16
Qazalaq bağça kənarında xırda bir evin önündə durdu… Boris və Zina əvvəlcə enib, Rüstəmbəyə və baytara yol göstərdilər.
Qonaqları qayış geyməli gözəl bir gənc qarşıladı. Bu, Zaqorin idi.
– Gəldiyinizə çox şadıq, — dedi.
– Siz gəlməsəydiniz də biz gələcəydik.
Zaqorin müsafırləri bütün təfrişatı bir neçə qırıq sandalya və axsaq masadan ibarət geniş bir otağa götürdü. Burada çal bığlı, abdal qiyafəli bir baytar və iyirmi yeddi yaşlarında ağ, dolğun və cazibəli bir xanım var idi.
Zina:
– Yevgeniya Artyomovna, ya Allah! — deyə xanımın boynunu qucaqladı, öpüşdülər, sonra baytara əlini uzatdı, baytar əlini öpdü.
– Əfəndilər, tanış olun! — deyə Zaqorinin səsi gəldi. Müsafırlər ev adamları ilə tanış olaraq, bir-birinə əl verdilər.
Tavandan asılan neft lampasının tutqun işığı can sıxırdı.
Zina bunu duyaraq ərkyana:
– Əfəndilər, — dedi, — bu işıq nədir? Heç utanmırsınızmı?
Zaqorin nəfəri cağırıb bir lampa da istədi.
Zina bununla iktifa etmədi, otağı səliqəyə salmağa başladı. Masanın üzərinə ağ süfrə saldı, arayıb şamlar tapdı, yandırdı və masanın yuxarı və aşağısına qoydu: nəfər gətirən lampanı da bir tərəfdən asdı. Otaq başqa bir şəkil aldı.
Çalbığ baytar arvadına müraciət edərək:
– Jenya, — dedi. — yemək düzəlt görək. Yevgeniya Artyomovna qapını açıb mətbəxə girdi. Çalbığ baytar müsafirləri əyləndirmək üçün sükutu pozdu:
– Burada can sıxıntısından ölürük, — dedi. — Təsəvvür edin, aylardan bəri buradayıq. Ətrafda atlarımızdan başqa kimsə yoxdur… Jenyanı yazıb evdən gətirtdim. Yenə həyatımız sıxıntıdan qurtarmadı… Bərəkətlər versin ki, aptekimizdə spirt çoxdur. Bu, canımızı bir qədər qurtarır.
Bu əsnada Jenya içəri girdi. Zina:
– Siz içirsiniz, bundan Jenyaya təsəlli olurmu? — deyə güldü.
– Onun da təsəlli yeri var, — deyə baytar iyma ilə söylədi. Arvadı laübali bir əda ilə:
– Axmaqlama! — dedi və qaşlarını oynatdı. Baytarın iyması Zaqorinə aid idi — Zaqorinin qadınına qur yapdıgını bilir və bunu təbıi görürdü. Jenyanın hürriyyətinə mane olmadığından dolayı bir az da fəxr edirdi.
17
Jenya Zinanın qulağına bir şeylər pıçıldadı, Zina qalxdı. Bir yerdə masanı düzəltməyə başladılar; boşqab düzdülər, çəngəl-bıçaq qoydular. Boşqablar yetmədiyindən dolayı ev adamlarının ikisinə bir boşqab təxsis edildi.
Bir az sonra Zaqorin qızarmış bir halda mətbəxdən çıxdı, küncə tərəf yönəlib bir süşə araq gətirib masaya qoydu.
– Jenya, bax, stəkanı yaddan çıxardıq, — deyə Zina şaqqıltı ilə güldü. Haman qalxıb oranı, buranı ararkən, Jenya ona köməyə gəldi. Bir fıncan, iki stəkan və bir səfər parçı tapıb gətirdilər.
Zina yenə gülə-gülə:
– Əfəndilər, — dedi, — bir adam içməməlidir. Jenya:
– Mənim ərim içkidən imtina edir, — dedi.
Çalbiğ baylar:
– Mən səndən imtina edərəm də, araqdan imtina etmərəm! — dedi.
Zina süni heyrətlə:
– Mən Jenyanın yerinə olsaydım, bu sözlərdən dilgir olardım, — dedi.
– Ağlıma belə gəlmədi! — deyə Jenya işvəkar bir halda çiyinlərini atdı.
Mətbəxin qapısı açıldı, içəri yanıq qoxusu ilə bərabər nəfər girdi. Əlində gətirdiyi tavanı masanın üzərinə qoydu və qolu ilə alnının tərini silərək, cəld çıxdı.
Jenya qonaqların boşqablarını əlinə alaraq:
– Bağışlayın, əfəndilər, — dedi. — Bizim yerdə təzə ət süs qəbilindəndir. Okorokdan başqa bir şeyimiz yoxdur.
– Xoşdur! Xoşdur! — deyə qonaqlar razılıq etdilər. Zaqorin qablara araq tökdü. Çalbığ baytar səfər parçından yapışdı. Stəkan yetmədiyini duyaraq Zaqorin nəfəri çağırdı, onun fıncanını istədi.
Fincanı alar-almaz müsafirlərin şərəfınə qədəh qaldırdı. Zina ərkyana bir tərzdə yanında oturan Rüstəmbəyin stəkanını götürüb, bir qurtum aldı və yenə yerinə qoyaraq:
– Sağ olun, Rüstəmbəy! — dedi.
– Sağ olun! — deyə səsləndilər.
Borisin səsi bir az kal çıxdı. Zinanın hərəkətindən qısqandığı bəlli idi. Bunu Zina duyar-duymaz dəruni bir zövq aldı.
Zina zatən eşq dənızinin sakin halından xoş1anmazdı, yalnız fırtınadan həzz alardı. Odur ki, arabir Borisin ona qarşı bəslədiyi hissləri yoxlamaq üçün onu qısqandırmağa calışırdı. Rüstəmbəyin gəlməsi onun üçün gözəlcə bir vasitə olmuşdu.
İkinci qədəhi çalbığ baytar qaldırdı:
– Mən, əfəndilər, — dedi, — qadınlara çox pərəstiş edənlərdən deyiləmsə də…
Burada Zina onun sözlərini kəsərək:
– İnanan daşa dönsün! — dedi.
Baytar «Siz elə zənn edin» sözləri ilə Zinaya cavab verib, nitqinə davam etdi — …yenə də qadınların şərəfinə içməyi sevirəm. Yaşasın məclisimizə güllər saçan qadınlar!
Pinti baytarın şairanə sözləri hər kəsi əyləndirirdi.
Ənva cins və nəslə mənsub qədəhlər qalxdı, araq boğazları qıcıqlayaraq keçib getdi.
Zina Borisin sakin və laqeyd olmasını duyaraq, yenə xorladı. Gülər çöhrəsini Rüstəmbəyin üzünə yanaşdıraraq, pıçıltı ilə:
– Yanınızda oturduğumdan dolayı məmnunsunuzmu?- dedi. Rüstəmbəy gülümsədi və arağın təsirindən keyimiş dodaqlarını uşaq kimi büzərək:
– Olduqca! Olduqca!.. — deyə bir neçə dəfə bərkdən təkrar etdi. Rüstəmbəyin sözlərini eşitmədi. Acı təbəssüm dodaqlarına yayıldı. Zinanın yarasına su səpilən kimi oldu.
18
Artıq araq şüşənin sonuna çatırdı. Spirt beyinləri dumanlandırmışdı. Çalbığ baytar coşaraq arabir:
– Acıdır! — deyə bağırır və hər kəs qonşuluğundakı qadını öpürdü. Tühaf burası ki, özü Zaqorinlə Rüstəmbəyin arasında oturduğu üçün öpüşlərdən tamamilə məhrum idi. Jenyanın Zaqorin və gənc baytarla öpüsdüyünü gördükdə ənsəsini qaşıyaraq:
– Əfəndilər, işlərim yaşdır! — deyə gözlərini yumur və üzünü turşudurdu.
Boris Zinanın qızarmıs yanaqlarını görərək stəkanındakı arağını sıra daxilində içib masadan qalxdı. Sarsıntılı addımlarla pəncərəyə yanaşdı və divardan asılan gitaranı alıb, koksünə basdı. Titrək barmaqları ilə gərgin simləri dilləndirə- dilləndirə yanıqlı bir şərqi söylədi.
Məclisdəkilərin nəşələri bir qat daha dalğalandı. Çalbığ baytarın təklifinə görə arağın sonu qədəhləra töküldü:
– Ekstra Borisin sağlığına! — deyə məst dodaqlardan qopan gurultu otağı titrətdi. Kim isə:
– Havaya çıxalım, — dedi.
– Çıxalım! Çıxalım! — deyə səslər bir-birinə qarışdı.
Bir də Zaqorin gitaranı qapıb, vals çalaraq fırlandı. Haman, kişilər qadınların belini qucaraq otaqda tur yapmağa başladılar.
Boris Zina ilə oynayırdı. Zina turu yarımçıq buraxıb Rüstəmbəyə yönəldi;
– Bir tur da bizimlə edəlim! — deyə qoluna girdi.
Rüstəmbəy çəkinərək;
– Həyatımda heç rəqs etmədim, — dedi.
– İlk dəfə olsun! — deyə Zina gərdənini əyərək cazibəli bir vəziyyət aldı. Siması həm yalvarır, həm məftun edirdi. Rüstəmbəy məyus bir halda:
– Heç bilmirəm; doğru sozümdür!
– Ricama qarşı «yox» ola bilərmi? — deyə Zina dilini əzdi. Rüstəmbəy Zinanın iradəsinə tabe bir halda əli ilə onun belini əhatə etdi. Vücudunun lütfkar hərarətindən təkrar məst olaraq tura başladı.
Valsdan sonra Boris padespan çaldı. Zaqorinlə gənc baytar xanımları rəqsə dəvət etdilər. Zina ilə Zaqorin böyük müvəffəqiyyət göstərdilər. Sürəkli alqışlarla məclisə xitam verildi.
19
Ətrafda qarın sönük ağartısından başqa gözə bir şey çarpmırdı. Tam bir sükut dünyanın gənc dövrünü andırır, ruha dəhşətlər saçırdı. Qapının şaqqıltı ilə açılması şaxtalı havanı titrədərək əks-sədalar doğurdu. Zinanın qumrov kimi cingildəyən səsi qarlı boşluqları oyadar kimi oldu. Buna mütəaqib sərxoş qəhqəhələr, qırıq ifadələr bir-birinə qarışıb, xülyapərvər qaranlığın sükutuna təkrar-təkrar xələl vurdu.
Zina Rüstəmbəyin qoluna sığınaraq yolu sürətlə atlamada idi; gənc baytarla Zaqorin Jenyanın qoluna girmişdilər; calbığ baytarla Boris arxadan gəlirdi. Bunların dəruni övzaları bir-birinin əksi idi; çalbığ nəşə ilə dolu, laübali halda deyir, danışır və arvadının əylənməsindən olduqca məmnun idi; Boris isə iztirab içində çırpınırdı. Zinanın işvəbazlığı, nümayişkar qəhqəhələri, ehtirasa qapılmış dişi ədası Borisə toxunur, qəlbində yaralar vücuda gətirirdi. Qısqanclıq atəşi ilə yanan gözləri Zina ilə Rüstəmbəyi təqib edirdi; onlar uzaqlaşmağa çalışır, get-gedə qarlar ağartısında yekvücud bir kölgə təşkil edən bu iki gənc qaib olur və Borisi də uçuruma doğru sürükləyirdi. Bir də Zinanın uzaqlarda qopan qəhqəhəsi Borisi ildırım kimi vurdu. Əvvəl qeyzlə coşdu, onda xəşin bir erkək mənəmliyi oyandı. Lakin haman buna mütəaqib əksi bir dalğa gələrək, onun dəruni atəşini söndürdü. Hüzn və laqeydlik duyğusu vücudunu aldı. Köksündən talesizliyini andıran kədərli bir səs qopdu; yanıqlı şərqisi ətrafın sükunpərvər dərdlərinə yeni dərdlər artırdı.
