(Davamı)
l-ll bölmə
İKİNCİ HİSSƏ
1
Rüstəmbəy bəhai Əbülfərəcə məktub yazırdı. Yazdı və oxumağa başladı: «Möhtərəm əfəndi, ikinci məktubunuzda əvvəlki məsləhətinizi təkrar edirsiniz, məni behai dininə dəvət etməkdən çəkinmirsiniz; təzə din deyə bəhailiyi mədh edirsiniz, behailik zəmanəyə müvafıq bir dindir və i. a. Bu sözləri çox bəhailərdən eşitmişəm, lakin bircə iş var: din bir o qədər də zəruri şeydirmi? Onun yolunda bu qədər çalışmağa dəyərmi? Zənnimizcə, dindən uca, ondan zəruri bir ayrı şey var. Onun adına həyat və yaşayış deyirlər. Biz həyatı sevsək, onu yüngülləşdirsək, ən həqiqi mömünlüyə çatarıq… Bu fikirləri keçən məktublarımda cənabınıza məlum eləmişdim. Artıq təkrara lüzum yoxdur.
Sonra bəhailiyə «təzə din» deyirsiniz. Zənnimizcə, bunda da böyük səhv eləyirsiniz. Dinə təzə demək olmaz, din həmişə köhnədir. Səbəb budur ki, hər bir din əbədilik iddiasına düşür, din bir qanun, bir qayda təşkil etdikde əbədi ola bilməz. Olduqda təzəliyini itirir və zəmanə tələbinə müvafıq gəlmir. Bəhailik bu gün təzə görünsə də, bir ildən, beş ildən sonra təzəliyini mütləq itirəcəkdir, çünki əbədi «təzəlik» yoxdur, zaman belə təzəliklərin düşmənidir. Bu nöqteyi-nəzərdən həyat zamanla «təzəliyin» mübarizəsindən ibarətdir. Bu mübarizə şiddətini yox etdikdə həyat da mənasını itirir. Deməli, din və ya başqa bir qanun sabit bir halda əbədi hökmranlıq etdikdə, həyat ruhunu qaib edir. İnsanın meyl və həvəsi məhdud bir dairəyə düşərək sönür. Dirilik əvəzinə yuxu və yarımcanlılıq əmələ gəlir. Bu hal cəmi dinlərdə görünmüş, bununla mübarizə etmək üçün qanlı inqilablar doğmuş və nəticədə dünyəvi qanunlar qələbə çalmışdır. Bəhai dini də bu qanlı pillllərdən keçəcək…»
Rüstəmbəy məktubu qurtarmamış masanın üstə tulladı və otaqda gəzinməye başladı. Dini kitablar, mübahisələr və metafizik fikirlər onu o qədər təngə gətirmişdi ki, ruhuna zövqverici bir şey axtanrırdı. Birdən ürəyində Sofya xanıma qarşı bir həvəs oyandı, onunla görüşmək xəyalına düşdü. Bu həvəs elə sirli bir tərzdə zühur etdi ki, özü də heyrət etdi. Sonra: «Sofya xanımı görməkdən məqsəd nədir?» — dedi və cavab olaraq ürəyinin aramsız döyündüyünü hiss etdi. Lakin bu halından xoşlandı, ürəyinin çarpınması ona cəsarət verdi.
Rüstəmbəy sevindi: «Biz gərək qadınlardan qalmayaq, — dedi, biləks həmişə onlara yaxınlaşmalıyıq». Rüstəmbəy otaqda gəzə-gəzə öz-özünə danışırkən qapı tıqqıldadı. Rüstəmbəy:
– Buyurun, — deyə dərhal cavab verdi. Qulluqçu daxil oldu və qızara-qızara:
– Bu gün soba qalamaq lazımdırmı?
Rüstəmbəyin filosofanə siması birdən-birə dəyişildi, dodaqlarında səmimi və təmiz bir təbəssüm oynamağa başladı:
– Lazım nədir, vacibdir! — dedi.
Qulluqcu gülümsündü və daha da qızardı. Otaqdan çıxdı. Nədənsə Rüstəmbəy də bunun arxasınca getdi. İkisi də mətbəxə daxil oldu. Sofya xanım Rüstəmbəyi görən kimi özünü itirdi, yanaqlan alma kimi qızardı, iki gün idi ki, görüşməmişdilər.
