeməli və içməli şeylərlə dolu bufet piştaxtasının arxasında Qulu durmuşdu. Uzun qəzil6 papaq, astarı mavi qara və qollu çuxa, uzun arxalıq və qumızı qurşaq Qulunu tam bir «Təbriz uşağı» şəklinə salmışdı. Barmağındakı iri əqiq qaşlı üzük Qulunun iranlılığını tamamlayırdı.
Şirin Quluya müraciət edərək:
– Qulu, balam, bəs «bazar»a şərab və su lazım deyilmi?
Qulu zarafatla:
–Balam, siz təsbeh satırsınız, yelpik satırsınız, daha şərab nəyə lazımdır?
Şirinin çöhrəsində dəyişiklik görməyən Qulu haman zarafatı tərk etdi və ciddi olaraq:
– Gülüm, dedi, — bu saat xidmətçi gəlsin, şərab, istərsən, bir az da dadlı göndərərəm.
Şirin:
– Yaxşi, — dedi, «bazar»a döndü.
Sofya xanım foyeni gəzdikdən sonra proqramda göstərilən «hərəm dairəsi»ni görmək istədi. Özbək geyimli Əhmədə müracıət etdi:
– Bağışlayın.-dedi,-paşanın hərəm dairəsini göstərə bilərmisiniz?
Əhməd çapanın uzun qollarını tez-tez çirmələyərək, onları hərəmə təşyi etdi.
Məxsusi bir otaqda ipək taxt üstündə iri sarıqlı, enli qurşaqlı Cəfər oturub, ipək yastıqlara söykənmişdi. Nargilə damağında idi. Taxtın önündə, ipək döşək üzərində Katya uzanaraq əlvan püştələrə söykənmişdi. Katya qırmızı ipək şalvar geymişdi, incə qursağının saçaqlı ucları yanına düşmüşdü. Başındakı ağ xutuz qara saçlarına uyğun idi.
Şərq qiyafəli bir neçə qız da oturmuşdu. Ocaqverdi hərəm ağası qiyafəsində, qəhvə paylayırdı.
Tamaşaçılar otağı doldurduqda paşanın əmri ilə musiqi çalınır, qızlardan biri rəqs edirdi.
Sofya xanım Katyanın «Ceyranı» oynamasına məftun oldu. Yenidən oynamasını gözləmək istədi. Bir də fərraş qiyafəli Qulamrza yanaşdı:
– Əfəndilər, — dedi, — yerimiz balaca olduğu üçün hərəmi görməyə başqa tamaşaçılara da imkan verməliyik. Lütfən hərəm dairəsini tərk edin! Paşamızın əmri budur.
Sofya xanım əri ilə çıxdı.
– Proqramda daha nələr var? — deyə zövcü sordu. Sofya xanım:
– Əvvəl konsert olacaq. Sonra səhnədə Şərq toyu göstəriləcək. Şərqin yuxusu təmsil olunacaq. Axırda da rəqslər.
Sofya xanım əri ilə tamaşa salonuna girib, yerlərində oturdular.
Rüstəmbəy yelpikləri möhürlədikdən sonra durub getmək istədi. Lakin izdihamı yarıb çıxmaq mümkün deyildi; dərviş qiyafəli Niyazi təbərini çiyninə qoyub qəsidə deyərək tamaşaçıları buraya toplamışdı. Onun sırmalı taqyəsi, uzun cübbəsi, arxasındakı ceyran dərisi və qolundakı koşkülü, bunların hamısından da artıq heybətli səsi diqqətləri cəlb etmişdi.
Şirin bır qızla bərabər tamaşaçılara təsbeh, yelpik, Şərq ətri və başqa şeylər təklif edirdi…
Rüstəmbəy çətinliklə kənara çıxdı. Ətrafı gəzib, Sofya xanımı axtardı. Nəhayət, onu tamaşa salonunda görüb geri qayıtdı. Fərəməzlə Xəlil köşklərin birində çiçəklə kruşon satırdılar. Yanlarında Kiyev zadəganlarına mənsub iki dilbər oturmuşdu. Rüstəmbəy onlara yanaşdı, Xəlil Rüstəmbəyi qızlara təqdim etdi:
– Əsmərlərin ən parlaq nümayəndəsi! — dedi.
Qızlar qızararaq Rüstəmbəyin əlini sıxdılar və biri çəkinərək dedi:
– Doğrudan da baxdıqda insanı bir az da dəhsət götürür.