Uzaqlarda Rüstəmbəyə sarılan Zina əvvəl ərinin səsindən indiyə qədər duymadığı həzzlər duydu; sonra tühaf bir hala düşdü — Borisə yaxın olmaq istədi. Haman Rüstəmbəydən aralanıb, gözləri ilə geriləri seyr etməyə başladı. Rüstəmbəy ona yaxınlaşaraq, onu yenə qucmaq ıstədi. Lakin Zina onu yavaşca itələyərək geri çəkildi və uzaqdan eşidilən səsləri dinləməyə başladı. Rüstəmbəy onun əlindən yapışıb, dodaqlarına aparmaq istədi, Zina isə onun əlini rədd edib:
– Onlardan ayrı düşürük, yaxşı olmadı! — dedi və sürətlə qayıtdı. Rüstəmbəy heyrət edə-edə onu təqib etdi. Bunların gəlmələrini duyan Zaqorin:
– Hə, əfəndilər, deyəsən, usandınız, — deyə onları qarşıladı.
Zina peşman səslə:
– Yox! — deyib onlara yanaşdı.
Jenya onu görcək gənclərdən aralanıb, Zinanı qucaqlayaraq kənara çəkdi:
– Aman, Zina! Bu gənc baytar nə cazibəli çocuqdur! — deyə pıçıldadı və ehtirasındam Zinanı qucub, yanağını dişlədi.
– Divanəsən! — deyə Zina xəfifcə olaraq gülümsədi və:
– Borisi gözləyək, sonra gedək, — dedi.
Boris ilə çalbığ baytar yavaş-yavaş irəliləyirdilər. Boris Zinanı Jenya ilə qol-qola gördükdə iztirablı qəlbinə su səpildi; haman səsindəki titrəyiş yox olmağa başladı; qısqanclığı aram buldu. Bu bir neçə dəqiqənin içində çəkdikləri ələmlər ona gülünc göründü. Yanaşıb, əlini Zinanın qoluna keçirdi və çocuq saflığı ilə oxşamağa başladı.
20
Sabah yuxudan gec qalxdılar. O günü müsafırlərin şəhərə dönəcəklərini ev sahibləri bilirdilər. Zinanın israrən:
– Bu günü də qalın! — deməsinə baxmayaraq, Rüstəmbəy də:
– Yox, getməliyik! — dedi və Pleşşuka hazırlanmasını əmr etdi.
Çayı içib qazalağa mindilər. Planlarına görə Boris Yazlaves monastırını onlara göstərməli idi. O da ön tərəfdən oturub yola düşdülər. Qar lopa-lopa yağırdı. Gecəki kefdən sonra hər kəsdə bir süstlük vardı. Kimsə danışmaq istəmir, yalnız ətrafın seyri ilə məşğul idi. Bu halla da monastırın qapısına çatdılar. Boris əvvəlcə qazalaqdan enib qapını döydü, sonra içəri girib, icazə almağa getdi. Çox çəkmədən geri gəldi:
– Buyurun gedək! — dedi.
Daş döşəli yolla gedib, balaca bir otağa girdilər. Burada bunları 44-45 yaşlı rəhban libaslı bir qadın qarşıladı. Bu, buranın müdiri imiş. Ziyarətçiləri polyaklara məxsus dadlı nəzakətlə qarşılayıb, monastıra təşyi etdi. Gözəl koridorlardan kecib, mərmər məlaikə heykəlli pilləkənlə yuxarı çıxdılar, balkondan kilsəyə tamaşa etdilər.
Hər yer boş idi. Vaxtilə kübar ailələrinə mənsub qızlar burada tərbiyə və təhsil görərmişlər. Müharibə üzündən hər kəs Avstriyanın içərilərinə çəkilmişdi. Müdir qadınla bir neçə xadimədən başqa buralarda kimsə qalmamış. Bunlar monastırın bəkçiliyini bir müqəddəs vəzifə bilərək, müharibədən doğan bütün zülm və vəhşətə qarşı illərdən bəri fədakarlıq göstərə bilmişdilər. Ötüb keçən rus soldatları tərəfindən bu qadın dəfələrlə təhqir olunmuş, soyulmuş və əzablar görmüşdü. Monastırın gümüş qabları, tarla və bostanların toxumluqları belə çalınmışdı. Təbiidir ki, qadın rusların qələbəsinə açıqdan-açığa zidd idi. İmkan olsaydı, kimsəni monastır qapısından içəri buraxmazdı. Nə etməli ki, müharibə zorbalıqları qadının milli və dini heysiyyətini qırmış, onu boyun əyməyə məcbur etmişdi…
Ziyarətçilər geniş otaqlarda yerləşən kitabxanaya gəldilər. Minlərcə cildlər məftil şəbəkəli çərçivələr arxasında dolablara düzülmüşdü. Qar basmış bağa enib, sönük xiyabanları, xaraba bostanları, çiçəkliyi, oranjereyaları, tövləni… bir neçə dəfə gəzdilər, vaxtilə parlaq bir mədəniyyət məhsulunun xarabazara döndüyünün şahidi oldular.
Nədənsə monastırın bu qədər ələmli mənzərəsi hər kəsdən artıq Rüstəmbəyə təsir etdi. Polyakların fəlakətini məhkum millət nümayəndəsi sifətilə daha yaxından, daha səmimi olaraq duya bildi. Çoxdan bəri uyumuş milli hissi qələyana gəldi. Halını kimsəyə bildirmədən monastırı tez tərk etməyə çalışdı. Dərin bir sükut içində qazalağına əyləşdi və qəm möhrü ilə qapanmış dodaqları şəhərə çatıncaya qədər bir dətə də olsun qımıldanmadı.
21
Rüstəmbəy qazalaqdan enib idarəyə gəldi və soyunub yenicə yuyunurdu, bir də Vanya sevinərək ona yanaşdı:
– Rüstəmbəy, — dedi, — yeni xəbəri eşitdinizmi?
– Yox, — deyə Rüstəmbəy asma yuyuncağın altından başını qaldırıb, üzünün suyu axa-axa Vanyanı maraqla süzdü.
– Rasputini öldürmüşlər.
– Kim? — deyə Rüstəmbəy qalxdı.
– Bəlli deyildir.
Rüstəmbəy üzünü cəld yudu, məsələnin təfsilatını öyrənib, otağına çəkildi. Iki əməkdaş səfər kürsülərinə istirahətlə yerləşməyə çalışaraq Rasputin ətrafında uzun-uzadı danışığa başladılar.
Rasputinin savadsız bir mujik olması, Sibirdən Peterburqa gəlib, saray məhafillərində böyük bir mövqe qazanması bunların heyrətinə mucib olurdu. Vanya qəzetlərin sütunlarını dolduran bu hadisənin bir parcasını Rüstəmbəyə nağıl edir, sonra bunun ətrafında mülahizələr yürüdürdülər.
– Rüstəmbəy, bütun saray bu adamın əlində imiş. Çariçanım vasitəsilə çara nüfuz edirmiş. Heyrət deyilmi? Təsəvvür edin. Rasputin istədiyi adamları vəzir təyin etdirir, xoşuna getməyənləri əzl etdirir…Yüksək zadəgən qadınlarının ən gözəlləri ilə yaşayır. Bütün saray buna tapınır, bunu müqəddəs «starets» sanır…
Rüstəmbəy Vanya ilə həmişə ehtiyatla danışırdısa da bu dəfə özünü saxlaya bilmədi:
– Əzizim, burada heyrət yeri yoxdur: Rusiya «umulmaz vaqeələr ölkəsi» adı ilə mərufdur. Burada hər şey hərc-mərc bir haldadır. Bir ovuc aristokrat mədəniyyəti yüz milyonluq mujik vəhşətinə; xristianlıq skit zehniyyətinə; slav tatara, tatar slava; Asiya Avropaya, Avropa Asiyaya qarışıb bulanıq bir şey vücuda gətirmişdir. Avropa qitəsinin boyük bir hissəsində yaşadığı halda, adət ənənə, tarix, üsuli-idarə etibarınca heç də Avropa məmləkətlərinə bənzəməz; Asiyanın böyük bir parçasına malik olduğu halda, Rusiyanı «asiyalı» deyə də tələqqi etmək olmaz…Xülasə, bu ölkə müəyyən bir sima və aydın bir xarakterə malik deyil. Belə ölkədən Rasputinin çıxması təbii deyilmi?
Vanya bu sözlərin haqlı olduğunu duyurdusa da, Rüstəmbəyə etiraz etmədən çəkilə bilmədi:
– Rüstəmbəy, məsələ ölkənin əhvali-ruhiyyusində deyil ki; bunlar həp alman oyunlarıdır. Çariça alman olduğu üçün həp Almaniya üçün çalışır. Rasputin də bunların adamıdır. Rasputin Almaniya ilə barışmaq tərəfdarı idi. Bu Rasputinin öz fikridimi?
Rüstəmbəy sükuta getdi. Münaqişədən yaxa çəkməyə yol axtarırdı. Bir də:
– Paytaxt qəzetləri haradadır’? Oxumaq istəyirəm, —
dedi.
Vanya Rüstəmbəyə bir yığın qəzet verdi. Rüstəmbəy çarpayısının üzərinə uzanaraq:
– Vanya, idarəmizdə nə yeniliklər var? — deyə sordu.
Vanya bir az kinli kimi:
– Bir şey yoxdur, — dedi, — ikinci bölükdən gəlmişdilər; kürk və ayaqqabı göndərdim. Sabah pula gələcəklər, çek verərsiniz, alarlar.
– Bankda nə qədər pulumuz var?
– Siz bilirsiniz, gərək səkkiz min olsun.
– Yaxşı, — deyə Rüstəmbəy qəzetlərə daldı.
İndiyə qədər Rasputindən bəhs etməyə cəsarət etməyən mətbuat «starets»in fəzailinə aid uzun sütunlar həsr etmişdilər. Bunları Rüstəmbəy böyük maraqla oxudu. Mətbuatın tonu tamamilə hökümətə və saraya zidd idi. Yüksək məmurların sui-istemalları. xəyanətləri, səhlənkarlıqları açıqdan-açığa yazılırdı. O biri tərəfdən də məmləkətin keçirdiyi iqlisadi böhran, aclıq, yoxsulluq aydın surətdə təsvir olunurdu. Artıq xarici siyasət, müharibə kimi böyük bir hadisə İkinci və bəlkə üçüncü sıraya keçirilərək, həp daxili övza müzakirə olunmada idi.
22
Rüstəmbəy əsil vəzifəsindən başqa, ictimai işlərlə də məşğul olardı. Zemstvo əməkdaşları üçün üç yurd təşkil etmişdi. Bunlardan biri qadınlara məxsus idi. Gəlib keçən, ya şəhərdə xidmət edən şəfqət bacıları orada yaşayırdılar.