Rüstəmbəy Sofya xanımın halını anlamırdı, bu dəqiqə o, sadəlövh bir çocuğa bənzəyirdi. O istərdi ki, qulluqçu onun qolarının üstə odun yığsın və o da böyük bir həvəsle onları otağa daşısın…
– Odunları ver, mən daşıyım, — dedi.
Liza gülə-gülə xanımın üzünə baxdı. Sofya xanım özünü toxtatdı, titrək səslə:
– Madam ki, istəyirlər, qoy daşısınlar, — dedi və gülümsündü. Liza odunları Rüstəmbəyin qucağma doldurdu.
– Kifayət elər. — dedi.
Mətbəxdən çıxdılar. Sofya xanım heyrətti gözləri ilə Rustəmbəyi təşyi edirdi. Birdən onun da ürəyində bir şadlıq əmələ gəldi. Rüstəmbəyin bu sadəliyi Sofya xanımı artıqlığınca məmnun etdi. «Amma nə cazibəlidir», — deyə içini çəkdi.
– Soba yanırmı? — deyə qapının arasından səs gəldi. Rüstəmbəy sobanın yanında oturmuşdu, durdu, Sofya xanım daxil oldu.
Rüstəmbəy cavabında:
– Yaxşı yanır.
Sofya xanım irəli yeridi, odunları maşa ilə döyəclədi, çırpdı. Sonra bir-birinə yavıqlaşdırıb, sobanın ağzını örtdü.
– Yaxşı, alovlananda yadıma salın, qapayım, — dedi.
– Siz zəhmət çəkməyin, qulluqcuya deyərəm qapayar.
Sofya xanın sobaya söykənərək:
– Zəhmət olmaz, — dedi, — ev işlərindən çox xoşlanıram.
Rüstəmbəy divara dayanmışdı. Ətrafa göz gəzdirərək sanki söz axtarırdı.
– Görürsünüz nə gözəl axşamdır, — dedi. — Bu vaxtlar çırağı yandırmayıb qaranlıqda oturmağı çox sevirəm. Göyün qızartısı həmişə ürəyimdə bir kədər duyğusu oyadır. Çox vaxt elə bilirəm dünyada məndən bədbəxt, məndən yazıq adam yoxdur. Belə anlarda məni ağlamaq tutur.
Sofya xanım:
– Siz də mi ağlaya bilirsiniz? — deyə maraqla soruşdu:
– Bəli, bəzi vaxt insan üçün göz yaşlarından əziz, ondan yavıq bir dost ola bilməz.
Sofya xanım heyrətlə Rüstəmbəyi süzdü və əllərini daraqlayaraq dedi:
– Sizin bir şairanə təbiətə malik olduğunuzu bilmirdim…
– Bəli, bəli, — deyə Rüstəmbəy gülümsündü və zarafatla, — hərdənbir şeir də yazaram. Yəqin bunu da bilmirdiniz? — deyə əlavə etdi.
– Şeir də mi yazırsınız?.. Onda, xatirə olaraq birini
verin.
Rüstəmbəy güldü:
– Zarafat edirəm. Məndə təb əsla yoxdur, bircə dəfə, yadımdadır, bir qıza şeir yazmışdım, o da xoşuna gəlməmişdi. Kədərimdən az qaldı bağrım çatlasın.
Sofya xanım qəhqəhə çəkərək güldü:
– Daha niyə kədərləndiniz ki?
– Niyə kədərlənməyim ki, gözümün işığı kimi istədiyim bir dilbəri şerimlə xoşhal edə bilmədim.
– Xı-xı-xı… Siz istərdiniz məhbubəniz xoşhal olsun, eləmi?
– İstərdim nədir? Onun üçün canımdan da keçərdim.
– Sizin bu qədər eşqpərvər bir qəlbə malik olduğunuzu zənn etməzdim.
Rüstəmbəy fəxrlə:
– «Qafqaz» ləfzi bir eşq mücəssəməsi deyilmidir?
– Qafqaz eşqin ikinci ifadəsidir, bu doğru. Ancaq siz mənim təsəvvür etdiyim qafqazlıya bənzəmirsiniz. Biz qafqazlını eşq yolunda olüb-öldürən, incə belində kəskin xəncər daşıyan bir igid kimi tanıyırıq. Ah, bir dəfə bir müsamirədə ağ çuxalı, ağ papaqlı biri oynadı… Onda qız idim, heç unutmam, oynarkən vəhsi səslər çıxarırdı, inanırsınızmı, duyğularımdan nəfəsim tutulurdu, mənə belə gəlirdi ki, bir az da oynasaydı, yıxılıb bayılacaqdım… Ah, o rəqsdə nə gözəlliklər vardı. Məncə, Qafqaz rəqsi cəsur kişilik, hünər, fədakarlıq ifadəsidir. Eyni zamanda onda bir bəkarət və paklıq var…
Rüstəmbəy zarafatla:
– Sabahdan bir xəncər alıb, tələbə tujurkasının üstündən bağlayacağam, başıma da bir ağ papaq qoyacağam.
