1-ci hissə
Alı Kişi
Günortaya yaxın idi, səs-küy düşdü. Kəndə erməni gəlib, özü-öz xoşuyla! On- on iki il qabq, 1905 -ci il davasına qədər belə xəbərlər adi bir iş idi. Gediş-gəliş hər iki tərəfdən açıq və çox saylı olardı. Amma, indi 1905 davasından az qala on il keçsə də, qonşuların etdiyi xəyanətlər araya keçilməz psixoloji sədd çəkmişdi, etibar yox olmuşdu.
10-15 nəfər kənd sakinləri 45-50 yaşlı bir ermənini qabaqlarında Alı kişinin evinə tərəf gətirirdilər. Alçaqboy, arıq, üzündə qorxu yazılmış erməninin əlləri arxadan kəndirlə bağlı idi. Kəndirin bir ucu isə «Sərçə» ləqəbli Qulu deyilən bir şəxsin əlində idi. O ermənini söyür, hərdən də təpikləyirdi. Məmməd də bu dəstənin içindəydi. Yaxınlaşdı dədəsinə:
— Özü gəlib kəndə. Səni görmək istədiyini deyib. Öldürmək istəyirdilər, dədə. Bir güclə mane oldum. Özün əncam çək.
Ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Dəstə dayanan tək Sərçə Qulu ilə bir neçəsi düşdülər erməninin üstünə. Alı kişinin zəhimli səsi guruldadı.
— Geri durun!
Hamı dayandı. Sərçə Quludan başqa.
— Niyə dayanırıq, qoysan düşməndən heyfimizi alaq.
Sərçə Qulu gəlmələrdən idi. Orta boylu, dolu bədənli idi. Boyun nahiyəsi yox dərəcəsində olduğundan, sanki, kimsə onun başına bərk qapaz yapışdırmış, başı az qala girmişdi çiyinlərinin ortasına. Qonşu kənddə evlənərək yerlilərlə qohumlaşmış və orada da qalmışdı. Əl tutmaqla, xeyir verməklə arası yox idi. Xeyirdə-şərdə onu yalnız süfrə arxasında görmək olardı. Hərdən mollalıq da edirdi. Son zamanlar çalışırdı özünü bölgənin ağsaqqallarından biri kimi qələmə versin.
Alı dilləndi:
-Heyfi düşməndən vuruşmaq məqamında alarlar. Əli bağlını döymək cəsarət tələb etmir. Nəsə, dava günləri səni görmək olmur bizlərlə!
-Sən neçəsini öldürmüsən, mən bilmirəm.- Sərçə Qulu üzünü qohumlarına tutdu,- Vurun kafir köpək oğlunu!
Bayaqdan sakit dayanan Alı kişi dözə bilmədi. Tüfəngi götürüb, ayağa durdu. Sərçə Qulunun qabağını kəsdi. Onun zəhmli baxışlarından Sərçə Qulu və adamları dayandılar.
— Geri durun, deyirəm sizə!
Erməniyə yaxınlaşdı:
— Kimsən, dil bilirsənmi?
Erməni Başkəndin əksər əhalisi tək, Azərbaycan dilini yaxşı bilirdi.
Çökdü diz üstə. Hıçqıra-hıçqıra ağlayırdı.
— Bəy, sana panax getirmişəm. Oğlumu axtarıram.
— Oğlunun burada nə işi var?
— Sizin Dikdaş dediyiniz yerdən heyvanları qaytarırmış. Orada da yoxa çıxıb. Bəy, nəyim var sizə verim, amandır, uşağı qaytarmağa kömək et! Səni deyib gəlmişəm!
— Nə vaxt yoxa çıxıb, bəlkə quldurluq edir oğlun?
— Sana ğurban olum, bəy, 15 yaşı yoxdu, dünən axşam yox olub.
Alı kişi üzünü Məmmədə tutdu:
-Bir xəbər bilmirsən ki?
— Bizimkilərdən heç kimin xəbəri yoxdur.
— Bizlərdə sənin uşağın yoxdur, bədbəxt insan. Get, axtar başqa yerdə.
Sərçə Qulu yenə irəli durdu.
— Buraxan deyilik kafiri!.
Alı kişi göz gəzdirdi ətrafa. Silahlı bəydəmirlilər dayanıb Dədənin əmrini gözləyirdilər.
— Düşmən də olsa, Bəydəmirə pənah gətirənə zaval yoxdur! Bu insan sağ-salamat qayıdacaq kəndinə.
Üzünü tutdu Məmmədə:
-Ötürün Dikdaşdan o üzə, heç kim toxunmasın ha!
Məmməd işarə verdi, bəydəmirlilər ermənini aldılar dövrəyə. Kəndiri açdılar, verdilər Sərçə Qulunun özünə.
-Kişiyik, papaq qoyuruq. Düşmən öldürmək fikriniz var, dəstə olun, mən də sizinlə. Günü bu gün hücum edək. Getməsəm qabaqda ixtiyarımı verirəm sizə.
Ermənini ötürmək üçün çıxdılar kənddən. Günortadan bir az keçmiş Məmmədgil ermənini ötürüb qayıtdılar.
2-ci hissə
QARAGÖZ
Məmməd həmişə sübh qaranlığı çəkilməmiş oyanmağa adət etsə də, bu gün bir az da tez oyanmışdı.Kənd qaranlıq içində idi. Heç bir bacadan işıq əlaməti görünmürdü.
Hündürdən əsnəyib göyə baxdı. Ulduzlar gizlənmişdi. Arvadını səslədi.
Qızxanım evə bitişik «ambar» deyilən yerdən, əlində iki zənbil çıxdı.
-Anası ölmüşə bir az pay düzəltmişəm, apar. İki həftə xəstə yatandır, yəqin heç nəyi yoxdur.
Qızları Səlmi başqa kənddə yaşayırdı, ərdə idi. Bir həftə qabaq, əri gəlmişdi. Səlminin xəstə olduğunu o demişdi. Məmməd baş çəkməyə gedirdi. 20-22 km yoldur. Atla, inşallah, günortadan xeyli qabaq orada olmalıdır.
Soyuq və ciskinli hava idi. Əsas yol uzaq və dolama olduğuğu üçün, bu yoldan çıxdı. Yolunu başqa cığırla davam etmək üçün hündür təpəyə qalxaraq, Məmməd atı dəhmərlədi. Bu cığır yüksək dağların qoynu ilə gedir, xeyli sonra enirdi ətəklərə. Nadir hallarda yolçusu olan cığır, həm də qalın meşələrdən keçərək gündoğana tərəf uzanırdı Dələ Qayası deyilən yerdə at fınxırıb dayandı. Qabaqda nəsə kollara dəyərək, şaqqıltı ilə yolu keçdi. Məmməd hər ehtimala qarşı tüfəngi əlinə götürdü. Bir az gözlədi. sakitlik idi Atı dəhmərlədi, yola davam etdi.