Rüstəmbəy nahardan sonra yurdları dolaşıb, qadın yurdunda dayandı; tanışı Tatyana və Volodya onu çaya saxladılar. Tatyananın əri Volodya Rüstəmbəyin darülfünun yoldaşı idi. Çox zaman imtahanlara biryerdə hazırlaşmışdılar. Bir aralıq Rüstəmbəy Volodyanı qaib etmiş, sonra təsadüfən ona Qalitsiyada rast gəlmişdi. Volodya əsgərliyə cəlb olunaraq, hərbi məktəb bitirib cəbhəyə göndərilmişdi. Gənc qadını Tatyananı da zemstvo ittifaqında şəfqət bacısı sifəti ilə yerləşdirmişdi. Rüstəmbəyi yemək otağında qəbul etdilər. Xidmətçi qız samovar gətirdi. Otaq isti və işıqdı. Cəbhədə bir kəsə müyəssər olmayan bu istirahətə bir də dadlı söhbətlər əlavə olundu.
Rüstəmbəy:
– Volodya, nə əcəb? — deyə sordu.
– Bəhanə ilə bir günlüyə qopub gəldim; sabah erkən gedirəm.
– Cəbhədə nə var? Volodya əlini çırpdı:
– Məyusluq, tam bir məyusluq! Əsgər yorulubdur, sülh istəyir. Müvəffəqiyyətsizlik hər bir nəfərin ruhunu pozmuşdur. «Bizi başdakılar satırlar», — deyə ümumi bir qənaət hasil olmuşdur.
– Baş komandanlığın ərkani-hərb zabiti Myasoyedovun işi buna dəlil deyildir?
– Təbii! hər yer alman casusu ilə doludur. Nə addım atırıq, düşmən bilir. Bundan başqa, silah yetmir. Nizam yox. Daxilin hərc-mərci də bəlli.
– Yaxşı, — deyə Rüstəmbəy Volodyanın sözlərini kəsdi,
— bunların sonu nə olacaq?
– Sonu? — heç! Almanla təklikdə sülh yapmaqdan başqa çarə yoxdur.
– Bu ola bilərmi? Hər kəs «son zəfərə qədər müharibə» bağırır. «Sədaqət»dən bəhs edirlər. Müttəfiqlərə söz vermişik, zarafat deyil!..
Son sözləri Rüstəmbəy istehza ilə söylədi və bu, Volodyanın rişxəndinə səbəb oldu.
– «Son rus əsgərinə qədər müharibə» şüarı daha doğrudur. Müttəfiqlər bunu istəyir. Biz şərq cəbhəsində qana bulaşdığımız halda ingilislər bir addım belə irəli getməyib qüvvələrini saxlayırlar. Təqib etdikləri siyasət bəlli deyildir.
Rüstəmbəy istehzalı təbəssümlə:
– Bəlli deyil?.. İngiltərə hərb nazirinin söylədiyi sözlər yadındadırmı?
– Xeyr! Bizim cəbhədə qəzet gördüyümüz yoxdur ki!..
– «Hərb müqəddəratını son bir milyon ingilis əsgəri həll edəcək», — demişdir.
– Məsələ aydındır: hər dövlət gücdən düşdükdən sonra İngiltərə sağlam qüvvələrlə meydana çıxıb qələbə çalacaq və sülh şəraitıni diqtə edəcək… Bu «dost»ları görərək insan hər şeydən ikrah olur!.. Bıqdım, iyrəndim! Başqa mövzuya keçəlim.
– Elə, elə, — deyə Tatyana ərinin təklifini təsvib etdi.
23
Tatyana çayı süzdü, tatlılar qoydu.
– Buyurun, — dedi və mənsub olduğu aristokratiyanın ədasınca ifadəsində «ğ» səsini çox eşitdirərək sözə başladı:
– İçin, sinirlərinizi təskin edin; onsuz da bu axmaq müharibədən bir şey çıxmayacaq.
Rüstəmbəy Tatyanaya müraciət edərək:
– Sizin işiniz necədir? — deyə soruşdu.
– Nə işim? Hamam müdiriyəm, qadınların çimməsinə nəzarət edirəm. — dedi və qəhqəhə ilə güldü; qəhqəhəsi belə xırıldadı. Volodya da gülümsədi:
– Tühafsan! — deyə arvadının yanağmı oxşadı.
– Bilirsən, Volodya, Rüstəmbəy bizə gəlməyə qorxurdu.
– Neçin?
– Namusuna təcavüz olmaqdan ehliyat edirdi…
Volodya arvadının safdil və tühaflığını Rüstəmbəyə bildirmək istədi:
– Rüstəmbəy, Tanya bir az tühafdir… bunun sözlərinə əhəmiyyət vermə. — dedi.
Lakin sözə həvəsi olan Tatyana zarafatlarına davam etdi:
– Bir axşam burada bir xanım vardı. Əcuzəliqa bir şey
idi. Yəqin dərzi imiş, «vətən hissi» qələyana gəlmiş də, cəbhəyə tərəf azim olmuşdu, ha-ha-ha-ha!.. Xülasə, Rüstəmbəyi ovlamaq istəyirdi. Deyəsən, bir şey çıxmadı…
Tatyana xırıltılı gülüşü ilə sözlərinə nəhayət verdi. Xoş ədalı ifadəsi, cazibəli istehzası Rüstəmbəy və Volodyanı da güldürdü.
– Sonra… deyə sözlərinə davam etdi, — bu axşam etiraf axşamıdır; Volodyanı hər şeydən xəbərdar etməliyəm. Volodya, Rüstəmbəy dediklərini lazımınca yerinə yetirir — məni «yabancılardan» gözləsin deyə tapşırmışdın. Vəzifəsini gözəlcə ifa edir; bir hərəm ağası qədər ayiqdır. Ancaq…
Volodya gülümsünərək onun sözlərini kəsdi:
– Bəsdir, bəsdir! Axmaqlama! Bəlkə Rüstəmbəy sənin axmaq safdilliyinə bələd deyildir…
– Bələddir! Bələddir!.. Ancaq, sözümü yarımçıq qoydun, ancaq… bir gün axşam, bizim bir gənc mühasib var, gəldi də, şəhərdən dışarı gəzməyə getdik…
– Tatyana, yetməzmi? — deyə Volodya ciddi səslə dedi.
– Nə etməli? Bu hamam məni zara gətirdi. Sıxıntıdan insan boğulur. Rüstəmbəy də əxlaq müdərrisliyi edir… Əylənmək təbii bir ehtiyac deyilmi?
Volodya Tatyanaya qarşı böyük hisslər bəslədiyi üçün onun səmimi hərəkətində fənalıq duymadı, biləks, xoşlandı, onda tühaf ehtiras alovları parladı.
24
Səhər ertə Vanya Rüstəmbəyi sevinclə oyatdı:
– Yeni xəbərlər var! — dedi. — Petroqradda üsyan olmuş, höküməti düşürmüşlər.
Rüstəmbəy yatağından ildırım kimi qalxdı; cəld yuyunub, çay belə içmədən baş zemstvo idarəsinə qoşdu. Bir çox əməkdaşlar toplanmışdı. Hər kəs fərəh içində bir-birini təbrik edirdi. Alınan rəsmi bir teleqramda Lvovun sədarəti ilə yeni bir kabinet təşkil olunduğu bildirilirdi.
Başqa məlumat olmadığı üçün hərə bir mülahizə yürüdürdü. Stalist Quxman deyirdi:
– İndi yatmaq zamanı deyildir; təşkilata başlamalıdır. Aşağıdan yuxarı şuralar qurmaq icab edəcək. Birinci sırada ictimai təşkilatları — Qırmızı xaç, şəhər və zemstvo birliklərini bir mərkəzə bağlamaq lazımdır. İclaslar çağırıb, Petroqrad hadisələrinin əhəmiyyətini izah etməlidir.
Vanya nümayişlər yapılmasını lazım bilib:
– Sabah tezdən qırmızı bayraqlarla küçəyə çıxmalıyıq, — dedi. Bu fikir də oradakılar tərəfındən təsvib olundu.
Lakin müəyyən xətti-hərəkəl üçün Petroqrad hadisələrinin təfsilatı lazım idi. Dövlət dumasının təlimatı gözlənilirdi. Duma liberal fikirlər daşıyanlar üçün bir avtoritet idi; onun hər bir hərəkəti ruhlarda qələyan edək protestlərin tərcümanı idi.
Lvov ümumi Rusiya zemstvo ittifaqı rəisi olduğu üçün onun kabinet təşkil etməsi bütün zemstvo əməkdaşlarına böyük ümidlər verirdi.
– Yarım saat sonra şəhərdəki zemstvo müvəkkilinin departament müdiri sifəti ilə Petroqrada dəvət olunması xəbəri yayıldı. Bu da əməkdaşlar arasında yeni fərəhlər doğurdu. Bəziləri bunu şəxsi faydaları üçün bir fali-xeyir kimi tələqqi edir. Rüstəmbəydən kölgə kimi bir addım uzaqlaşmayan mühasib imkan bularaq müti bir təbəssümlə ona dedi:
– Rüstəmbəy, müvəkkilimiz yüksəldi; sizin də yuxarı gedəcəyinizə şübhə edilmir; amandır, məni unutmayınız! Fəaliyyət və sədaqətimi bilirsiniz!..
Rüstəmbəy gülümsədi, bir söz deməyib, bir-iki dəfə baş əyməklə iktifa etdi.
25
Rüstəmbəy baş idarədən çıxıb evə dönərkən xəyalı qanadlanmada idi. O özünü ən xoşbəxt bir adam sayırdı. Ruh yüksəkliyinin, mətanətin, fəaliyyət atəşinin həddi yox idi. Öz- özünə «inqilab nə böyük feyzdir!» — deyə gülümsəyir, nəşələnirdi — böyük dəyişikliklər olacaq; ruslaşdırma, provoslavlaşdırma əbədi olaraq tarix səhifələrinə keçir. Artıq hakim və məhkum millət yoxdur… Bərabərlik, tam bir bərabərlik xalqlar arasında ziddiyyəti qaldıracaq; qardaşlıq günəşi yeni aləmi parladacaq. Artıq hər bir xalqın müqəddəratı öz əlinə keçəcək.
Rüstəmbəy bir də Rusiyada yaşayan 40 milyonluq türk- tatar xalqlarını gözlərinin önünə gətirdi: bunlar üç yüz ildən bəri çar hökmranlığından olmazın zülmlərini görmüşlər; Qazan, Həştərxan, Krım və Sibir xanlıqları dağılmış; Orta Asiya istiqlaliyyəti məhv olmuş, Dağıstan və Azərbaycan hürriyyətini tərk etməyə məcbur olmuşlar; rus mühacirləri çar hakimiyyəti sayəsində sel kimi axaraq, türk-tatar xalqlarını əzib pərakəndə hala salmışlar. Bir qismi hicrəti məhkumiyyətə tərcih etmiş, digəri assimilə olmağa müncər qalmışdı.
Rüstəmbəy dayandı. Qaraqanadlı, xəşin bir kabus dırnağından qurtarmış kimi, asudə nəfəs alaraq, yoluna davam etdi.
…1905 inqilabı bizə milli mətbuat, ana dili, qismən milli məktəb bəxş etdi. İnqilab sədası əsrlərdən bəri cəhldə boğulan xalqları maarif və mədəniyyət yoluna sövq etdi. Bu inqilab isə milli müqəddərat şüarı daşımalı; artıq mərkəziyyət idarəsi yox olub üsuli-idarə federasiya şəklinə çönməlidir…
Rüstəmbəy uzun-uzadı mülahizələr yürütdü və keçmişə qarşı nifrətlər yağdırmaqda davam etdi. İndi cəbhə artıq onu maraqlandırmamağa başladı; o, milli sahə arayır, öz xalqına qarışmaq, onun dərd və nəşəsində iştirak etmək istəyirdi.