– Karikatura olar. Bundan sonra sizə yaraşmaz, mədəniyyət artıq sizi aşılamışdır.
– Aşılanmaqda qazanmışam, yoxsa qaib etmisəm?
Sofya xanım düşündü:
– Məncə, qazanmışsınız. Şübhəsiz ki, qazanmışsınız. Kompliment də zənn etsəniz, sizdə bu iki həyatın müsbət cəhətləri birləşmişdir — Qafqazın ənənəvi doğruluq və saflığını saxlayırsınız…
Rüstəmbəy yenə zarafatla:
– Komplimentinizdən məmnunam, — deyə süni qürurla otaqda gəzinməye başladı.
Sofya xanım sakit:
– Kompliment deyil… Oy, başımız söhbətə qarışmış, gecənin düşməsindən xəbərim olmamışdır.
«Sağ olun» deyib, qapının arasında yox oldu.
2
Gecə düşmüşdü. Rüstəmbəy elektriki yakıb, dərsləri ilə məşğul olmağa başladı. Bir az oxudu, başına bir zad girmirdi. Durub bir az otaqda hərləndi, dolandı, gəlib yeno oturdu. Bir az da oxudu, bir nəticə çıxmadı. Gözlərini bir nöqtəyə dikərək fikrə getdi, öz-özünə «belə olmaz, qabaqda imtahan var, məşğul olmamaq mənim üçün böyük eyibdir», — deyə söyləndi.
Nəsihət də kar eləmədi. Durub çarpayınm üstə uzandı. Soba otağı qızdırmışdı, elektrik ətrafi gözəlcə işıqlandırmışdı, bu dəqiqə otaqda xülyapərvər bir sükut hökmrandı — bütün bunlar Rüstəmbəyi oxşayır, ürəyində sirli duyğular oyadırdı.
Sofya xanımla əri qonşu otaqda deyib gülüşürdülər. Xanımın nazik səsi almaz dənələri kimi tökülərək Rüstəmbəyin ürəyini yaralayırdı. Yenə Sofya xanımla görüşmək meyli onu qapladı. Öz-özünə: «Bilmirəm, bu axmaq kişi nə vaxt çıxıb kluba gedəcək», — dedi. Gülümsündü. Dırnağı ilə divarı cızmağa başladı. Orada bilaixtiyar: «Mən çox axmaq adamam» sözlərini yazdı. Sonra yazdığını oxudu. Düşündü. Bir də oxudu. Fikirləşdi. Halı dəyişildi, özünə acığı tutdu, birdən-birə durdu və yenə oxumağa başladı. Bu dəfə beynini ciddi fıkirlər məşğul etdi. O, müvəqqəti olaraq Sofya xanımı yadından çıxartmışdı.
Bir-iki saat sonra kişi kluba getdi. Bu, Rüstəmbəyin kitabdan əl çəkməsinə kifayət edərdi. Qalxıb otagı aramsız dolanmağa başladı. Bir qapı şıqqıltısı eşitdikdə ürəyi ayağının altına düşdü; «Sofya deyəsən gəlir», — deyirdi. Çox çəkmədi, doğrudan da xanım gəldi. Görüşdülər.
– Bilirsiniz nə üçün gəldim? — deyə Sofya xanım sordu,
— dedim bəlkə sizdə mənim oxumadığım bir kitab tapıla.
Rüstəmbəy fikirləşdi, kitablarını araşdırmağa başladı, lakin fikri kitab tapmaq deyildi. O. Sofya xanıma kitab lazım olmadığını da yəqin bilirdi. Ona görə, yalandan da olsa, əlini yazı masasına uzatdı. — Məndə sizi həvəsləndirəcək bir kitab yoxdur, zənn edirəm.
Sofya xanım kürsü çəkib oturdu və bir az sərzənişlə:
– Məni maraqlandıra bilməyən kitablarınızın nə olduğunu soylərmisiniz?