Rüstəmbəy gülə-gülə:
– Çoxmu dəhşətliyəm? — deyə sordu. Qız onu süzərək:
– Çox, — dedi,- lakin ədasından əsmərlərə məftun olduğunu deyə bilmədi, qıpqırmızı kəsilib totuq əlləri ilə üzünü qapadı.
Xəlil bir az qısqandı, yavaş səslə:
– Qırışmal, sənin kimi qaraqaş, qaragözü görəndə daha mənə məhəl qoymayacaq ki… Mən ölüm, ötüş, əngəl eləmə.
Rüstəmbəy də eyni səslə:
– Bir gül ver, gedim.
– Ala ikisini verim, — deyə Rüstəmbəyə iki gül verdi. Rüstəmbəy qara gözləri ilə qızı başdan ayağa oxşayaraq çəkildi.
Bir-iki addım getməmiş tühaf bir mənzərəyə təsadüf etdi, sadə geyinmiş bir xanım kənarda durub çicək satılan köşkdən gözlərini çəkmirdi. Əllərini tez-tez daraqlayır, açır, barmaqlarını əzişdirir, köksü enib qalxırdı. Rəngi qaçmısdı, gözlərindən kin yağırdı. Rüstəmbəy ona baxa-baxa keçdikdə bir də xanım «Fərəməz!» deyə qışqırıb, yerə yıxıldı. Rüstəmbəy köməyə qoşdu, haradansa Mircəlalla Səlman da çıxdı. Xanımı qaldırıb, boş otaqlardan birinə apardılar. Teatr xidmətçilərindən bir-iki qız çağırdılar, su gətirildi, xanımı ayıltmağa başladılar. Qızların birisi xanımı tanıdı:
– Tosya, — dedi, — nə oldu? İstidənmi oldu? Tosyanın rəngsiz dodaqları qımıldadı:
– Yox, məni evə apar! — dedi.
Rüstəmbəy xanımı apararkən Xəlildən aldığı gülləri dişində saxlamışdı. Özünü itirdiyindən onları büsbütün unutmuşdu. Bir də gülləri nə məqsədlə aldığını xatırlayaraq, salona qoşdu.
Səhnədə şərq yuxusu göstərirdilər; canlı bir şəkil idi… Qürub, göyün bir tərəfi sumağı qırmızıya boyanmış, sərvlər qoynunda yüksələn minarənin sivri təpəsi atəş saçır. Xülyapərvər bir sis üfüqləri qaplamış. Sərin fəvvarəli hovuzun kənarındakı paşa da ipək yastığa söykənərək bayğın xəyallara dalmış. Bir də onun məst gözləri böyüyür, o yavaş-yavaş qalxır və həyəcan içində çırpınır… Sərvlərin arasından bir qız çıxır, bu, Şərqin gözəli, xəyalların süsüdür! Bu o qədər incədir ki, hind şalı kimi üzükdən keçər!
Paşa yavaş-yavas yerindən qalxır. Bir də həzin səslə: «Gəl, gəl, gözəlim!» — deyə bayılır…
Pərdə düşdü. Alqış salonu titrətdi. İndiyə qədər qapıda duran Rüstəmbəy tənəffüsdən istifadə edərək cəld içəri girdi və gülləri Sofya xanıma təqdim edib döndü.
18
Dışarı qapıdan şıqqıltı gəldi, Rüstəmbəy maraqlandı, koridora çixdı. Sofya xanım orada idi.
– Xoş gördük.
– Xoş gördük, Rüstəmbəy!
– Gedən kim idi?
– Ərim idi!
– Bəs niyə tez getdi?
– Bazarda işi var.
Rüstəmbəy bir az duruxdu. Sofya xanım:
– Nə qayırırsınız? — dedi.
Rüstəmbəy cavab olaraq qapısını açdı və yazı masasını nişan verdi. Xanım başa düşmədi və otağa girib, masaya tərəf getdi. Rüstəmbəy barmağı ilə kitabı göstərdi. Oxumaq meylindəyəm demək istəyirdi.
– Ahhh!.. Mən də deyirəm nəyə işarə eləyirsiniz. Rüstəmbəy güldü.
Sükut düşdü. Rüstəmbəy söz demək istədi, ürək döyünməsi qoymadı. Axırda başladı:
– Sofya Sergeyevna! Sizə bir xəbər verəcəyəm…
Köcürəm.
Sofya xanım döyükdü, guya damarlanna elektrik qüvvəsi buraxdılar. Nə danışdığını anlamadan:
– Köçürsünüz? Çox yaxşı — dedi.
Ağrısı sonradan duyulan yaralar kimi, Sofya xanım da xəbərin kəskinliyinin əsərini yavaş-yavaş duymağa başladı. Sızıltı ürəyinə yayıldı.