26
«Zemokop» əməkdaşlarının bir qismi müdirin evində nahar edirdi. Rüstəmbəy də orada yeyirdi. Bu gün yeni xəbərlər eşitdi. Bir neçə gün əvvəl Dumanı ləğv eləyən Nikolay xəl olunmuşdu. Taxtı qardaşı Mixailə tərk etmişdisə də, o da hakimiyyətdən vaz keçmişdi: daha doğrusu, məcbur edilmişdi. Məmləkətin yeganə sahibi Dövlət dumasının icraiyyə komitəsi imiş. Bundan başqa paytaxtda «Soldat vəkilləri şurası» əmələ gəlmiş imiş. Yeməkdə həp bu məsələlər ətrafında danışılır, cürbəcür mülahizələr yürüdülürdü. Rusiyada cümhuriyyət idarəsi olacağına inananlarla bərabər, Rusiyanı monarxsız təsəvvür etməyənlər də vardı.
Nahardan sonra əməkdaşlar dağılmağa başladı. Tatyana yerindən qalxıb Rüstəmbəyin yanına gəldi və laübali bir əda ilə əlini uzadıb, onun başının tükündən dartdı. Rüstəmbəy heyrət edərək qızardısa da, Tatyananın tühaflığını nəzərə alıb, ona darılmadı.
Tatyana gülə-gülə:
– Dostum, gedək! — dedi.
Rüstəmbəy qalxdı, bərabərcə çıxdılar. Küçədə Tatyana onun qoluna girdi.
Hava xoş idi. Əriyən qarın seli şaqqıltı ilə axırdı. İnqilab nəşəsi ilə bərabər, bahar havası da ruhda min bir hiss oyadırdı. Rüstəmbəy ilk dəfə olaraq, hərarətini duyduğu Tatyananı erkəklərə məxsus bir nəzərlə süzdü. Ağ çöhrəsinə qan səpilmişdi; gərdənindən doğub yanaqlarına doğru qolbudaq atan incə mavi damarları lətafət saçırdı; qonur parlaq gözlərində bahar nəşələri oynayır, insanı coşdururdu; zərif köksündən görünən ağ təmiz köynəyinin krujevası titrərkən ehtirası qıdıqlayır, atəşləndirirdi.
Bir də Rüstəmbəydə canlanan ehtirasa qarşı başqa hisslər doğdu; nəfsi-heyvaniyyə yavaş-yavaş geriləyərək, qaib oldu. Rüstəmbəy yenə əvvəlki kimi Tatyana ilə yoldaş qadını deyə pak bir niyyətlə danışmağa başladı.
– Nərəyə getmək niyyətindəsiniz? — deyə sordu.
– Həkimə getməliyəm.
– Xəstəmisiniz?
– Baxın, barmaqlarımın arasına ziyilə bənzər şeylər çıxmışdır. Bunu həkimə göstərməliyəm.
Rüstəmbəy Tatyananın əlini əlinə alıb seyr etdi və bir söz demədi. Xəstəxanaya doğru getdilər.
Yolda nümayişçilərə rast gəldilər. Bir bölük soldal önlərində zabitləri olaraq qızıl bayraqlar və şüarlarla gedirdilər. Hamısının köksündə qırmızı bant vardı. Arabir «Yaşasın hürriyyət!» deyə bağırırdılar.
Bunlara istehza ilə tamaşa edən Tatyana:
– Axmaqlar! — deyə fırlatdı. Rüstəmbəy heyrətlə:
– Tatyana, sizdən belə hərəkət gözləmirdim, — dedi. Tatyana gülərək:
– Mujik hürriyyətin mənasını bilirmi, zənn edirsiniz? — deyə sordu, — bunlar qoyun kimidirlər. Yakıb yıxmaqdan başqa bir şeyə qadir deyillər.
– Bu zadəgan zehniyyətidir!
– Nə olur-olsun! Mujikə mən bələdəm, onu gözəlcə bilirəm, 1905-də nələr yapmadı!
– Haqları yoxmu idi?
– Heç də yoxdu! Zadəganlar olmasa, bu kirli və tənbəl mujiklər acından ölər!
– Tatyana, bu fıkirlərinizlə məni qane edəməzsiniz. Mujik daima istismar olunmuş və olunmadadır. Buna artıq xitam verməli. İstismar əsrimizə yaraşmır.
– Siz qırmızı imişsiniz ki!.. — deyə Talyana gülümsədi və Rüstəmbəyin qolunu sıxdı.
27
Xəstəxana polyak zadəganlarından birinin köşkündə yerləşmişdi. İri darvazadan içəri girib, güllük bir xiyabanla saraya doğru irəlilədilər. Sərvlər arasında dikili mərmər vazlar və heykəllər vardı: vaxtilə buraların dilfirib bir mənzərəsi olduğu görünürdü. Müharibə atəşi buraları da yakmışdı: ağacların çoxusu qurumuş, çiçəklik sönmüş, xiyabanlar pozulmuş, hər yeri alaq basmışdı. Bu pərişan gözəllik Tatyanaya təsir etməmiş olmadı; Rüstəmbəyə oxşanaraq, məst gözləri ilə onu süzdü:
– Bilirsiniz, — dedi, — bu mənzərə məndə həsrət duyğuları oyadır. Mənə belə gəlir ki, bu sarayı bir eşq yaratmışdır. Müharibə bu eşqi söndürmüş, saray da onunla bərabər sönmüşdür. İndi bu sarayda bir eşq həsrəti duyulur.
Tatyana sözlərini xülyapərvər bir hüznlə bitirib, Rüstəmbəyin üzünə tamaşa etdi. Doğrudan da, gözləri həsrət, eşq həsrəti sezirdi. İki-üç pilləkən çıxıb, geniş terrasdan koridora girdilər. Koridorları dolaşıb, həkimin kabinetini buldular. İçəri girər- girməz Rüstəmbəy içini çəkdi — köhnə dostuna rast gəlmişdi:
– O, Bolislav Vasilyeviç! — deyə əlini uzatdı. — Nə gözəl təsadüf! Son dəfə görüşdüyümüz beş il əvvəldi.
– Elə, elə, dostum! Burada görüşəcəyimizi heç də kəsdirməzdim, — deyə doktor onun əlini sıxdı.
Rüstəmbəy Tatyananı təqdim etdi, həkimin masasının önündə oturdular. Uzun söhbətə vaxt yoxdu. Həkim Rüstəmbəyin gəlməsinin səbəbini sordu, o da Tatyananın əllərini göstərərək məsələni anlatdı. Həkim baxıb gülümsədi:
– Əriniz nərədədir? — deyə sordu və iri bığının bir ucu yuxarı qalxdı.
Tatyana qızararaq:
– Cəbhədə. — dedi.
– Yanınızda olmalıdır… İsteri xəstəliyiniz var.
Tatyana pərt bir halda ayağa qalxdı; çıxdılar. Bütün yolu xanım Rüstəmbəyi sərzənişli sözlərlə yaralamağa çalışdı.
28
Səhər ertə Rüstəmbəy pəncərənin önündə durub neçə gündən bəri küçələrdə davam edən soldat nümayişlərinə tamaşa edirdi. Şəhərin bircə küçəsi vardı, bu da çox uzun deyildi. Ona görə əsgərlərin nümayişi bu küçəni gündə neçə dəfə aşağı enib yuxarı qalxmaqdan ibarətdi. Bu əsnada nümayişçilər bir dəfn mərasiminə rast gəldilər; sadə bir tabutun arxasınca bir uniat keşişi, bir neçə də kəndli gedirdi. Soldatlara bu bir vasitə oldu. Dönüb bu tanımadıqları ölünü qəbiristanlığa təşyi etdilər.
Soldatların intizamı pozaraq bütün günü küçələri dolaşmaları Rüstəmbəyə qeyri-təbii göründü. O, məyus kimi pəncərədən geri çəkildi. Xalqa qarşı bəslədiyi iman sarsılmağa başladı, «bəlkə də Tatyana haqlıdır!» — deyə düşündü, uzun-uzadı mülahizələr yürütdü. Xalqın yetişmədiyini etiraf ilə bərabər, çar idarəsini də təsvib edə bilmədi.
Bu əsnada qapı tıqqıldadı. «Gəl!» deyər-deməz qapı açıldı, Zaqorin içəri girdi. Görüşdülər. Rüstəmbəy yer göstərdi, qarşı-qarşıya oturdular. Zaqorin dilgir kimi görünürdü. Danışmağa belə meyli yoxdu. Bunlar bir-birinə o qədər yabançı görünürdü ki; başqa-başqa siyasi məsləkə mənsub olmaları aydın surətdə gözə çarpırdı. Əvvəldə ordu rəhbərləri ilə zemstvo əməkdaşları arasında böyük bir uçurum vardı. İnqilab bu uçurumu bir qat daha dərinləşdirmişdi. Zemstvoçular liberal fikirlər daşıdıqları halda, zabitlər irticapərəst idilər.
Bir neçə dəqiqə davam edən sükutu Rüstəmbəy pozdu: – Hürriyyət transporta da əks etdimi? — deyə sordu.
Zaqorin istehza ilə:
– Əks etdi də, meyvə də verdi. Təşəkkürlər edirəm!
– Nə olmuş ki?..
– Nə olacaq bir nömrəli əmri buraxdılar, ordunun bütün intizamını pozdu. Indi hücuma qabilmiyik?
– Nə üçün qabil deyilik?
– Qabil olub-olmadığımızı yalnız əsgər olan bilər. Siz sivil adamlarsınız, siz bunu bilməzsiniz. İtaət olmayan bir orduda hərb qabiliyyəti ola bilərmi? — Təbii. ola bilməz! Bir nömrəli əmr zabitlərlə soldatlar arasında böyük bir ziddiyyət törətdi. Artıq intizam qaydalarını tənqidə qalxışmışlar. Qışlada nəfərlər tapılmaz oldu; hər kəs küçələrdə, nümayiş yapmada… Hürriyyəti anlayıram, ancaq hürriyyət onumu tələb edir?..
Zaqorin gümüş papiros qutusunu çıxarıb bir papiros yandırdı və yanıqla çəkib tüstüsünu burnunun dəliklərindən buraxdı. Hirsindən rəngi qaçmışdı, dişlərini bir-birinə sünərək, yanaqlarının əzələlərini titrədirdi. Bir neçə dəqiqə bu vəziyyətdə qalıb, sükutu yenə özü pozdu:
– Sonra, — dedi. — İngiltərədə hürriyyət yoxmu? Orada hürriyyətlə bərabər bir kral da var. Bizdə hürriyyəti çarlığın ləğvində görürlər. Halalbuki bizim ölkə çarsız yaşaya bilməz! Mujikə bir qorxu lazimdır; onsuz o, ölkəni xaraba qoyar…
Rüstəmbəy onun sözlərini kəsərək, etiraza qalxışmaq istədi, lakin müvəffəq olmadı. Zaqorin:
– Məni qane edəməzsiniz! — deyə ona danışmaq imkanı vermədi, — biz müharibəni qaib edən kimi, bədbəxt Rusiyanın gələcəyini də təhlükəyə sövq edirik! — deyə qeyzlə ayağa qalxdı.