Rüstəmbəy kitablarını bir-bir göstərib, tərif etməyə başladı:
– Bu böyük kitab «Əhdi-ətiq»dir. Musanın hiylələri, Onon, Lut, Davud, Yusif, Süleymanın eşq macəralarından və Əyyubi Səburun pintiliyindən və murdarçılığından bəhs edər.
Sofya xanım bir az pərt:
– Müqəddəs kitaba istehza etməyiniz, günahdır.
– Bu, Volterdir. Ən böyük şarlatan, eyni zamanda da ən böyük alimdir. Bu, İncildir, tanıyırsınız. Adı var, özü yox bir müəllifin safdil xülyasıdır. Bu Spenserin «‘Dimaği-ruhani və cismani tərbiyə»sidir. Bu kitab nə sizə lazımdır, nə mənə; mən evli deyiləm, sizin də çocuğunuz yoxdur.
Sofya xanım bu təriflərdən xoşlanır və gülümsəyirdi.
Rüstəmbəy davam edirdi:
– Bu, qadın və yəhudi əleyhinə yazılmış ən mükəmməl kitabdır, müəllifı də bir yəhudi balasıdır.
Sofya xanım üzünü qırışdıraraq:
– Axmaq, — deyə fırlatdı. Rüstəmbəy cəld:
– Acıqlanmayın, o cəzasına çatmışdır, iyirmi üç yaşında ikən özünü öldürmüşdür.
– Yaxşı olmuş, qalsaydı, kim bilir, daha nələr yazardı.
– Bu Ştrausdur, sizin İsanın iç üzünü açıb tökür…
Bağışlayın, bilmədim.
– Lütfən, dini duyğularıma toxunmayın.
– Bu Nitşedir. Bu da cəzasını almışlardandır; «güclüyə kömək, gücsüzə kötək» — deyə bağırdı, çağırdı, axırda dəli oldu… Bəsdir, yoxsa yenə deyim?
– Oxumalı bir şey yoxdurmu? Rüstəmbəy kitabları eşələyib bir əsər çıxardı:
– Bax, bunu hər bir qadın oxumalıdır! — deyə bir kilab verdi. Sofya xanım kitabı alıb, baxdı və masaya söykədiyi dirsəyinin altına qoydu.
– Sizə bir sual verəcəyəm, — dedi.
– Əmrinizə hazıram.
– İstehzasız. Bu qədər kitabların içində xoşunuza gedən hansıdır?
– Omər Xəyyam…
– Onu da verin oxuyum.
– Təssüf ki, fars dilindədir, siz bilməzsiniz.
– Rusca yoxdurmu?
– Rusca var, məndə yoxdur. Dünyanın hər bir dilinə tərcümə olunmuşdur.
Sofya xanım çox maraqlandı, ona qəribə gələn ərəb hürufatına heyrətlə tamaşa edib, bir sıra suallar verdi və nəhayət, Ömər Xəyyamdan bir-iki parça oxuyub, tərcümə etməsini Rüstəmbəydən rica etdi. Rüstəmbəy bir neçə rübai oxudu.
Sofya xanım:
– Çox gözəl! Ah, nə gözəldir, — dedi. — Bir-ikisini də oxuyun.
Rüstəmbəy gülərək:
– Olmaz, hər gecə gələrsiniz, oxuyaram; gecədə iki
rübai.
Sofya xanım qəhqəhə ilə:
– Ah, nə kələkbazsınız! — dedi.
Bir az sükut düşdü. Sofya xanım dirsəyinin altındakı kitabı qaldırıb vərəqlədi, o tərəf-bu- tərəfinə baxdı və düşüncəli bir nəzərlə Rüstəmbəyi süzüb dedi:
– Buraya topladığınız kitablar bəzən canınızı sıxmırmı?
– Ah, bilsəniz, bəzən necə darıxıram, qəlbim qəfəsdəki quş kirni çırpınır.
Sofya xanım onu təkrar süzdü, Rüstəmbəyin üzündə hami axtaran bir çocuq ifadəsi vardı. Həlim bir təbəssüm Sofya xanımın çöhrəsini parlatdı.
Rüstəmbəy təbəssümə məğlub oldu və Sofyanın qarşısında diz cökdü: başını onun qoluna söykəyib, gözlərinə həsrətlə tamaşa etməyə başladı. Sofya xanım zərif əllərini üsulluca qaldırıb, Rüstəmbəyin başını sığalladı… Rüstəmbəy zəif bir səslə:
– Məni oxşayın. Mənə xoş sözlər söyləyin. Həyatımda kimsə mənə xoş sözlər söyləməmişdir — dedi.