Ermənilərlə açıq dava çoxdan qurtarsa da, bu yolla gedənlər tüfəngli olardılar hər vaxt. Yol ermənilərin yaxınlığından keçirdi. Etibar etmək olmazdı. Son iki ayda üç dəfə atışma baş vermişdir. Sonuncu dəfə isə, yol kəsmək istəyəndə, bizimkilər iki qulduru güllələmişdirlər. Bizim tərəf də iki itgi vermişdi.
Malakanların yaşadığı Saratovka kəndinə çatdı. Artıq hava tam işıqlaşmış, camaat öz işində gücündə idi. Kənd böyük və gözəl kənd idi. Əsas əhalisi rusdilli olsa da, hamı azərbaycanca bilir,təmiz danışırdılar. Artıq, qonşu kənd, Səlmi yaşayan kənd görünürdü. Atı saxladı, düşdü atdan. Atı göy ota buraxdı.Kəndə girməmiş bir qəlyan çəkməliydi Rahat qəlyanı çəkib qurtardı. Atın yüyənini keçirdib, cilovu əlinə alaraq girdi kəndə. Qızı gilin evi qırağa yaxın idi. Evə yaxınlaşanda, Səlminin əlində səhəng suya getdiyini gördü. Qızını səslədi. Birinci uşaqlar gördülər, babalarının üstünə
qaçdılar.Görüşdülər, öpüşdülər. Bir yerdə evə qayıtdılar. Məlum oldu ki, hər şey yaxşıdır, xəstəlik keçib, gedib. Məmməd kişi, qızın «ay dədə, bircə gecə qal!»-deməyinə baxmayaraq qayıtmağa hazırlaşırdı.
-Bala, anan naxoşdu. İşimiz də ki çoxdu. Məni ləngitmə. Sonra gələrik ananla.
Çörək yeyib, çay içib bir — iki saat dincini alaraq , qalxdı ayağa. Vidalaşıb mindi ata, düşdü yola.
Axşam üstü idi. Malakanların kəndini keçən kimi, at üzünü döndərdi sağ tərəf dağ yoluna. At bu yolu yaxşı tanıyırdı, çox getmişdi bu yolla. Məmməd razı halda atın yalmanını sığalladı.
Yolun üçdən birini gəlmişdi. Saratovka arxada qalmışdı, Sağda, bir az aralı üzbə-üz dağın döşündə Göyəbaxan kəndi görünürdü. Sol tərəfdə isə , dağın ətəyində ermənilər yaşayan Başkənd görünürdü. Ərazi azərbaycanlılara məxsus olsa da, çar hökuməti məlum siyasət yeidərək buraya erməniləri köçürtmüşdü..
At nədənsə fınxırıb qulaqlarını şəklədi. Məmməd tüfəngi qaldırıb ətrafı dinlədi. Sol tərəfdə yolun altındakı dərədən axan suyun şırıltısı aydınca eşidilirdi. Burada dərənin o üzündəki təpələr ağız-ağıza gəlib daralırdı. Yol burulub çayın içindən keçir və sonar düzənliyə çıxırdı. Bura yolun ən təhlükəli hissəsiydi. Bir müddət sakit dayanıb ətrafa göz gəzdirdi. At sakitləşmişdi. Deyəsən, hər şey qaydasında idi. Ehtiyatla, bir əli tətikdə yolu nəzarət altında saxlayaraq, atı mahmızladı. Cığır, artıq düzənliyə çıxmışdı. Arxayın keçdi düzənliyi. Başkənd qaldı arxada.
Qabaq meşəli dik təpə idi. Təpənin ətəyində cığır haçalanır, bir yol dönür sağa- Göyəbaxan kəndinə. Birisi isə sıx palıd meşəsini kəsərək yuxarı qalxır, dağların döşü ilə Bəydəmir kəndinə üz tutur. Düz cığır haçalanan yerdə, sıx ağaclar əhatəsində gözəl dadlı suyu olan, həzin şırıltısı ilə yolçuları səsləyən Yarpızlı bulağı var idi. Məmməd atı saxladı, düşdü. Atın yüyənini boşaltdı. At azadlıq aldığını başa düşərək həvəslə göy otlara hücuma keçdi. Məmməd bir az su içdi. Hansı yolla bu meşəyə, bu göy otlağa, bu bulağın yanına gəlib düşməyi bilinməyən dördbucaq şəkilli Göy daşın üstündə oturdu. Bir qəlyan düzəltdi. Yandırmaq istəyirdi ki, at hündürdən fınxırdı. Məmmədin yadına düşdü ki, tüfəngi qoyub atın belində. Üzünü çevirdi, ata tərəf getmək istədi. Deyəsən, gecikmişdi. Atla Məmmədin arasında bir nəfər tüfəngli dayanmışdı. 20-25 addımlıqda isə daha bir nəfər yaxınlaşırdı…
* * *
Günortadan çoxdan ötmüşdü. Səmada bir dənə bulud olmasa da nə günəş vardı, nə də günəşdən bir nişanə. İşıqlı bir gün olsa da sanki gözəgörünməz örtük hər şeyin üstünü örtmüş, zərif alaqaranlıq ətrafı qaranlığa bürümüşdü. Adətən, bərk tufan- yağış qabağı belə olurdu.
Daxmanın arxa tərəfində it özünü yeyib tökürdü. Dartınır, hürürdü. Qızxanım bir neçə dəfə yaxnlaşıb baxdı.
-Nə istəyirsən? Bəsdi, nə qədər hürmək olar?
Nə vaxt ki, Qızxanım yaxınlaşırdı, it hürməyi dayandırırdı. Yerə sinir, quyruğunu astaca yerə döyürdü. Ara bir astaca mırıldayır, gözlərini dikirdi Qızxanıma. Elə ki, Qızxanım dönüb gedirdi, it yenə başlayırdı hündürdən hürməyə, dartınmağa.
-Bala, ay Abdulla, İtə nəsə olub. Gəl , bəlkə, sən sakitləşdirəsən. Baş-beynim ağrıyır.
Abdulla bir neçə dəfə təpindi, gah sığalladı, gah da mülayim səslə danışdı. Xeyri olmadı.İt sakitləşmək bilmirdi.
-Bala, günortadan bu it belə olub.
-Qoy hürsün. Yorular, sakitləşər.
Aralanıb, getdilər hərə öz işinə. İt qaldı hürməyində. Aradan bir az keçmişdi. Qızxanımın birdən yadına it düşdü. Sakitlik idi, «axır ki, yoruldu, sakitləşdi!», deyə-düşündü. Yalnız, axşama yaxın, yemək aparanda gördü ki, Qaragöz yoxdur. Kəndiri.çeynəyib qırmış, aradan çıxmışdır.
* * *
Məmməd aralıda olan şəxsin atı tutmaq istədiyini görüb qışqırdı:
-Kimsən, yaxın getmə ata!
Yaxındakı yekəpər yad dildə nəsə deyərək əlindəki tüfəngə işarə etdi.. Məmməd başa düşdü ki, yekəpər ona yerində durmağı əmr edir.İkinci nəfər tüfəngsiz idi. Atı tutmağa çalışsa da, at fırlanır, özünü tutdurmağa qoymurdu.