Rüstəmbəy onu nahara saxlamaq istədi. Zaqorin rədd etdi və gəlməsinin səbəbini belə söyləmədi.
29
Zemstvo baş idarəsində iclas çağırılmışdı.
İşçilərdən tutmuş yüksək əməkdaşlara qədər hamı buraya toplanmışdı. Çar zamanı yığıncaqlar yasaqdı. Hürriyyətin mahiyyətini dərk etməyənləri də oraya maraq cəlb etmişdi. Tatyana da burada idi. Onun gəlməsinın səbəbi sırf əyləncə meylindən irəli gəlirdi. Daima böyük şəhər həyatına alışmış; axşamlarını teatrlarda, ballarda, təntənəli salonlarda keçirən gənc bir xanım üçün cansıxan cəbhədə nüdrətən baş verən bu axşam böyük bir əyləncə təşkil edirdi. Məclisin bir tərəfində oturub, ətrafındakılarla şirin söhbətə məşğuldu. Hər kəs deyib- gülüşür, yalnız bir neçə sıra təşkil edən işçilər sükut içindəydi.
Yuxarı başdan bir gənc qalxıb iclasın məqsədini anlatdı və sədr seçilməsini təklif etdi.
Rüstəmbəy əlavə olaraq dedi:
– Bizim üç adamdan ibarət bir mütəşəbbüs heyətimiz var. Heyətin məqsədi Qızıl xaç, şəhərlər ittifaqı və zemstvo ittifaqı kimi ictimai təşkilatdan birləşdirməkdir. Səlahiyyətdar bir komitə seçildikdən sonra bizim heyətin vəzifəsi bitmiş olur. Bu gün mərkəzi zemstvo komitəsi seçməlisiniz. Başqa ictimai təşkilatlar da komitə seçəcək, sonra bu komitələrin də mərkəzi bir komitəsi olacaq.
Rüstəmbəy sözlərini qurtarar-qurtarmaz yenə əvvəlki gənc yerindən qalxdi:
– Yoldaşlar, — dedi, — sədrliyə namizədlər göstərin.
Məclis bir səslə Rüstəmbəyi göstərdi.
Rüstəmbəy gurultulu alqışlar arasında sədarət kürsüsünə çıxdı. Həyəcanlı olduğu simasından bəlli idi; sanki məclis də bunu duydu-sükuta daldı.
Rüstəmbəy məclisi açıb, böyük bir siyasi nitq söylədi. Çar idarəsinin bütün zülmlərindən, zorbazlıqlarından bəhs edib, istibdadın canlı bir lövhəsini cızaraq məclisdəkilərə təqdim etdi. Milli məsələ sahəsində yürüdülən xətti-hərəkəti göstərib yəhudi, Ukrayna, türk-tatar və başqa xalqların vəziyyətlərini təsvir edərək, dəfələrlə alqışlandı. Nəhayət, qüvvətli bir düşmən qarşısında bulunulduğunu xatırladaraq, nizam və intizama riayət olunmasını tövsiyə etdi.
Çıxışlar başlandı. Çar üsuli-idarəsini zəmmedici nitqlər söyləndi. Danışmaq həvəsinin hər kəsi qapladığı meydana çıxdı. Komitə seçkisi ancaq gecə saat ikidə bitə bildi.
30
Vanya başını bulayaraq, təliqəni Rüstəmbəyə uzatdı:
– Bu qərarı biz özümüz çıxarmalı idik, — dedi. Rüstəmbəy bir şey anlamayaraq:
– Nə olmuş ki?
– Soldat vəkilləri şurası üçüncü bölük müdirinin iyirmi dörd saat ərzində qovulmasını tələb edir.
Rüstəmbəy hövləki:
– Melkovodovunmu? — deyə sordu.
– Bəli!
Rüstəmbəyin rəngi üzündən götürüldü, təliqəni alıb maraqla oxudu, sonra əlində fırlayaraq:
–İşçilərlə qaba rəftar edirmiş — təbii deyilmi? Melkovodov feldfebel olmuş, bunun üçün işçi ya soldat adam sayılmır. Digər tərəfdən, ışçi ilə xoş rəftar edən kimdir ki? Zemstvoda Sibirdən dönmüş siyasilər var. Bunların da rəftarı feldfebellərinkindən yaxşı deyildir. Bunda da heyrət yeri yoxdur — sosialistlər demişkən «Şüuru varlıq müəyyən edər» — hərb əsnasında insani rəftar yada düşməz; bizdən iş tələb edirlər; işin nə vasitə ilə görülməsi aranılmır…
Rüstəmbəy hirsindən təliqəni kənara atıb düşüncəyə daldı. Masanın önündə ayaq üstdə qalan Vanya:
– Şuranın tələbini yerinə yetirmək icab edəcək.
– Nə etməli! Ancaq yerinə qoymağa adam yoxdur. Kimi qoymalı? Bölüyün malı tələf olsa bizi məsul tutacaqlar.
Rüstəmbəy müavini ilə bərabər məsələni ətraflı müzakirə edib, bölük köməkçilərindən birinin göndərilməsini qərara aldılar.
– Vanya, mən də getməli olacağam. Voronova bir at verdir, birinci bölükdən köməkçi Kasparyanı cağırsın. Əmr yaz, aparsın: səhər saat 7-də burada olmalıdır… Bir yerdə gedək, bölüyü təhvil alsın.
Vanya təsvibedici bir halla dönüb qələm otağına getdikdə qapının arasında dördüncü bölük müdiri Aslanbəyə rast gəldi. Görüşdülər. Vanya bir az içəriyə çəkilərək bölüyü xəbər aldı.
Aslanbəy bığlarının uclarını şişləyərək:
– İşlər xarabdır; işçilər qələyan içindədir. İşə çıxan yoxdur. Sabahdan-axşama qədər mitinqdədirlər.
Vanya qəhqəhə çəkərək içindən güldü:
–Deməli, sənin də işin yaşdır! — deyib otağı tərk etdi. Aslanbəy maraqlı şeylər anlatdı. Cürbəcür «şübhəli»
adamlar cəbhə boyunu dolaşıb, əsgəri və ictimai təşkilalları dağıtmada imiş. İşçi işə getmir; əsgər zabitləri saymır; «müharibə yetər!» — deyə qərarlar çıxarılır, min bir tələblər verilir…
Aslanbəy uzun-uzadı anladıb:
– Bu işlərin sonu fəna görünür, — dedi və, — məni xilas edin, vətənim Dağıstana getmək istəyirəm, — deyə əlavə etdi.
Rüstəmbəy daha da dilgir oldu. Cavab verməyə söz belə bulamadı.
31
Melkovodov bölüklər arasında «Rasputin» ləqəbi ilə məşhur olmuşdu. Zatən qiyafə etibarilə də «staretsi» andırırdı: dağınıq saqqal, ehtiraskar təbəssümlü, dilli bir adamdı; hiylələrinin hüdudu görünmürdü. Yanına köməkçi qəbul etməz, göndərilənləri də intriqalarla qaçırdardı. Yalnız başına yaşayaraq, sirlərinə kimsəni vaqif etməzdi.
Rüstəmbəylə Kasparyan gəldikdə Melkovodov heyrət etdisə də, duyğusunu aşkar etmədi; amirini böyük bir nəzakətlə otağına qəbul etdi. Qonşu otaqda ona qədər qadın vardı. Bunlar çörək bişirməyə və başqa işlərə məşğuldular. Melkovodov kəndin bütün xoşsima qadınlarını buraya toplamışdı.
– Haman, yemək tədarükünə düşüldü. Qocanın arağı da varmış. Lakin Rüstəmbəy içmək istəmədi: o, rəsmi bir vəziyyət almışdı.
Yeməkdən əvvəl işçilərin yataq yerlərinə, anbara və tövləyə baxdılar. Melkovodovun nizam və intizamı fəna deyildi. Atları gözəl saxlanılırdı, anbarında ayaqqabı, kürk, çuval-çuval arpa və qənd, bir boçka yağ və başqa şeylər vardı. Anbardan sonra Rüstəmbəyin işçiləri bişmiş tiyanına yanaşdı; xörəyi daddı, məmnun qalmadı- ağıza alması deyildi. Buradakı işçilər şikayətə başladı. Hər tərəfdən narazılıq səsləri eşidildi. Rüstəmbəyin gəlməsini eşidən işçilər tiyanın ətrafına toplandılar. Etiraz səsləri getdikcə yüksəlməyə başladı. İşçiləri təskin elmək üçün Rüsləmbəyin nitq söyləməsi lazım gəldi.
Yarım saat sonra Kasparyan bölüyü təhvil aldı. Anbardakı ayaqqabılar, camaşır və paltarlar ehtiyacı olanlara paylandı. Rüstəmbəy yeməyin yaxşılaşmasına dair ayrıca əmr verdi.
– Bizdə yaxşı işçiyə qiymət vermirlər, mən bu qədər çalışdım da, axırda qərib bir mükafata nail oldum! — deyə şikayətləndi.
Axşamçağı Rüstəmbəy yola hazırlandı. Melkovodov getməməzlik etdi:
– Burada bəzi işlərim var, qurtarım, sonra gedərəm,- dedi, Rüstəmbəy razı olmadı. Soldat vəkilləri şurasının əmrini göstərdi və bərabərcə getməsini israr etdi. Nəhayət, qoca istər- istəməz bölüyü tərk etdi.
32
Get-gedə ordu pozulur, itaət itirdi; zabitlərlə soldatlar arasında mövcud olan düşmənçilik kəskin bir şəkil alırdı; böyuk vədlərlə cəbhəyə sövq edilən işçilər ümum pozğunluqdan istifadə edərək, qaçıb dağılırdı. Sərxoşluq ümumi bir xəstəlik olmuşdu. Təşkilat və müəssisələrin apteklərindən spirt oğurlanıb içilirdi; oğurluğun önünü almaq mümkün deyildi; intendant və ictimai təşkilatlar anbarlarının malları bazarlarda satılmada idi; saxta sənədlər düzəltmək, pul götürüb qaçmaq, ya «itirmək» adi işlərdəndi.
İclasların sayı günü-gündən artırdı; hər kəs danışmaq istəyirdi, hamı da qəzetlərdə yazılan və mitinqlərdə dəfələrlə söylənən sözləri təkrar edirdi. Meydana «Vətən təhlükədədir!» -deyə şüarlar atılır, heç kəs də vətən müdafiəsi üçün çalışmırdı. «İşçilər işə!», «Əsgərlər sipərə!» cümlələri cəbhədə başdan-başa dolaşır, kimsə də əməl etmirdi. Mitinqlərdə heyət seçib paytaxta göndərmək bir moda təşkil edirdi. Çıxarılan qərarlar bir yerə toplansa idi, böyük dağlar vücuda gələrdi…
Bunların hamısı kino şəridi kimi hər saat, hər dəqiqə Rüstəmbəyin gözlərinin önündən keçir, nədənsə onda ikrah duyğuları doğururdu. Vaxtilə böyük Fransa inqilab tarixini sevə-sevə oxuyan Rüstəmbəy indi inqilabdan yavaş-yavaş soyumağa başlayırdı. Ətrafındakıların vəzifələrinə sadiq olmaması, səhlənkarlıqları, boşboğazlıqları Rüstəmbəyi mənən incidirdi. Açıq danışa bilmir, danışsaydı da bir nəticə verməyəcəyini bilirdi. Susduqca da hirsi içəridə toplanaraq sinirlərini gəmirirdi.