Sofya onun başını sığallaya-sığallaya:
– Sizə nə olmuşdur, xəstəyə bənzəyirsiniz.
– Bəli, xəstəyəm.
– Xəstəliyiniz nədir? Rüstəmbəy mətanətli bir səslə:
– Gün-gündən sizə öyrənişirəm, susuz və havasız dolanmaq çətin olan kimi, sizsiz də həyatım müşkülləşir. Xəstəliyim budur.
Sofya inanmaz bir təbəssümlə:
– Sizi etirafi-eşqdə bulunmağa kim təşviq etdi?
Rüstəmbəy üzündəki ifadəni dəyişməyərək, başını xanımın dizi üstə qoyub, sükuta daldı.
Bir neçə dəqiqə Rüstəmbəy başını qaldırıb, qəmli bir nəzərlə Sofyanın üzünə baxdı, sonra yavaşca durub, otağın bir guşəsinə çəkildi.
Sofya onu xoş sözlərlə dindirdi:
– Əziz filosofuma nə olmuş, nədən fikrə dalmışdır?
Xanım mehriban bir halda Rüstəmbəyin qoluna girib, başını onun çiyninə söykədi. Rüstəmbəy diksindi, qolunu ehmallıca xanımın qolundan xilas etdi.
– Bir-birimizə yad və naməhrəm olduğumuzu unutmayın!
Sofya xanım bu sözlərdən dilgir olaraq heyrət içində:
– Sizə nə oldu? — dedi. Rüstəmbəy:
– Mənə?.. Heç zad!.. İçimdəki ədalət səsi oyanıb, məni haqq yola dəvət edir.
Sofya xanımın heyrəti daha da artdı.
– Sözlərinizin mənasını anlamıram.
– Siz kimsiniz?
Sofya xanım incimiş bir halda:
– Lüzumsuz bir sual verirsiniz… Siz məni tanımırsınızmı?
– Tanıyıram. Bağışlayın! Ancaq siz özgənin arvadı ola- ola mənim sizinlə belə rəftar etməyə nə haqqım var?
Sofya Rüsləmbəyin fikrini anladı və kədərli bir səslə:
– Əlbttə, əlbəttə! Əvvəldən gərək sizinlə mənim aramda belə bir yavıqlıq və yersiz dostluq olmayaydı. Çünki…
Rüstəmbəy xanımm sözlərini kəsdi.
– Çünki mən müvəqqəti olaraq sizin evdə yaşayan bir adamam. Bugün-sabah gedəcəyəm. Kim bilir, bir də sizinlə görüşəm, ya görüşməyəm!.. Lakin əriniz sizinlə bir yerdə olacaq. Onun hüququnu tapdalamaq olmaz!..
Sofya xanım ağlamsındı və əllərini üzünə qoyub otaqdan çıxmaq istədi, Rüstəmbəy təkidlə:
– Lütfən, bir neçə dəqiqə dayanınız. Sofya qapıda durub üzünü yerə dikdi. Rüstəmbəy sözlərində davam edirdi:
– Rica edirəm, məni əfv ediniz!.. Mən sizin xeyrinizi istəyərək deyirəm. Sizin əriniz yaxşı adamların biridir, mənim də xətrimi istəyir. Bunun əvəzində ona xəyanət eləmək insanlığa yaraşmaz. Əmin olun, o gecəki hadisədən sonra mən sizin zövcənizlə danısmağa utanıram, üzünə gülə bilmirəm. Onu görəndə nitqim kəsilir.
Sofya xanım Rüstəmbəyin sözünü kəsərək qapını araladı və:
– Bunların hamısını anlayıram, — deyə getmək istədi.
Rüstəmbəy hövlnak:
– Sofya xanım! — dedi. — Mənim günahlarımdan keçin?
Allah xatirinə, məni bağışlayın.
Son sözləri Rüstəmbəy elə hərarətlə dedi ki, Sofya ağladı.
– Sizdə günah yoxdur. Rüstəmbəy! Günahkar mənəm.
Ərimin yaxşılıqları əvəzində ona xəyanət edən… Rüstəmbəy Sofyanın əlini öz əlinə alaraq:
– Ağlamayın, Sofya xanım! — dedi. — Bundan sonra siz mənim bacımsınız, məni özünüzə qardaş hesab edin.
(Sonu var)