Tüfəngli, hündür boy idi. Sarı, piyli sifəti, piyli boynu var idi. Bədəndə canlı görünsə də, Məmməd gücünə arxayın idi. Amma, onun tüfəngli olmağı vəziyyəti çətinləşdirirdi. İkicə addım! Bi iki addımı atmaq olsaydı, əli çatsa idi, düşmənin heç olmasa birinin işi bitəcəkdi. Birdən, Məmməd hündürdən şaqqanaq çəkərək elə güldü ki, səsi dünyaya yayıldı. (Məmməd güləndə həmişə sinə dolu gülərdi, və onun gülüşünü kəndin o biri başında seçib tanımaq olardı. ) Burada isə, Məmməd qəh-qəhə çəkərək, əlini at tərəfə uzatdı. San ki, qəfil nə isə gülməli bir şey gördü. Belə bir hərəkəti gözləməyən tüfəngli bir anlığa başını çevirdi Məmməd göstərən tərəfə. Və başa düşdü səhvini! Geri atıldı və dərhal da tüfəngi hərlədi. Barmağı tətiyə çatana qədər Məmməd pələng cəldliyi ilə irəli atıldı.
Tüfəngdən tutub, lüləni yuxarı qaldırdı. Onlar süpürləşməyə başladılar. Məmməd sağ əli ilə tüfəngi yuxarı saxlayıb , sol əli ilə düşmənə bir yumruq atdı . Yumruq quldurun çənəsinə ilişsə də özünü itirmədi, var gücü ilə müqavimət göstərir, iki əllə yapışıb silahı əldən verməməyə çalışırdı. Gücdə, deyəsən, bu geri qalmırdı. Məmməd qəfil düşməni özünə tərəf çəkdi. Var gücü ilə tüfəngi fırlayıb, qoparmağa çalışdı. Tüfəngi qopara bilməsə də, rəqibi büdrədərək yerə yıxdı. Amma, ikincisi özünü çatdırmışdı. Yıxılan düşmən yenə sıçrayıb qalxdı. Məmməd,ikinci quldurun arxadan gəldiyini unutmasa da, çevrilə bilməzdi. Çıxış yolu yox idi. Birinci tüfənglini lazım idi zərərsizləşdirmək.
Düşmən bir neçə yumruq yesə də, ölum-dirim söhbəti getdiyini başa düşür, tüfəngi buraxmır, üstəlik çalışırdı yönəltsin Məmməd tərəfə.
Arxadakı düşmən atılıb mindi Məmmədin belinə. Bir əlini doladı Məmmədin boynu-boğazına, başladı sıxmağa. O biri əli iləsə vururdu Məmmədin başına. İş pis qurtara bilərdi. Məmmədin iki əli də boş olsaydı, bunlaın öhdəsindən asanlıqla gələrdi. Bircə çıxış yolu lülədəki gülləni atmaq, tüfəng təhlükəsini məhv etmək idi. Başa dəyən zərbələrin sayı isə artırdı. O, gah Məmmədi yumruqlayır, gah da gözlərini tutur, barmaqları ilə göz nahiyəsini bərk güc ilə basırdı. Tüfəngli arxadakından güclü idi. Burnundan bərk qan tökülsə də, Məmmədi yıxmağa çalışır, arada bir isə təpik atırdı.
Məmmədin vəziyyəti get-gedə çox çətinləşirdi, gözləri bərk ağrımağa başlamışdı.
Sol gözü heç nə seçmirdi. Ümidin itirməsə də, vəziyyətin acınacaqlı olduğunu dərk edirdi.
Birdən arxadan it səsi gəldi. Şiddətli çəkişmə, ölüm-dirim davası getsə də, artan it hürüşməsi Məmmədin qulağından yayınmadı. Və Məmməd tanıdı it səsıni! QARAGÖZ idi.
Məmməd güclü təkan hiss etdi. Həmin dəqiqə,Məmmədin belindəki qışqırıqla yıxıldı yerə. Məmməd tüfənglini özünə tərəf çəkdi. Sağ əlini boşaldaraq,bütün güçünü yumruğuna toplayaraq ilişdirdi düşmənin sol gözü qarışıq alnına, həmin anda güllə səsi eşidildi. Güllə Məmmədin qulağını yalayıb keçdi. Kəsif barıt qoxusu burununa doldu. Məmməd ayağını düşmənin qarnına dayayıb, tüfəngi geri çəkdi. Tüfəng çıxdı düşmənin əlindən. Həmin dəqiqə, tüfəngin qundağı endi quldurun başına.
Bütün bunlar elə kiçik vaxt ərzində baş verdi ki, ikinci-arıq, uzunduraz düşmən barədə Məmmədin düşünməyə indi vaxtı oldu. Amma, heç düşünmək-zad lazım deyildl. O, ağzı üstə uzanmış, və boynu al-qan içində idi…
* * *
Hadisə yerindən aralanmışdılar. Qaş qaralırdı. Məmməd qəhərlənmişdi. Qaragözün başa düşən, sahibinə qulaq asan olduğunu bilsə də, indi çox təsirlənmişdi. Dodaqaltı yalnız- «Qaragöz, mənim etibarlı Qaragözüm!»- deyə bilirdi. Məmmədin xəyalı bir anlığa getdi uzağa, 7 il arxaya…
…Qonşu Göyəlli kəndindən gəlirdi. Kəndə az qalmış uzaqdan Axıncının gurultusunu eşitdi. Demək, yenə yuxarılara yağmışdı. Çay coşub daşmış, yatağından çıxaraq, dünyanı ağzına almışdı. Gözləməli olacaq. Başqa yol yoxdur. Köpüklü sahilə çatdı. Düşdü atdan. Axıncı daşanda dağlarda sürəti elə çoxalırdıki, əlinə nə keçsə süpürüb aparırdı. Burada düzənlik olduğu üçün, çayın sürəti xeyli azalır, geniş məsafəyə yayılaraq, san ki, dayanırdı.
Hər il yüzlərlə mal-heyvan, ev əşyaları, bəzən isə insanlar keçirdi çayın qəzəbinə. Yenə eləydi. Boğulmuş iki balaca, ölü buzov boğazlarında hörük keçdilər. O biri sahilə bir ölmüş eşşək düşmüşdü. Birdən, qabaqda bir it göründü. İt boğulmamışdı. Görünürdü ki, it üzüb qırağa çıxmağ cəhd edir, amma bacarmırdı. Gah batır, gah da üzə çıxırdı. Çox güman, gücü tükənmişdi. Sahillə itin arası uzağı 5 metr olardı. Məmməd dərhal, atın belindən kəndiri götürdü.
Onu da deyək ki, Məmməd, bu yerlərin digər cavanları tək, mahir ovçu idi. Gözlərini açandan, bu yerlərin uşaqlqrı sapandla hədəf vurmaq, kəmənd atmaq, atla yarışmaq kimi oyunlarla yaşayar, böyüyərdilər. Və bu kimi işlərlə ailə dolandırardılar.