Nəticədə onda bir laqeydlik, naümidlik əmələ gəlmişdi. O özünü yalnız hiss etməyə başlamışdı. Onda evlənmək fikri doğub zəruri bir şəkil almışdı. O, saatlarca düşüncədən ayrılmır, həp yalnızlıqdan qurtarmaq yolları arayırdı. «Bir qız olsa da, eşqi ilə məni bir çıxılmaz yoldan qurtarsa… insana dəruni mətanəti yalnız şəxsi səadət verə bilər!.. İnsanı için- için yeyən sırlər yalnız həyat yoldaşına söylənilər… Fərdi şadlıq və dərdə də o şərik ola bilər… Zatən, evlənmənin də vaxtıdır. Yuva həsrəti təbiidir, vaxtı keçdikcə də əzab artır… Əməl, əməl etməli!.. Ancaq qız yoxdur! Oxumuş, elmli türk qızı yoxdur? Olanlar da çarşab altında…»
Rüstəmbəy uzun-uzadı düşündü, istədiyinin çarəsini bulamadı. Odlandı, qadınları çadra zindanına atan islamiyyətə qarşı küfrlər yağdırdı; şapkasını başına keçirib küçəyə çıxdı. Hava gözəl idi. Nahardan sonra xalq gəzməyə çıxmışdı. Rüstəmbəy nərəyə gedəcəyini əvvəlcə kəsdirəmədi. Məqsədsiz bir vəziyyətdə küçə aşağı endi. Bir də Tatyananı xatırladı. Onda danışmaq, dərdləşmək arzusu canlandı. Qəti addımlarla yürüməyə başladı. Kədərləri unudulan kimi oldu.
Qadın yurdunun qapısı bağlı idi. Tıqqıldatdı. Gələn olmadı. Bir az gözləyib yenidən döydü. İçəridən şıqqıltı eşidildi. Döşəmənin üzərinə düşən sandalyanın səsi gəldi. Tələsik tappıltılar duyuldu. Bir-iki dəqiqədən sonra qapı açıldı… Rüstəmbəylə Vanya üz-üzə gəldilər. Vanya pörtmüşdü; saçları dağınıqdı; ürəyinin çarpıntısı belə duyulurdu. Ikisinin də ağzından «salam» sözü eyni vaxtda fırladı. Nahardan sonra ayrıldıqlarına baxmayaraq, qarıxıb əl- ələ tutuşdular.
– O, Vanya! — dedikdə Rüstəmbəyin səsi titrədi. Vanya özünü itirmiş bir halda Rüstəmbəyi içəri dəvət etdi. Girdi. Tatyana onu özünə məxsus laübali təbəssümlə qarşıladı. Yanaqları yanırdı, gərdənində və buxağında qırmızı ləkələr vardı. Suçlu bir halda Rüstəmbəylə görüşdü və ona yer göstərdi. Rüstəmbəyin nəzərini ilk cəlb edən yataq oldu: yorğan və yastıq ala-tələsik düzəlmişdi. Rüstəmbəy yatağın beş dəqiqə əvvəlki halını xəyalına gətirib əzablı düşüncələrə daldı. Ruhi-övzai bir qat daha pozuldu. Ətrafındakılar da sanki bunun tühaf vəziyyətini duyaraq, bir söz belə deməyə cəsarət etmədilər. Ortalığı qaplayan sükut bir neçə dəqiqə davam etdi. Nəhayət, Rüstəmbəy yaralı bir təbəssümlə qoluna bağlı saata baxıb:
– Getmək lazımdır! — dedi və haman ayağa qalxdı. Tatyana onu təşyi edərək:
– Yəqin, qadın yurdu bu gün xoşunuza getmədi: buraların pakizə adətləri pozulur! — deyə qəhqəhə ilə güldü.
Rüstəmbəy gülümsədi, lakin bir şey söyləmədi.
33
Küçəyə çıxdıqda bahar havası onun atəş saçan üzünə sərinlər səpdi. Aramla addım ataraq yürüməyə başladı. Rüstəmbəy Tatyananı Vanyaya qısqandımı? — bilmirdi. Lakin onda bir neçə vaxtdan bəri doğan bədbin hisslər daha da dərinləşirdi. Aləm ona başqa bir şəkildə görünməyə başladı — vəfa, sədaqət, əhd-peyman kimi mənalar gülünc göründü… Onda tühaf ikilik baş verdi. İki fıkir, iki mülahizə, iki mühakimə bir-birilə çarpışmağa başladı… «Həyatda heç bir mənəvi amil yoxdur. Əsrlərin mədəniyyəti ibtidai cismaniyyətə bir hərf belə artırmamışdır. Ehtiras bütün çılpaqlığı ilə yaşayır və yaşayacaq… İnsan təbiətin quludur; libasına baxmayaraq, təbiət kimi çılpaq və vəhşidir… İnsan vəhşiliyini daima etiraf etmiş və buna qarsı din və dövlət kimi zəncirlər icad etmiş. Lakin insan vəhşətinə qarşı bunlar da acizdir!..»
Bir də yolla gedən motosiklet Rüstəmbəyi düşüncədən ayırdı, gözləri küçələrdə qaynaşan adamlara sataşdı. Hər kəs şəndi; qadın və kişilər şux bir əda ilə qonuşur, gülüşürdü; həyat hər addımda duyulur; kimsədə bədbin fəlsəfə izi görülmürdü. Rüstəmbəy keçirdiyi böhrandan darğın olan kimi oldu. «Hər kəs yaşayır» — deyə öz-özünü məzəmmət etməyə başladı. Bir də gözləri yol kənarındakı yarı quru yarı təzə yarpaq açmış bir ağaca sataşdı. Budağın birində qarğa durub çöplərdən yuva tikirdi. Qarğanın səyi Rüstəmbəydə tühaf hüznlər doğurdu. «Mən bir qarğadan da acizəm!» — dedi və yalnızlıq kədəri onu yenidən qapladı, «Yuva, yuva!» — deyə evə doğru qoşdu.
Ağır düşüncələr içində otağına girib masanın üzərində bir məktub buldu. Açdı. Sətirləri bir-bir gözdən keçirdikdə birdən içini çəkdi. Bu gün sabah ertə Zaqorinin özünü öldürdüyünü Boris xəbər verib, Rüstəmbəyi dəfnə dəvət edirdi.
Rüstəmbəy məktubu masanın üzərinə atdı və sonra bir az duruxub sandalyaya cökdü. Bu gün duyduğu cürbəcür təsirlər nəticəsi olaraq, əsrarəngiz bir yoxluğa daldı.
34
Saat on birdə rənglənmiş bir qutuda Zaqorinin meyitini evdən çıxardılar. Əynində qara çerkəz libası, üzərində yabanı çiçəklər vardı. Tabuta Rüstəmbəy, Boris, baytar, bir də yanındakı nəfər yapışmışdı. Öndə gedən Zina ilə Jenya hönkürtü ilə ağlayırdılar. Arxa tərəfdən də tabutu bir neçə transport mehtəri təşyi edirdi.
Şose yola çıxıb qarşıdakı döşə dikləndilər. İki kazak tərəfındən qazılmış qəbir hazırlandı. Tabutu qəbrin kənarına qoyub, hər kəs alnının tərini silməyə başladı. Rüstəmbəy son dəfə olaraq vida nəzəri ilə Zaqorini süzdü. Simasında tühaf bir hüzn vardı. Keçirdiyi son böhranlar üzünə təsir edib donmuşdu. Nədənsə bu sönmüs çöhrənin ifadəsi Rüstəmbəyə yabançı gəlmədi. Əvvəllər Zaqorinlə arasında olan məslək ayrılığı birdən silinib getdi. İndi Zaqorin onun gözündə bir qəhrəman, hərəkəti təqdir ediləcək bir bahadır kimi görünürdü. Yaş damlaları kirpikləri arasında titrədi.
Rüstəmbəy eynı qənaətlə də nitqə başladı. O bir-birinə zidd iki aləm təsvir etdi. Birinin inqraza doğru sürüklənərək, ayrı-ayrı fərdləri də qədər macəralarına tərk etdiyini qeyd etdi. «Tarixdə yalnız nadir şəxsiyyətlər qədərə boyun əyməzlər» — dedi. «Biləks, özləri qədərin gedişini təyin edərlər. Zaqorin qədərə yol göstərmək qüvvəsinə qadir deyildisə də, qədər oyuncağı da olmaq istəmədi, o, mənsub olduğu cəmiyyətin şərəfini müdafıə edərək, əcəl kasəsini iftixarla boşaltdı».
Rüstəmbəyin nitqinin sonu mütəəssir şəkil aldı: «Bu tənha təpədə səni yalnız qərib olaraq tərk edir, kədərli yaşlarla qəbrini suvarırıq. Qoy üzərində bitən ciçəklər yorğun yolçulara ələmlərini bildirsin!».
Rüstəmhəyin son sözləri Jenyanı daha da kövrəltdi: seyhə çəkib, qəbrin yanına sərildi. Jenyanı qaldırıb qəbirdən uzaqlaşdırdılar. Tabutu qəbrə sallayıb torpaqla örtdülər. Baş tərəfində taxta bir xaç tikib, geri döndülər. Kimsə danışmırdı. Rüstəmbəylə yan-yana gedən Boris:
– Səbəbi tühafdır! — deyə pıçıldadı, buraxıb getdiyi məktub daha qəribədir: «Başlı-başını saxlasın — vəhşi mujik zənciri qırdı!» — bu qədər! Mərhumun son ifadəsi bu olmuşdur…
– Özünü saat neçədə öldürmüşdür?
– Səhər saat səkkizdə. Çay içmiş, sonra nəfəri baş mehtərin dalınca göndərmişdir.
– Bəs Jenya ilə əri harada imiş?
– Evdə yatmış imişlər. Jenya tappıltı eşitmiş,
əhəmiyyət verməmişdir. Sonra gəlib qan içində görmüşlər…
– Tühaf bir aqibət! — deyə Rüstəmbəy köksünü ötürdü.
35
Çingiz Qafqazdan Rüstəmbəyə bir bağlı qəzet göndərmişdi. Burada türkcə «Yeni iqbal», «Açıq söz'», «Sovqat», iki ildən bəri toxdayıb yenidən nəşrə başlayan «Molla Nəsrəddin» və rusca «Kaspi» qəzeti vardı. Çoxdan bəri vətən mətbuatından məhrum olan Rüstəmbəy Çingizin töhfəsindən son dərəcə məmnun oldu. Axşam yatağına uzanıb şamın işığında bu qəzet və məcmuələri başdan-başa diqqətlə oxudu, nəticədə Qafqaz türklərinin mədəni və siyasi səviyyələrini aydın surətdə təsəvvür edərək, qeyri-məmnun bir hala gəldi. «Kaspi» qəzetinin «Из жизни и прессы мусульман» sərlövhəli sütunlarında arnaut, ərəb, kürd, çin müsəlmanlarından bəhs açması onun sinirlərinə belə toxundu. Başqa-başqa ictimai, iqtisadi və siyasi şəraitdə yaşayan, ayrı- ayrı dillərdə danışan bir çox xalqların ittihadi-islam məfkurəsi ətrafina toplanılması Rüstəmbəyə olduqca süni göründü. Türkcə mətbuat da onu qane etmədi: bunlarda qəti bir yol, siyasi bir istiqamət yoxdu. Əksəri yıpranmış mövzularla məşğuldu. Ümum mətbuatın mündərəcəsi vaqe olan böyük hadisələrə uymurdu. Başlıca bəhs maarif və mədəniyyətə aid idi.