– Hara köcürsünüz? — deyə elə bir halla soruşdu ki, bu sualların arxasında bir xeyli sual gizlənmiş kimi göründü.
Xanım titrək səsi ilə: «Nə üçün köçürsünüz? Məndənmi incimisiniz?» — demək istəyirdi. Lakin cəsarət edə bilmirdi.
Rüstəmbəy onun halını duydu, yazığı gəldi.
– Sofya Sergeyevna, — dedi və iztirabını sezdirməməyə çalışdı. — İlk dəfə sizə köçdükdə özümlə də sizin cavan ailəyə çoxlu hörmət gətirmişdim. Ərinizlə sizi görəndə ürəyimdə sizə qarşı saf hisslər doğurdu. Lakin bu hisslər uzun müddət ömür sürmədi. Bunların əvəzində başıma qara fikirlər girdi, saflıq itdi. Yaxşı ki, vicdanım tez oyandı. Mənə gecə-gündüz rahatlıq vermədi. Nəfsimlə mübarizəyə girişdim, qalib gəldim. Sonra sizinlə üz-üzə gəldikdə təkrar ehtiras toruna düşdüyümü hiss etdim. Yenə vicdan divanı quruldu. Yenə rahatlığım pozuldu. Ruhum əzilib sıxılmağa başladı. Bu da məni nicat yoluna çıxarda bilmədi, sizi «bacı» deyə adlandırdım-bacıya baxan nəzərlə baxa bilmədim… Axırda mübarizədən yoruldum. Bircə əlacım qalmışdı ki, onu da bu günlərdə əmələ gətirəcəyəm — köçürəm…
Sofya xanım böyük şövqlə qulaq verirdi. Birdən ürəyində əsrarəngiz bir sevinc doğdu, bədəni elə bil ağır bir yükdən xilas olub yüngülləşdi. Həlim bir təbəssüm qırmızı dodaqlarını işiqlandırmağa başladı. Sofya xanım istədi yerisin Rüstəmbəyi qucaqlasın, bacı sevgisi ilə öpsün — cəsarətsizliyi yol vermədi. Əllərini yaşlı gözlərinin üstünə qoyub, otaqdan çıxdı.
19
Sabah erkən Bəhram Rüstəmbəyi yuxudan oyatdı və qəti səslə dedi:
– Uşaqları tutdular!
Rüstəmbəy yuxudan bir az aralanıb, yatağında çevrildi:
– Necə yəni tutdular? — dedi.
– Qurultay daha birinci iclasdan ələ keçdi.
– O biri şəhərlərdən də mi gəlmişdilər?
– Gəlmişdilər.
– Bəs nə tez? Nə vaxta təyin olunmuşdu?
– Bu qədər tez gələcəkləri təsəvvür olunmurdu. Nə isə oldu.
– Neçə adam tutulmuşdur?
– On üç, ikisi qızdır.
Rüstəmbəy tez geyinməyə başlarkən Bəhram sözünə
davam edirdi:
– Gizləməliləri gizləmək lazım, «hava buluddur». Getməyə tələsən Bəhrama Rüstəmbəy:
– Dayan, cay iç, dedisə də Bəhram o biri yoldaşlara da xəbər vermək üçün yola düşmüş, Rüstəmbəyin çay təklifınə ancaq «sağ ol» deyə bilmişdi.
20
Fayton qapıda idi. Rüstəmbəy çamadanlarını və yatağını xidmətçi qıza verdi:
– Faytona qoy. Sonra kitab səbətini götür, faytonçu ayağının altına qoysun.
Xidmətçi qız getdi. Rüstəmbəy Sofya xanımla vidalaşmaq istədi. Orta qapını örtdü:
– Sofya Sergeyevna! Gəlmək olarmı?
Sofya xanım qapının ağzında gözləyirmiş kimi haman:
– Buyurun! — dedi. Rüstəmbəy daxil oldu.
Sofya xanımın yanaqları qızarmışdı, gözlərini tühaf bir hüzn sarmışdı.
– Ehtimal köçürsünüz, — dedi.
– Elə.
– Yaxşı yol! — deyə Sofya xanım başını asağı saldı.
Rüstəmbəy qəti səslə:
– Salamat qalın! — deyə əlini uzatdı.
Sofya xanım gözlərini qaldırmayaraq əl verdi.
Ayrıldılar.
Rüstəmbəy faytona oturarkən yuxarı baxdı: Sofya xanım pəncərəyə söykənib ağlayırdı.