Ehtiyatla dizə qədər suya girdi. İt onun bərabərinə çatanda, məharətlə kəməndi fırlayıb atdı. Kəndir keçdi itin boğazına. Dartıb çıxartdı. Dal qıçı sınmış, sümük görükürdü. Boz rəngli, bu yerlərə, dağlara məxsur nəhəng gövdəli it idi. Adətən, belə itlər qoyun sürüləini, ya da ki, müəyyən ev-həyət sahəsini qoruyardılar.
İti atın belinə qaldırdı, qucağında tutaraq evə gətirdi. Məmməd iti sağaltı, hər yerdə soraq etdi, sahibi çıxmadı. Bir neçə ay keçdi, it balaladı. Məmməd özünə bir küçük saxladı adını qoydu Qaragöz. Qaragözün bir yaşı tamam olmamış, bir payız gecəsi, ana it yoxa çıxdı. Axtarışlar heç bir nəticə vermədi…
* * *
Artıq kəndə çatırdılar. Daxmaların bacalarından çıraq işıqları görünürdü. Qaragöz, gah arxada qalır, gah da güllə tək qabağa qaçırdı. O, dünyada başa düşdüyü, əmrini yerinə yetirdiyi, tabe olduğu bu yeganə insanın yolunun hər qarışını yoxlayırdı…
3-cü hissə
BƏYDƏMİR OCAĞI
Axşama az qalsa da, günəşin şüaları hələdə odlu idi. Sərin sulu Ağ bulağa çatanda Məmməd atı saxladı. Yerə düşdü. Qolu sarıqda olan kiçik oğlunu da düşürdü. Sınıqçının yanına getmişdilər. Dünən qayalıqda ilişib qalmış quzunu düşürmək istəyəndə uşaq sürüşüb yıxılmış, qolunu zədələmişdi. Sınıqçı dirsəkdə çıxıq olduğunu dedi. Bircə dəfə dartmaqla qolu saldı öz yerinə. Ağrı bərk olsa da, uşaq bircə dəfə qışqırdı, sonra dişlərini sıxıb sakitləşdi.
Məmməd doyunca su içdi, bir az oturdular, «dur, bala!»-deyərək Məmməd ayağa durdu. Uşağı qaldırıb qoydu ata, özü atın cilovundan tutdu, düşdü qabağa. Bulaqdan aralanıb çıxdılar Açıq talaya. Birdən at fınxırdı, cilovu dartdı. At çox ağıllı at idi, sahibini demək olar ki, tam başa düşürdü. Və boş yerə heç vaxt narahatçılıq göstərməzdi. Demək, kimsə var. Bu yerlərdə erməni ola bilməzdi. Kəndlərimizin ermənilərə nisbətən əks tərəfi idi. Məmməd dayandı, sakitcə beşatılanı əlinə götürüb hazır vəziyyətdə ətrafa nəzər saldı. Birdən səs gəldi:
— Məmməd, mənəm.
Məmməd səs gələn tərəfə döndü. Səs tanış gəlsə də, tanımadı. Ona görə də, ehtiyatlı olmaq lazım idi.
— Ay Məmməd, mənəm, Əsgər.
Məmməd tanıdı səs sahibini, tüfəngi keçirti yəhərə. Ağaclıqdan yekəpər bir kişi çıxdı. Atasının bacısı rəhmətlik Güləsər xalanın həyat yoldaşı Əsgər kişi idi.
Əsgər kişi qaçaqlıq edirdi. Özü də arandan idi. Bəydəmirlilər Çay Rəsullu və Bəydəmirli kəndlərini məskunlaşdırmaqdan öncə, bir müddət Aranın bir neçə kəndlərində yaşamışlar, elə o vaxtdan nəsillər arasında qohumluğun, dostluğun bünövrəsi qoyulmuşdur. Əsgər kişi də, həmin nəsillərdən birinin nümayəndəsi idi. Alı kişinin tək qohumu yox, həm də, ən yaxın dostlarından biriydi. Qorxu bilməyən, dəmir bədənli, gülər üzlü Məmmədi isə özünün kiçik qardaşı sayırdı.
* * *
Əsgər Alı kişinin qızı Güləsərə evlənəndə Məmməd bığ yeri təzəcə tərləyən yeniyetmə bir oğlan idi. Əsgər toy günü daha yaxşı tanıdı Məmmədi.
Təsvir etdiyimiz dövrlər çox bölgələrdə toylarda «qurşaq tutma»- deyilən güləş yarışı olardı. Çox vaxt, yarış oğlan evi və qız evi tərəfdarları arasında olardı. Bu dəfə Əsgər tərəfdən gələnlər sırasında «Aynalı Pəhləvan» ləqəbli, dağda-aranda gücü ilə tanınmış bir nəfər var idi. Ona «aynalı» deyilməyi çox güman ki, dizlərinə bağladığı qalpaqlarla bağlı olub. «Aynalı» pəhləvan, demək olar ki, qız tərəfdən kim çıxdısa kürəyini qoydu yerə. Adətən, pələng cəldliyi və gücü ilə fərqlənən bəydəmirlilər dilxor olmuşdular. Alı başa düşdü ki, hamı ona ümid edir və onu çıxışını gözləyirlər. Cavanlığı keçib 40-45 yaşına çatsa da, Alının fövqaladə gücü ətrafa məlum idi. Onun yalın əli, yumruğu qaya parçası idi. Haraya ensəydi o yerin sonu çatırdı. 10-12 pudluq un, taxıl kisələrini ( «çuval» deyərdilər bu kisələrə) asanlıqla qaldırıb qoyardı arabanın üstünə.
Məmməd atasının meydana çıxmaq istədiyin görən tək keçdi qabağa. Alıdan icazə istədi. İlk əvvəl Alı razı olmadı, Məmməd cavan idi, hələ 20 yaşı da yox idi. Kişi dilxorçuluq olacağından ehtiyat edirdi. Məmməd çox yalvardı, axır Alı razı oldu.
Məmməd çıxdı ortaya, tutuşdular. Ayaqlar tir oldu, dizlər yer eşdi. Və… Aynalı pəhləvanın kürəyi endi dəydi yerə! «Afərin!» səsləri göyə ucaldı.
…Vaxt keçəcək, Məmməd gücü, bacarığı ilə ad qazanacaq. Ermənilərlə savaşda Məmməd hünərlər göstərəcək.
Qıçı sınmış kəlin əvəzinə girəcək boyunduruğa, çuvallarla yüklü arabanı Bəydəmirə qaldıracaq. Qurdbasar dərəsini keçəndə onu qəfil yaxalayan ayı ilə əlbəyaxa olacaq, balaca kərki ilə ayını öldürəcək. Vaxt gələcək, Bəydəmir nəslinin daha bir igid pəhləvan güclü oğulu, Bəxtiyar Arana-Dağa səs salacaq. Atlını atı qarışıq bir yumruqla yıxacaq. Tonluq dəyirman daşını, daşlar fırlanan vaxt, əli ilə dayandıracaq…
İndi isə, oğlunun bu gözəl qələbəsi ilə fəxr edən Alı yaxınlaşdı, Məmmədin alnından öpdü.