«Cəmiyyəti-xeyriyyə», «Nicat», «Səfa», «Nəşri-maarif» kimi Bakı cəmiyyətləri də həp eyni dairədə fəaliyyət göstərirdi. Fikirləri məşğul edən ən böyük hadisə yüz minlərcə müsəlmanın müharibədən zərər görməsi idi. Qars və Ərdəhan cəhətlərin «üsyan» edən müsəlmanları çar ordusu tərəfindən «təskin» edilərək, yüzlərcə kəndlər xaraba qoyulmuşdu; Ərzurum, Trabzon və istila olunmuş başqa Türkiyə torpaqları qırğınlar keçirib pərişan halda idi. Dul qadınlardan və yetim çocuqlardan ibarət qaçqın dalğası Gəncəyə qədər gəlmişdi. Bakı «Cəmiyyəti-xeyriyyəsi» bütün dalğın yerlərdə şöbələr açıb, zərər görən müsəlman əhalisinə yardımda bulunurdu. Türk gəncliyi var qüvvəsini bu sahədə sərf etmədə idi. Rüstəmbəy bu cür fəaliyyəti təsvib və ümumi mənada anlaşılan siyasətə yer qalmamasına təəssüf edirdi.
«Gəncədə ilk dəfə olaraq, mövludi-nəbi olmuş» — bu da ismi? Bu, müvəffəqiyyət deyə qəzet sütununda xəbər verilirmi? İnqilab gurultuları ilə bu tutarmı?»..
Rüstəmbəyin düşüncələrini Vanyanın gəlməsi pozdu: taqqıltı ilə qapını açıb girdi. Adi təbəssümü ilə Rüstəmbəyi süzərək şapkasını çıxardı:
– Saat 12-dir, hələ yatmamısınız?
– Tezdir!.. Sən harada idin?
– İclasda idim.
– Nə iclas?
– Nə bilim — soldatlara kitabxana və qiraətxana açırıq; xalqı maarifə sürükləmək istəyirik, — deyə güldü.
– Sürükləyin!.. Daha nə xəbər var?
– Bir qol ordunu cəbhəyə sövq etmək istəmişlər də, getməmiş.
– Necə getməmiş?
– Mitinq qurmuşlar, getməməyə dair qərar çıxarmışlar.
– Deməli, ordu yıxılır.
– Nə fərqi var? Bu saat ümumi tələb kontribusyon və anneksionsuz sülhdür. Boş yerə vuruşmadan nə çıxar?
Rüstəmbəy bir şey söyləmədi, yenidən qəzetlərə daldı, Rusiyadakı iqtisadi böhranlara dair verilən xəbərlərə göz gəzdirdi. Un, şəkər, sabun, ayaqqabı yoxluğu ehtikara böyük meydan vermişdi. Get-gedə ölkə yoxsulluq uçurumuna doğru sürüklənir və müvəqqəti hökümət də önünü almaqdan acizdi.
Vanya Nataşanı cağırıb yemək istədi. Nataşa gözlərini ova-ova gəldi: yuxudan ayıldığı bəlli idi. Dolğun köksünü Vanyanın qarşısında nümayiş etdirərək, cazibəli bir əda ilə:
– Bir az toxtayın, qızsın! — dedi və eyni əda ilə çönüb, yancaqlarını titrədərək otaqdan çıxdı.
Vanya ehtiraslı bir nəzərlə onu təqib etdi və bir-iki dəfə yerində qurcuxdu; rəngi qaçmışdı, burnunun tənələri yellənirdi.
Rüstəmbəy qəzetin o biri üzünü çevirdi: Qafqazda Zemstvo təşkilatı qurmaq üçün Tiflisdə olan ilk müşavirə xəbərləri gözlərinə çarpdı. Zərurətdə qalan çar hökümətinin bir hiyləsi deyə əhəmiyyət vermədi. ‘Toydan sonra nağara» — deyə qəzeti kənara atdı. «Çar düşdü, Zemstvo da öldü. İndi millətlərin müqəddəratı məsələsi meydana çıxır», — dedi və sevincək bir sima ilə soyunub yatağına girdi.
36
Nataşa əlində qab içəri girdi. Onunla bərabər odekolon qoxusu da otağı doldurdu. Vanyaya yemək verib divara söykəndi. Ozünə olduqca süs vermişdi: yuyunub, üzünü pudralamışdı; saçları səliqə ilə daranmışdı.
Vanya şəhvətəngiz bir nəzərlə onu süzərək, yeməyə başladı. Rüstəmbəyin yuxusuna mane olmamaq üçün danışmaqdan çəkindi.
Rüstəmbəy gözlərini yummuşdusa da oyaqdı. Oxuduğu qəzetlərin təsirinə düşərək, həp vətəni, ətrafında düşünüb gələcəyini təyin etməyə çalışırdı. İnqilabın törətdiyi hərc- mərclikdən bəzən məyus olurdusa da ümidini kəsmirdi. «Ta pərişan nə şəvəd kar bəsaman nərəsəd»13 — deyə bu anarxiyadan böyük bir şey doğacağına inanırdı. Düşüncəsinin birinci sırasını təşkil edən öz vətəni və öz milləti idi.
Rüstəmbəy islamiyyət mafkurəsi ilə əlaqədar deyildisə, Turan idealı daşıyanlardandı. O, «Tərcüman» qəzeti məktəbinə mənsub olaraq, «dildə, işdə, fikirdə birlik» tərəfdarı idi. Odur ki, milli müqəddərat deyə düşündükdə Azərbaycanla bərabər Türküstan, Edil Boyu və Krımı da nəzərdə tuturdu…
Nataşa vəziyyətini dəyişmədən gözləyirdi. Vanya yeməyini qurtarıb, həsrətli təbəssümlə Nataşanın üzünə baxdı, nəzərləri bir-birini qıdıqladı. Nataşa vücudunu Vanyaya sürtərək qabları yığışdırıb getdi. Vanya gərnəşib yerindən qalxdı. Sonra titrək əllərilə frençinin düymələrini aça-aça şamı söndürüb, qaranlıqda soyundu.
Rüstəmbəy uyumamışdı, düşüncə və mülahizələrində davam edirdi. Onu Vanya uyumuş zənn etdi və oyatmamaq üçün ehmalca yatağına uzandı.
Rüstəmbəy həqiqi aləmdən ayrılıb xəyala dalmağa başlamışdı. Türk-tatar aləmini hürr, müstəqil, müntəzəm və mütərəqqi bir dövlət şəklində təsəvvür edirdi. Bu işdə özünün də böyük rolu vardı. O, ədəbi bir dil yaradır bir çox islahat yapır, əlifbanı dəyişir, dini dövlətdən ayırır. Avropaya minlərcə tələbə göndərir… Turan dövləti-müəzzəməsi müntəzəm dəmiryollara, qüvvətli donanmaya, nizamlı orduya malikdir. Elm, ədəbiyyat və sənət tərəqqinin ən yüksək dərəcələrinə sığmışdır. Gənclərin təbii vergiləri aranır, o yolda təhsil verilir. Vergi və fövqəladə zəkaya malik olanların həyatı dövlət tərəfindən təmin olunur; ixtisasları sayəsində qeydsizcəsinə çalışırlar. Rüstəmbəy şəxsi səadətini də unutmur: gözəl, tərbiyəli bir türk qızı ilə evlənib, bir çox çocuq atası olur…
Vanya yatağından yavaşca qalxdı. Rüstəmbəyə bir az qulaq verib, çarpayıdan endi. Qapını ehmalca açıb, Nataşanın yanına keçdi. Çox çəkmədi, Nataşanın taxtının cırıltısı Rüstəmbəyin beynini xəyal dumanından təmizlədi. Yavaşca qalxdı, qısqanc gözlərini qaranlıqda zilləyərək, iztirabla dinləməyə başladı. Nataşanın işvəkar iniltisi qanını coşdurdu…
Vanyanın geri dönməsi sanki illər çəkdi — əzabdan boğuldu. Nəhayət, Vanya yavaş addımlarla gəldi, yatağına uzanar-uzanmaz xoruldamağa başladı.
Rüstəmbəyin isə xəyalı həqiqətə, həqiqəti də əzaba qarışaraq yuxusunu pozdu.
37
Lenin Süyüsdən Almaniya təriqilə dönüb Petroqrada gəlmiş və Kseşinskinin sarayını iqamətgah etmişdi. Vaxtilə xarici ölkələrə fərar edən və Sibirə sürgün olan bolşeviklər də Leninin ətrafına toplanmada idilər. Petroqrad müşavirəsində Lenin mühüm bir çıxışda bulunmuşdu — bütün fırqələrin proqramlarını tənqid edib, əməkçiləri bolşevik təşkilatı ətrafına dəvət etmişdi. Leninin nitqi bütün Rusiyaya inikas edib, böyük mübahisələrə meydan vermişdi. Hər yerdə «qansız» inqilabın bitməsi, daha doğrusu, həqiqi inqilabın hələ başlanmaması qənaəti zehinlərə yerləşmədə idi. Leninin sözləri yeni peyğəmbər kəlamı kimi ağızlarda dolaşırdı; bolşeviklərin naşiri-əfkarı olan «Pravda» qəzeti əl-əl gəzir və müəyyən dairələrdə böyük təsir buraxırdı.
İnqilabın ilk günlərində bütün Rusiya iki yerə ayrılmışdı: biri hürriyyətə tərəfdar, o biri isə tamamilə ona zidd idi. İndi isə vəziyyət dəyişilmişdi; hürriyyətçilər belə cürbəcür təmayüllər göstərirdilər, sinif bəhsi yeni zehniyyətlər doğururdu. Artıq proletariat Rusiyanın hər tərəfındən baş qaldıraraq Leninə «ləbbeyk» deməyə başlamışdı.
Leninin atdığı toxumlar hər yerdən artır, cəbhədə zəmin bulurdu. Bu da təbii idi; müvəqqəti hökumət «Zəfərə çatıncaya qədər müharibənin davamı!» şüarı ilə meydana çıxdığı halda, Lenin təxirsiz sülh tələb edirdi, odur ki, milyonlarca əli tüfəngli kəndlilər də cəbhədən Leninə «ləbbeyk!»14 deyirdi.
Çar Rusiyasında yüz milyondan artıq, başqa-başqa dillərdə danışan xalqlar velikoruslar tərəfındən təhkim olunub istismar edilirdi. Əzilən xalqlar hürriyyəti tam mənası ilə anlayaraq milli müqəddəratın həllini gözləyirdilər. Lakin müvəqqəti hökumətin xətti-hərəkəti və məmləkəti mərkəziyyət üsulu ilə idarə etməsi məhkum xalqları ümidsizliyə sövq edirdi. Milli məsələdə hazırkı hökümətlə çar hökuməti arasında xətti-hərəkət etibarilə heç bir fərq görünmürdü. Lenin bu sahədə də yeni vədlər verirdi. Rusiyaya zor ilə ittifaq olanların ayrılmasını və başqalarının da geniş məhəlli muxtariyyət qazanacağını elan edirdi. Velikoruslardan başqa Rusiyada yaşayan bütün xalqlar Leninə «ləbbeyk!» deyirdi.