Qayınatası və Məmmədlə fəxr edən Əsgər, Alının Məmmədə o gün dediyi sözü həm də öz ünvanına qəbul etdi.
— Bala, sən cavansan, güclüsən. Haqqa arxa ol, zəiflərə mərhəmət göstər. Qeyrət yolunda qılıncını hazır saxla, can vermək üçün həmişə hazır ol. Sən düşmən gülləsindən ölsən mənə çətin olacaq, məni ağladacaq. Amma, sağ qalmaq xatirinə qeyrəti taptalasan mənə zülüm olacaq, ürəyim parçalanacaq biabırçılıqdan. Düşməni bağışlama, dosta etibar et. Pənah gətirənə zəmanət ol!..
***
Əsgər kişinin qaçaqlıq etməyininsə çox faciəli bir tarixi olub.
Əsgər evləndi. Aradan illər keçdi, bir gün ov zamanı təsadüfən Tiflisdən gəlmiş bir hökumət adamını güllə atıb öldürdüyü üçün 30 yaşlı Əsgəri 9 illiyə Sibirə sürgünə göndərdilər. Əsgərin Salatın adlı 11 yaşlı qızı, 6 yaşlı oğlu qaldı Güləsərin ümüdünə. Alı kişi istədi onları aparsın Bəydəmirə, Əsgərin qohumları kişini bu yoldan daşındırdılar. Uzaq olsa da, Alı kişi ildə bir-iki dəfə baş çəkərdi, gedib — gələnlə də hər tərəfli kömək göstərərdi. Ta ki, Salatının 18 yaşı olana kimi.
Bir gün Əsgərgilin kəndində toy oldu. Salatının bacılıqlarından biri ərə gedirdi. Salatın günüzüdən getmişdi. Axşam toy qurtardı, Salatın gəlmədi. Güləsər axtarsa da, bir xəbər öyrənə bilmədi, çox qorxduğu üçün toyda olan qonaqların biri vasitəsi ilə Bəydəmirə- qardaşına xəbər göndərdi. Salatınsa səhər açılanda gəldi, çıxdı. Salatının sir-sifəti, pal-paltarı elə gündəydi ki, gecənin necə keçdiyini soruşmağa heç bir ehtiyac qalmamışdı. Həmin gün artıq bütün kənd yerli bəylə Salatından danışırdı. Bir neçə gün keçmişdi. Güləsər arvad vahimə içindəydi. Bilirdi nələr olacaq. Nəyəsə ümüd edir, əllərini göyə qaldırıb Allaha yalvarırdı. Salatınsa bir küncdə oturub, səssiz ağlayırırdı.
Alı kişi gecə düşəndə gəldi. Ağır addımlarla içəri girdi, bir müddət heykəl tək dayandı. Qəlyan yandırdı, kürə kimi bir-iki dəfə qəlyanı fısıldatdı. Gözlərindən qan damırdı. Üzünü çevirdi qapıya, heç kimə baxmayaraq iki kəlmə söz dedi:
— Dur çıx!
Salatın başa düşdü. Durdu, çıxdı çölə.
-Ay Yaradan, bu nə zülümdü, başıma gətirdin?!- Güləsərin üzü qan içindəydi, dırnaqları ilə çırmışdı.
O gecədən Salatını heç kim görmədi. Həmin iradələrdə o bəy də ağır yara aldı, amma, ölmədi. Çiynini deşib keçən güllə öldürmədi bəyi. Bir ildən sonra Əsgər gəldi sürgündən. İlk növbədə Bəydəmirə gəldi, Alı kişinin hər iki əlini öpdü, qoydu gözünün üstünə. Qayıtdı Arana. Həmin bəyi və təsadüfən, bəyin yanında olan çar məmurunu güllələdi. O gündən oldu qaçaq. Çox çalışdılar tutmağa, pusqu qurdular, cəsus göndərdilər, xeyri olmadı. Əsgər bir neçə düşmən öldürərək, həmişə qələbə ilə çıxdı.
* * *
İndi Əsgər kişi Kərəm tək ad salmasa da, bölgənin hörmətli qaçaqlarından sayılardı. Hətta, hərdən elin-obanın haqqını müdafiə edər, qaçaq üsulu ilə quduran məmurları cəzalandıra bilirdi. Düşmənlər onu nə vaxt bərk sıxışdıranda, tutulmaq təhlükəsi yarananda Əsgər pənah gətirərdi Bəydəmirə və bəydəmirlilərə. Deyərdi, gəldim OCAĞA, gəldim dayımgillərə.
Bəydəmirlilər həmin illərdə yarımköçәri həyat sürürdülər. Belә ki, həm heyvandarlıq, həm də əkinçiliklə məşğul olurdular. Bəydəmirli və Çay Rəsullu kəndlərinin təbii şəraiti əsl yaylağı xatırlasa da, yaz aylarında binələrə, uca dağların sinəsində yaylaqlara da gedən olurdu. Əsasən, arvad-uşaq bir neçә çobanın müşayiәti ilә payızadək qalardılar yaylaqda.
Buralarda bazar, yaxud, dükan yox idi. Şəhərə də gediş-gəliş az idi. Buralara hərdən xırda alverçilər gələrdilər. Həmin bu alverçilər buraya mer-meyvә, çürbə-cür xırdavat — parçalar, boyaqlar və s. mallar gәtirir, kartof ilə, buğda-arpa ilә birә-bir, ikiyə-bir dәyişәrdilәr. Əksәr geyim elə burada hazırlanardı. Kişilәrin geyimi — çuxalıq, patavalıq, qadın geyimləri yerli sənətkarların məhsulu idi. Ayaqların geyimi ayaqqabıdan çox çarıq olardı.
Dünya xəbərlərini də elə həmin alverçilərdən eşidib bilərdilər. Erməni-müsəlman davası var, çahan davası gedir- buralara bəzən, 2-3 həftə gec çatardı. Olduqca ağzıbirlik, əl tutmaq buralar xas olan adi bir iş idi.
Bu sıldırım dərələr, çətin keçilən sıx meşəli yamaclar əsl qaçax yuvası idi. Təbiət elə mövqe yaratmışdı ki, buraya pənah gətirən kim olursa olsun, bu zirvələrə bir dəfə göz dolandıran kimi ürəyinə sakitlik yayılardı, arxayınçılıq hissi dolardı qəlbinə. Dediyi sözün qiymətini bilən, dediyinə əməl edən, sözü deməmişdən əvvəl fikirləşən, saf-çürük edən Bəydəmir sakinlərinə kim pənah gətirsəydi peşiman olmazdı. Bəydəmirlilərin verdiyi zəmanət dövlətin zəmanətindən geri deyildi. Bir sözlə, Bəydəmirliyə ətraf bölgənin «OCAQ» deməyi həqiqətdən çox da uzaq deyildi. Ətraf bölgələrdə Bəydəmirlilərlə hamı gözəl münasibət quraraq onların marağını nəzərə alardılar.
Bir dəfə Alı kişinin oğullarından biri – Yusif Arandan araba ilə gayıdırmış. Düşür gecəyə, yolda, meşədə gecələməli olur. Yatan vaxt kimlərsə basqın edir, arabada olan nə varsa aparır. Yusif gəlir Bəydəmirə, qardaşları Həsən, Qulu, Paşa dəstə düzəldib gəlirlər Arana tərəf, basqınçıları ayırd etməyə. Axtarırlar, bir şey çıxmır. Yerli bəy deyir ki, siz qayıdın, biz çalışarıq taparıq günahkarları. Qayıdırlar evə. Aradan 3-4 gün keçmir ki, Düz Rəsulluya –Yusif Düz Rəsulluda yşayırdı- Yusifin qapısına atlılar gəlir, itmiş malları qaytarırlar, əlavə xeyli gözəl hədiyyələr verirlər, günahkarların cəzalandığına and içirlər, Bəydəmir camatından dönə-dönə üsr istəyirlər…
…Əsgər indi, özü bölgədə olduqca məşhur olan yerli qaçaqlarla da qardaşlaşmışdır. Neçə dəfə bir-birilərinə simsar olmuşlar, çətin anlarda bir-birinə arxa-kömək idilər.
— Hə, qardaş, bir xəbər gələnəcən, 5-6 gün qonağıyam Bəydəmir Ocağına.
— Həmişə qapımız açıqdır!
Kəndə çatanda artıq qaranlıq düşmüşdü.
* * *
Çar hökuməti bir il qabaq yıxılmış və hakimiyyət dəyişmiş olsa da buralar tam qarışıqlıq içindəydi. Erməni — müsəlman iğtişaşları hərdən səngisə də səhərisi gün yeni vüsət alır, daha da qızışır, neçə ölümə, itgiyə səbəb olurdu. Bəzən elə döyüşlər olurdu ki, heç də1905 -1907- ci illərin döyüşlərindən geri qalmırdı. 1905-ci illərin davasında Şınıx əhalisinin itgisi çox oldu. İtgilərin əsas səbəblərindən biri Şınıxdərə əhalisinin bir dəstəyə çevrilə bilməməsi, pərakəndəlik oldu. Tayfalar arası narazılıq, hansısa inciklik qanlı-qadalı bir zamanda unudula bilmədi, Bəydəmirli-Çay Rəsullu bir dəstə, Zamanlı ayrı, Göyəlli ayrı, Düz Rəsullu ayrı, digər kəndlər də elə. Vahid mərkəzin olmamağı ucundan bir dəstə döyüşəndə, digəri öz işində-gücündəydi. 20-ci əsrdəki kiçik Şınıqdərədəki bu hal 19-cu əsrdə 15-20 xanlıqdan ibarət olan, şimaldan və cənubdan gələn zərbələr altında parçalanan böyük Azərbaycanın kiçicik bir surəti idi.
Payız girəndə Qoşadəyirman deyilən yerdə hər iki tərəfdən nümayəndələr yığıldı. Çox danışdılar, sülhün, əmin-amanlığın vacibliyini dedilər, ayrılıb gedən kimi yenə daşnaqlar terrorlarından əl çəkmədilər. Bundan əvvəl də Qəza başçıları bir-iki dəfə hər iki tərəflə görüşlər keçirsələr də, nəticəsi olmamışdı.
Çox keçmədi bu danışıqlardan, ermənilər növbəti vəhşiliklər törətdilər ki, bu da sakitləşməyə başlayan ətraf rayonları yenə çaxnaşmaya saldı. Şəmşəddin ermənilərindən ibarət olan bir dəstə Qoşada, Tağlarda dağıntılar törətdilər, mal-qaranı apararaq, bir neçə ev də yandıraraq 4 nəfəri də girov götürdürlər.
Onların təcavüzləri gün-gündən tüğyan edirdi, başqa bölgələrimizdəki kimi, bu bölgədə də törətdikləri vəhşiliklər miqyasca hər an öz sərhədlərini genişləndirirdi. Hər cür silaha və sursata malik olan, yaxşı döyüş təcrübəsi keçmiş erməni nizami hərbi dəstələri Andranikin başçılığı altında onlarla kəndi yandıraraq, yerli müsəlman əhaliyə qarşı amansızlıqlara əl ataraq, faktiki olaraq soyqırım siyasəti yeridirdilər. Bu erməni dəstələrinin xeyli hissəsi rus ordusunda xidmət etmişlərdən ibarət idi. Eyni zamanda ermənilərin sırasında Türk ordusundan fərarilik etmişləri də görmək olardı.
Şınıqla bir bölgədə yerləşən Krasnoselo — Qırmızıkənd rayonunda da erməni millətçiləri qaniçənlik edirdilər. İnsana yaraşmayan vəhşiliklər törədən ermənilər azərbaycan kəndlərindən əsir götürdükləri qadınları, uşaqları, quyulara dolduraraq, üstlərinə daş tökmək, diri-diri yandırmaq kimi hərəkətlərdən çəkinmirdilər. Sonra həmin quyulardan neçə günlər insan naləsi eşidilirmiş.
Pərakəndə — bir mərkəzsiz dəstələrlə müqavimət göstərən və heç bir döyüş təcrübəsi olmayan yerli azərbaycan əhalisi Qərbin türkçülüyə qarşı apardığı böyük siyasətin oyuncağı rolunu oynayan və hər cür kömək alan ermənilərlə mübarizədə böyük itgilər verirdi. Vəziyyəti yalnız qardaş Türkiyənin (Osmanlının) işə qarışmağı xilas edə bilərdi. Və bu kömək gəldi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması və Osmanlı ordusunun Nuru paşanın başçılığı altında xalqımıza etdikləri qardaş köməyi, qərb dövlətlərinin tam dəstəyini alan ermənilərin müsəlman soyqırımı siyasətinin tam həyata keçirməsinin qarşısını aldı.
Azərbaycanın çətin bir keçid dövrünü yaşadığı vaxt osmanlıların bu xilaskar yürüşü on minlərin, yüz minlərin həyatının xilasına dəstək oldu. Nuru Paşanın gəlişi neçə-neçə kəndin itirilməsinin, minlərlə ev-eşiyin boşalmasının və ermənilər tərəfindən qəraət olunmasının qarşısını aldı. Türk qardaşların bu dəstəyinin ən böyük nəticəsi isə xalqın ürəyində ümidlərin, gələcəyə nikbinliyin yaranması oldu. Türk əsgərlərinin köməyi ilə Gəncə ətrafında fəaliyyət göstərən erməni quldur dəstələrinin tərkisilahı və ləğvi işi başlandı.