Rüstəmbəyin də Lvov, Milyukov, Quçkov hökumətindən get-gedə soyuyaraq, Leninə yavıqlaşmasının başlıca səbəbi milli məsələdən irəli gəlirdi. Rüstəmbəy qırx milyonluq türk-tatar xalqlarının məhkumiyyətdən qurtarmasını şiddətlə istəyirdi; inqilaba da həmişə bu nöqteyi- nəzərdən baxaraq, onun doğru yolda olub-olmamasını kəsdirə bilirdi. Rüstəmbəydə sinfi görüş yoxdu. Daha doğrusu, qeyri- şüuri bir halda ifadə olunurdu. O, milləti bir dildə danışan, bir ənənəsi olan, bir torpaqda yaşayan və bir ideal daşıyan yeknəsəq bir kütlə kimi təsəvvür edir və onun hürr yaşamağının tərəfdarı idi. O, bir kök daşiyan dillərdəki ayrılıqları şivə və provinsializm tərəqqi edərək, vahid ədəbi dilin şivələrə qələbə çalacağına qane idi.
Bu mülahizələrə istinadən türk-tatar aləminin bir yerə toplanıb bir dövlət təşkil etməsində heç bir maneə görmürdü. Rüstəmbəy Leninin milli nəzəriyyəsini də öz zehniyyətinə uyduraraq qəbul etmişdi.
Bundan başqa, Leninin imperialistlərə qarşı hərəkət etməsi də Rüstəmbəyin rəğbətini qazanmışdı: Milyukov İstanbulun ilhaqını istədiyi halda, Lenin ona tamamilə əleyhdardı. Lenin bütun Şərq xalqlarının ana torpağında müstəqil olaraq yaşamalarını tələb edirdi.
38
Rüstəmbəy iki ildən bəri məzuniyyətə getməmişdi — cəbhə həyatı onu son dərəcə yormuşdu. Onda axır vaxtlar baş verən tənhalıq duyğusu və məyusiyyət də qismən yorğunluğundan irəli gəlirdi. Bəzən tənhalıq hissi onu boğub çıxılmaz bir yola sövq edirdi. Bu sabah yuxudan ağır bir duyğu sıxıntısı ilə qalxmışdı. Hər kəsə və hər şeyə qarşı səbəbsiz bir hiddət bəsləyirdi. Çay içərkən Vanya ona müttəfiqlərə verilən nota haqqında söyləyərək:
– Sosialistlər haqlı olaraq Milyukovla Quçkovun istefasını tələb edirlər. Bunlar tamamilə çar nazirlərinin proqramını yürüdürlər, — dedi.
Rüstəmbəy cavab olaraq əlini çırpdı:
– Əh, ürəkaçan bir şey yoxdur; hər şey fəna, hər yer qaranlıqdır. Gələcək belə işıq izi göstərmir.
Rüstəmbəy sözlərini elə bir sima ilə söylədi ki, Vanya söhbətin davamına cəsarət etmədi.
Çay sükutla keçdi və qurtarar-qurtarmaz Rüstəmbəy
şapkasını alıb evdən çıxdı.
Rüstəmbəy evi tərk etməkdə müəyyən bir məqsəd təqib etmirdi — dəruni sıxıntısını susdurmaq üçün onu bıqdıran mühitdən uzaqlaşmaq istəyirdi.
Kəndə gedən yola çıxdı. Bir çox kişi və qadın şəhərə gəlirdi Bunların bəzisinin burunlarını yara yemişdi, fəci bir mənzərə təşkil edirdilər. Müharibənin nəticəsi olan bu xəstəliyi Rüstəmbəy çox kəndlərdə müşahidə etmişdi, bu dəfə də laqeyd bir şahid sifəti ilə onları süzərək keçdi və şəhərə nazir bir təpədə dayandı. Yamacda salınan bu şəhərin ortasından axan çay burularaq, meşə ətəyində parlaq bir ayna təşkil etmişdi; təzə yarpaqlı ağaclar çayın durğun sinəsinə əyilib, gözəlliyə məftun olan kimi görünürdü; hava təmiz və sərindi — may günəşi hələ şiddətinə malik deyildi; meşə üfüqə doğru irəlilədikcə mavi sislərə dalırdı…
Rüstəmbəy bu dilfirib mənzərəni seyr edərkən, bir də arxadan qoluna bir əl yapışdığını duyub çöndü.
– O, Svyatoslav İvanoviç, — dedi, görüşdülər. Təqribən qırx yaşlarında olan qızartdaq saqqallı bu adam zabit paltarında idi. Frençinin sağ döşündə mavi xaçlı darülfünun nişanı vardı. Svyatoslav İvanoviç məruf bir senatorun oğlu olaraq zadəgana mənsubdu. Atasının sayəsində ön cəbhədə deyil, arxa tərəfdə xidmətə cəlb olunmuşdu. Bu da atası kimi olduqca mühafizəkar və inqilabın şiddətli əleyhdarı idi.
– Necə varsınız? — deyə Rüstəmbəy onun halını soruşdu.
– Fəna. Çox fəna! — dedi. — Artıq izahata ehtiyac varmı? Rüstəmbəy gülümsəyərək:
– İnqilab!.. — dedi. — Yenilik ağrı ilə doğulur.
– Hansı yenilik? Bu uyğunsuzluqlar yenilikmi? Qaragüruhun tüğyan etməsi, əsrlərdən bəri qurulan bir idarənin pozulmasımı? Yox, buna yenilik adı verə bilmərəm; savadsız, sərxoş, tənbəl və yıxıcı bir xalq yenilik qura bilməz! Lvovlara təhəmmül edə bilmədiyimiz halda, ortalığa bir də bir Lenin çıxdı — bu, baltanı bir az da ağacın dibindən vurur… Vursun, baxalım sonu nə olacaq?! Bunların hamısı alman oyunudur; Lenin düz adam olsaydı, Vilhelm onu qapalı vaqonda bizə göndərməzdi… Hər halda bir daha danışmamağı qət etmişəm. Biz kimik ki? Danışığımıza kim məna verər ki?..
— Birdən mövzunu dəyişdi və eyni zamanda siması da dəyişildi:
– Əzizim, necəsiniz, nə ilə məşğulsunuz? — dedi.
– Təşəkkür edirəm. Yorulmuşam, məzuniyyətə getmək istəyirəm.
– Zatən hamımız məzun deyilmiyik? — deyə dodaqlarında tənəli təbəssüm oynatdı; — müharibə artıq uduzulmuş, indi əsarət zənciri önündə boyunlarımızı aşağı əyməliyik…
Rüstəmbəy susmuşdu. Müsahibinə qarşı söz söyləməyə nə marağı, nə də iştahası vardı. Bunu Svyatoslav İvanoviç duydu:
– Seyrəmi çıxmısınız, yoxsa müəyyən bir məqsədinizmi var? — deyə sordu.
Rüstəmbəy yaxasını qurtarmaq üçün:
– Kəndə, sklada gedirəm, — dedi.
– Onda, əzizim, yolunuza mane olmayım, — deyə əlini uzatdı.
Rüstəmbəy onun əlini sıxıb, kəndə doğru getdi.
39
Şəhərdə yer olmadığı üçün Rüstəmbəy anbarı kənddə saxlayırdı. Kənd yaxındı; zatən at və araba olduğu üçün çətinlik çəkilmirdi.
Rüstəmbəy yavaş-yavaş yürüyərək kəndə çatdı. Kənd vuruşmalar görmədiyi üçün salamat qalmışdı. Küləş taxtapuşları Çin üslubunu andırırdı; karnizlərin ucları yarımdairə təşkil edərək yuxarıya doğru qalxmışdı. Kəndin kilsəsi də eyni üslubda idi. Rüstəmbəyə kənddə rast gələn rusinlər salam verərək, tənbəl addımlarla uzaqlaşırdı. Qadın gözə az çarpırdı; görünür qaçıb dağılmışdı; çünki əsgər kecən yerdə heç bir qız və qadın özlərini kişilərin təcavüzündən saxlamağa qadir deyildi. Cəbhə məntəqəsində qalanların əksəri əxlaqən pozulmuş və fəna xəstəliklərə tutulmuşdu. Rüstəmbəy bir daxmanın qapısına yanaşıb açdı. İçəridə oturan iki ləzgi Rüstəmbəyi görcək dik qalxdı. Rüstəmbəy:
– Oturun, oturun! — deyə cəld irəliləyib yığılan qənd kisələrindən birinin üstündə oturdu.
Anbar müdiri Məhəmməd və köməkçisi Ömər oturmağa cəsarət etməyib bir neçə saniyə ayaq üstə qaldılar; yalnız Rüstəmbəyin təklifindən sonra oturdular. Məhəmməd ortaboylu, dolğun, təqribən qırx beş yaşlı bir kişi idi. Ömər uzunboylu və arıqdı; Məhəmməddən gəncdi. İkisi də milli libasda idi.
Ağa, çay buyurun, deyə Məhəmməd çay təklif etdi və dişləmə qəndi qoydu. Masanın üstündə yavan çörək, çay və xırda doğranmış qənddən başqa bir şey yoxdu. Rüstəmbəy buna diqqət verərək:
– Məhəmməd, bəs çayı nə üçün yavan içirsiniz? — deyə sordu. Məhəmməd gülümsüyərək yerə baxmasında davam etdi bir şey söyləmədi.
Rüstəmbəy təkrar:
– Yağınız yoxmu? — dedi.
– Var. Bir neçə çəllək var.
– Bəs nə üçün yemirsiniz?
– ?!
– Canım, özünüzə korluq verməyin! Burada əlli kisə qənd var çayı dişləmə içirsiniz, yağ var — yemirsiniz.
– Nə bilək, ağa, dedik bəs olmaz.
– Necə olmaz, bu işçilər üçün deyil, bəs kimin üçündür?
Ömər, dur yağ gətir, qənd də çıxar.
Ömər durub qızararaq, bir qab yağ və qənd gətirdi. Rüstəmbəy hərəsinin stokanına bir parça qənd saldı:
– Hər gün çayı şirin içərsiniz. — dedi, — günorta da təzə ət tapmasanız, konserv yeyin.
Ləzgilərin ikisi də məmnun təbəssümlə gah Rüstəmbəyin üzünə, gah yerə baxırdılar.
Bunların bu qədər utancaq və düz olduqları Rüstəmbəyi bir az darıldırdı. «Bu qədar ifrata varmaq olarmı?» — deyə Rüstəmbəy öz-özünə düşünürdü. «Doyunca yeməyə belə cəsarət etmirdilər. Halbuki bunlardan əvvəl sklada qoyulanlar nə qədər mal oğurlamışdılar… Hər halda, zəmanə hərəkətinə bənzəmir…»
Rüstəmbəy:
– Sizin ailəniz yoxmu? — deyə soruşdu.
– Ağa, var.
– Onlara pul göndərirsinizmi?
– Nə bilim, ağa, topladığımızdan göndəririk.
Məhəmmədin mütəvaze ifadəsi Rüstəmbəyi mütəəssir etdi. Bunların acizliyi ürəyini kədərlərlə doldurdu. Qəti bir səslə:
– Baxın, Qafqaz bu saat böyük iqtisadi böhran keçirir, qənd, un, düyü və başqa məkulat tapılmır. Ayda evinizə hərəniz yarım put qənd, bir put un göndərə bilərsiniz, izin verirəm.
Ləzgilər yavaş səslə dəfələrlə razılıq etdilər. Rüstəmbəy də etdiyi hərəkətindən fərəhlənərək, mənəvi həzz duydu. Sonra anbarı dolaşaraq cürbəcür əmrlər verib çıxdı. Məhəmməd onu kəndin sonuna qədər təşyi etdi.