Nuru Paşanın əvvəlcə Gəncə, sonra isə Göyçay ətrafında qazandığı böyük qələbə müharibənin taleyində həlledici rol oynadı və bu qələbənin əks-sədası Tovuzun, Gədəbəyin sərhəd kəndlərində, o cümlədən Şınıqda ermənilərlə vuruşanlar üçün zəfər bayrağına çevrildi. Bu addımların nəticəsi idi ki, bu ucqar diyar sayılan və Murğuzun yaylaqlarından Başkəndə qədər uzanan Şınıx mahalının müdafiəsinin təşkilində iştirak edən döyüşçülər sırasında osmanlı türkünün oğullarını da görmək mümkün idi. Onlar iki nəfər idilər. Hər iki türk təcrübəli hərbçi idilər. 1-ci cahan müharibəsində əvvəldən iştirak etməklə yanaşı, hər ikisi ermənilərin hərbi birləşmələri ilə çox saylı savaşlarda da olmuşdular. Türk torpaqlarında min cür vəhşiliklər törədən erməni hərbi hissələrinin məğlub edilərək oradan qovulmaqlarının iştirakçıları idilər. Buraya gəlməkdə məqsəd yerli dinc əhalinin səfərbərliyinə, silahlı dəstələrin yaradılmasına, silahlardan istifadə edilməsi üçün hərb işində bacarığa yiyələnməyə kömək göstərmək idi.
***
Həmin zaman idi ki, Şınıx camaatı Başkəndə böyük hücum təşkil etdilər. Bu döyüşlərdə Şınıx camaatı vahid dəstə yarada bildilər. Kəndi tam dağıdıb yerlə yeksan etmək mümkün olmasa da, çoxsaylı erməni öldürüldü, kəndin xeyli hissəsi yandırılıb yerlə yeksan oldu. Kəndin dörd tərəfi ermənilərinin ot-ələf və əkinçilik yerləri idi. Ermənilərin biçib yığdıqları yüzdən çox ot tayalarına od vurub yandırdılar.
Noyabrın sonu səhərə yaxın Çəmbərəkdən kömək almış ermənilər Əyri Yoldan üzü aşağı hücum çəkərək Şınığın içərilərinə tərəf yerimək istədilər. Onlar ümid etdilər ki, sübh tezdən müsəlmanlar yatırlar, ya, yuxulu olacaqlar ki, onları qırmaq da asan olacaq. Amma, bu plan baş tutmadı, sübh namazına oyanan insanlar meşəliklərdən enən erməniləri görərək səs-küy saldılar. Xalq hazır idi belə görüşə. O dəqiqə silahlar səsləndi. Çay aşağı atlı qasid xəbər apardı və bu xəbər ildırım sürəti ilə bütün Şınığa yayıldı. Hamı səfərbər oldu. Məmməd də birincilər sırasında idi. Ermənilərdən bir neçə nəfər öldürüldü, və torpaqdan qovuldular. Məmmədin bu döyüşdə göstərdiyi şücayət bütün Şınıxdərəyə yayıldı. Ən başlıcası isə Məmməd iki silahdaşı ilə Çəmbərəkdəki çox nüfuzlu erməni koxasının oğlu qarışıq 3 nəfər daşnağı əsir götürdü. Bir qədər sonra, ermənilərdən həmin koxanın oğlunu dəyişmək xahişi gəldi. Ermənilər iki nəfər Ardanışdan və 4 nəfər Tağlardan götürdükləri girovları qaytardılar. Şınıxlılarsa koxanın oğlunu qaytardılar.
Həmin döyüşlərdə döyüşənlər sırasında olan Anadolu türkləri də böyük məharət və qəhrəmanlıqlar göstərdilər. Heç vaxt unutmaram rəhmətlik Hümbət babamın və digər ağsaqqaların həmin türk barədə hörmətlə və həvəslə söylədiklərini. Uşaqlıq illəri həmin qanlı-qadalı illərə düşən bu ağsaqqallar, yerə uzanaraq tüfəngin lülə tərəfindən kəməri ayağına keçirərək nişan alan, gülləsi boşa çıxmayan atıcı türk barədə həvəslə danışardılar.
Bununla da bu bölgədə döyüşlər səngidi. Amma erməni terroru dayanmadı, xırda hücumlar təkrarlanırdı. Keçən yolçulara basqınlıq, güllə atmaq kimi hadisələr tez-tez olurdu.
4-cü hissə
İtə etibar et, tüfəngi yerə qoyma…
Üfüq süd kimi ağardı, nəhayət, tam işıqlaşdı. Qabaq tərəfdən olduqca sərin, lakin adamın bədənini üşüdən səhər küləyi gəlib keçdi. Neçə gün qızı gildə qonaq qalan Məmməd səhər qaranlığında at belindəydi. Artıq Saratovka arxada qalmışdı. Sıx meşə ilə əhatə olunmuş iki yol ayrıcı olanTəpəliyə gəlib çatmışdı. Sağa Göyəbaxana, düzünə isə, Bəydəmir elinə gedirdi. Düzünə gedən yol həmişə təhlükə altında idi. Göyəbaxanla getmək yolu təhlükəsiz, amma, iki-üç dəfə uzaq idi. Son 5-10 ildə erməni-müsəlman davası getdiyinə görə tənha yolçular, adətən, təhlükəsiz Göyəbaxan yolunu seçirdilər. Məmməd heç fikirləşmədən atı düzünə gedən yola saldı. Çox keçmişdi bu yolu tənha. Bu yolda bircə dəfə, bir neçə il qabaq, ölümlə üzləşmişdi. Amma saysız-hesabsız səfərləri təhlükəsiz və sakit keçmişdi. Ehtiyatlı idi, indi dava da qurtarmışdı. Hələ bu yerlərdə izi -tozu olmasa da, Bakıda Şura deyilən hökumət qurulmuşdu. Millətlərin dostluğunu elan etsələr də, vəziyyət dostluqdan çox uzaq idi.
Çöpçü Dərəsini keçmişdi, qabaq meşəliyə yüz-yüz əlli metr qalmış, dərənin yuxarısında, yolun iki təpəylə sıxılan döngəsini dönən anda iki atlı ilə üz-üzə gəldi. Hər iki atlı üçün bu görüş gözlənilməz oldu. İki güllə açıldı eyni vaxtda. Atlar diksinib kənara tullandılar. Hansısa kiçik bir an ərzində atlı əyildi, üzü üstə yapışdı ata, siyrilib yıxıldı yerə. Məmmədin sol çiynini kəskin ağrı götürdü. Bir saniyə bəs eylədi bu dağlar qartalına ki, vəziyyəti saf-çürük etsin, qərar qəbul etsin. Tüfəng keçdi yəhərə, xəncər göydə parıldamağı ilə ikinci atlının başının üstünü almağı bir oldu. Və …xəncər havadan asılı qaldı. Atlı qadın idi, hələ bu azmış kimi, atın tərkində bir qız uşağı oturmuş, arxadan qadını qucaqlamışdı. Hadisələr elə tez baş vermişdi ki, qadın tam keyləşmiş və heykələ dönmüşdü.. Uşaq qışqırdı və bu qışqırıq qadını bu dünyaya qaytardı. Yerə yıxılan ölməmişdi. Ağır yaralanmışdı. Məmməd atı bir addım kənara sürdü. Qadın başa düşdü ki, Məmmədin nə onunla, nə də uşaqla işi yoxdu. Məmməd atı qəfil dəhmərlədi. At baş alıb getdi.
Atını heç iki yüz metr də sürməmişdi ki, sol tərəfdən səs eşitdi. Üç atlı dik qalxan döşlə meşəyə tərəf çapırdılar. Bu çığır Başkənddən gəlirdi, onlar bir-iki saniyə qadınla yaralının ynında ayaq saxladılar, sonra atları çevirib Məmmədin təqibinə başladılar. Məmməd çevirdi atın başını sağa, meşəyə tərəf. Bir göz qırpımında girdi meşəyə. Girişdə başının üstündən bir güllə vızıltıyla keçib dəydi budağa, yarpaqlar töküldü yerə. Onu da qeyd edək ki, bu yerlər o vaxtları indiki tək «keçəl deyildi. Sıx, keçilməz meşələr bu dağları-düzləri basılmaz səngərə çevirmişdi. Bu sıx meşədə çığır yoxsa at sürmək çətin məsələdir. Yerdən bir azca hündür qol-budaqlar, köklü-köməcli yıxılmış ağaclar piyada üçün də çətinliklər yaradırdı.
Bir az dərinlikdə yoğun qoca palıd ağacı bitmişdi. Sakitcə atı çəkdi palıdın arxasına. Yaradan axan qanı dayandıra bilməsə vəziyyəti ağır olacaqdı. Səlminin yol üçün yığdığı yemək torbasını yerə boşaltdı, bir təhər dişi ilə çırdı və çuxanın altından soxdu güllə dəyən yerə. Yara bərk ağrısa da, öldürücü deyildi. Rahatlıq olsaydı təmizləyib sarımaq çox asan idi. Bir təhər, bacardığı tək yaranı sarıdı. Ermənilərin kəndi yaxın idi. Onlar çoxalacaqdılar. Məmməd bunu yaxşı bilirdi və ona görə bu meşə parçasını tərk etməli, nəyin bahasına olur, olsun Dikdaşı o üzə aşmalıydı. Atı yedəklədi, ehtiyatla meşənin yuxarı Dikdaşa dirənən tərəfinə tərəf yaxınlaşmağa başladı.Əsən küləyin səsi, yarpaqların xışıltısı hər iki tərəfə diqqətli olmağa mane olurdu. Meşənin kənarına çatdı. Bir dəqiqə dayandı, dinlədi ətrafı, astaca mindi ata və güllə tək çapdı üzü yoxuşa, daşlı-çınqıllı yola. Dərhal düşdü güllə yağışına. Buna baxmayaraq, özünü çatdırdı Dikdaşın zirvəsində səngərə oxşayan bir koma qayalıqlara. Artıq, iki yerdən yara almışdı. Amma, buradan ellər görünürdü, qoluna qüvvə, ürəyinə dəhmər gəldi. Heç yerə getməmək fikrinə düşdü. Burada onu heç kim məğlub edə bilməzdi. Üzünü çevirdi onu təqib edənlərə. Başladı atışmağa. Düşmənlər aşağıda kol-kosların, qaya parçalarının arxasında gizlənmişdilər. Bir az keçmişdi, onun atdığı gülləyə ikicə tüfəng cavab verirdi. Daha az sonra bir tüfəngin də səsi kəsildi. İki düşmən cəsədi yuxarıdan görünürdü. Bir-iki güllə atıldI, indi atəş tam kəsildi. Bircə əngəl iş vardı ki, patrondaş boşalırdı. Məmməd ehtiyatla aşağı meşəliyə boylandı. Üçüncü gözə dəymirdi, atəş də açmırdı.Düşmən yerini dəyişmişdi, bəlkə də, arxa tərəfə keçmişdi. Məmməd də yerini dəyişmək fikrinə düşdü. Dikdən 5-10 addım aralı mövqe tutdu. Buradan təpənin arxa tərəfini görmək mümkün idi. Və çox vaxtında etdi, atı təzəcə yatırtmışdı ki, təpənin arxa tərəfində, yemşənlikdə şaqqıltı gəldi. Xeyli gözlədi Məmməd, bacarırdı gözləməyi. Ağacların arasında iməkləyən düşməni görməyi ilə güllənin açılmağı bir oldu. Sürünən bircə anlıq dayandı dizi üstə və böyrü üstə düşdü. Məmməd gözəl atıcıidi, gülləsi heç vaxt boşa çıxmazdı. Bilirdi ki, yemşənlikdəki düşmən də o biri iki yoldaşı tək öldürülüb. Ölməsə də, ən azından, ağır yaralıdır Məmməd yenə xeyli dinlədi ətrafı, arxayın olan tək, yığşırıldı.
Getmək lazım idi. Başkənd yaxın idi, yenə gələn ola bilərdi. Ata mindi. Yaralı bədənini sıxan patrondaşda qalan üç gülləni əlinə götürdü, patrondaşı yerə tulladı, qayalıqdan atı mahmızlayıb yola döndərdi və həmin dəqiqə kürəyində ocaq yandı, başı ağırlaşdı. Güçlü bir əl gözlərini qapadı, həmin güc Məmmədi apardı uzaqlara, güllü-çiçəkli Bəydəmir Ocağına, QIzxanımı gördü, uşaqlarıyla görüşdü: Mayıl, Banı, Səlmi, Əvzər, Abdulla, Salman, Hürü, Əziz. Bir az da yol etdi, keçdi gənc Məmmədin yanına. Amma, orada dayanmayıb yol etdi körpə Məmmədi gördü, oradan da keçib getdi daha xoş, dərdsiz, qəmsiz bir dünyaya…
* * *
Artıq, axşam düşürdü. Batmağa hazırlaşan günəşin şüaları heç nə olmamış kimi şırıldaya-şırıldaya axan Yarpızlı bulağın suyunda oynayır, suya cürbə-cür rənglər verirdi. Yarpızların ətri ətrafı götürmüşdü. Bulağın qırağında dayanan atlının sağ ayaq tərəfindən sızılaraq axan mayedən ikinci bir gölməçə də yaranmışdı. Qırmızı rəngli, qızılı rəngli. Bu gölməçə böyüyür, böyüdükcə şırıltı ilə axan bulağın suyuna qarışmağa can atır, san ki, nəyinsə izini itirmək istəyirdi. Atlı atın boynunu qucaqlamışdı. At bilirdi ki, sahibi həmişə bu bulaqda düşər, əl-üzünü yuyar, Göy daşın üstündə bir az oturar, durub bir-iki qurtum su içər, sonra yoluna davam edərdi. Amma, indi at nə qədər gözləsə də, sahibi düşmədi atdan. Sahibinin susduğunu və sükutun uzun çəkdiyini görən at bir neçə dəfə fınxırdı, hündürdən kişnədi, san ki, kimi isə köməyə çağırdı. İkinci dəfə kişnəyib yola düşdü.
… Məmmədi elliklə dəfn etdilər. Bir həftə tamamında, Məmmədin 7-si günü Qızxanım da tərk etdi bu dünyanı.
