İlıq bir yaz axşamıydı. Dağətəyi yerlərdə bahar mülayim keçdiyindən hava insana məlhəm kimi gəlirdi. Gün ərzində yaxınlıqdakı biçənəkdə biçilən otun iyi güllərin ətrinə qarışıb ətrafı bürümüşdü. Hələ də gecələmək üçün özlərinə yer seçib qərarlaşa bilməyən quşlar kolluqda budaqdan-budağa sıçrayır, cikkildəşirdilər. Bəzən də elə möhkəm cikkildəşirdilər ki, deyərdin onları diri-diri şişə taxırlar. Quşların cikkiltisini çıxmaqla “Yod vannası” sanatoriyasının həyətində, demək olar ki, tam sakitçilik hökm sürürdü. Mövsüm başlamamışdı deyə inqloy nənələrdən, gecə yarıyadək növbədə olacaq Firayədən və gözətçi Fəxrəddindən savayı ətrafda heç kim yox idi. Bir də yolaşağı uzanıb gedən kanalda hərdənbir quruldaşan erkək qurbağalar axşamın sakitçiliyini pozurdu, yoxsa deyərdin ki, qulaq quqquldayır.
Yeməkxanaya və bahalı otaqlara gedən dəhlizin giriş qapısının yan tərəfində iki qoca qarı oturub öz dillərində şirin-şirin danışırdı. Bir-birindən beş-altı yaş fərqli bu qocaları sanatoriyada heç kim öz adı ilə tanımazdı. Hər il eyni vaxtda sanatoriyaya gəlib müalicə alan yaşlı qadınlara “inqloy nənələr” deyə müraciət edərdilər. Zaqatalanın Gürcüstan sərhəddində yerləşən hansısa kəndindən olan yetmiş-yetmiş beş yaşlı bacılar sanatoriyaya bir neçə il idi ki, gəlirdilər. Danışıqları çox qəribə olduğundan soruşanlara inqloy olduqlarını deyirdilər. Çoxları bunu birinci dəfəydi eşidirdi, heç bilmirdilər ki, bu adda etnik bir tayfa var, ya yox. İnqloylar gürcülərindi, yoxsa azərbaycanlıların?
Firayə heç vaxt inqloy nənələrlə söhbət qızışdırmazdı, eləcə hal-əhval tutub keçərdi. İndi də sağ girəcəkdə, ucuz otaqların bəri başındakı növbətçi otağında ekranı alatoran göstərən ağ-qara televizorda xəbərləri seyr edirdi. Ortadakı meydançada böyük bir çarhovuz var idi. Üstü örtülü çarhovuzun içində nə isə gecə-gündüz ara vermədən fışıldayırdı. Deyirdilər ki, yerdən çıxan isti, yodlu suyun qazıdır, ayrılır və fışıldayır. Hətta mətbəxdə işlətdikləri qazın da həmin sudan ayrıldığını söyləyirdilər. Bir sözlə, sirri bəlli olmayan möcüzəli bir yer idi.
Lamiyə ilə Ərdost axşam vannasını qəbul etdikdən sonra yarım saatlıq fasilə verib adətləri üzrə gəzintiyə çıxmışdılar. Əvvəlcə sanatoriyanın qabağında evlərə tərəf yüz metrlik məsafədə itburnu, qızılgül və həmişəbahar güllərinin arası ilə uzanan yolla var-gəl edir, hərdənbir də evlərin qabağından sola dönüb Bərdə – Quzanlı şossesinə çıxıb qayıdırdılar. Bu minvalla, onlar yarım saat, bəzən, bir az da çox vaxt gəzib sonra otaqlarına qayıdar, bir az televizor seyr edən kimi mürgüləyər və tez də yuxuya gedərdilər. İsti yod vannası onları elə ram edərdi ki, daş kimi yatardılar, dünyadan xəbərləri də olmazdı.
-Görürsən bu gülləri? – deyə Lamiyə geri qayıdarkən bir daha güllərdən söhbət açdı, əli ilə yol boyu, bir az da kortəbii əkilmiş, ilk baxışda yabanı təsir bağışlayan gül kollarını göstərdi. – Səhər-səhər adama bir təsir bağışlayır, axşam başqa.
-Bu güllər əsl güllərdir, calaq olunmayıb, geni də dəyişdirilməyib. Lap bizim kəndimizdəki rəhmətlik gülləri xatırladır. İtburnusu da, qızılgülü də, həmişəbaharı da. Hər üç gülün ətri adamı aralıdan məftun edirdi.
-İndi sizin kəndinizin güllərini haradan tapaq ki, bizi məftun etsin? – Lamiyə ərkyana, bir az da yanğılı-yanğılı dilləndi. – Çoxdan qurumuş olar sizin kəndin gülləri. Bəlkə elə deyil? Yoxsa düşünürsən ki, erməni dığaları güllərinizi sulayacaq?
-Baxma ki, mən onlara “rəhmətlik güllər” dedim, ancaq bizim kəndin gülləri qurumaz. Necə ki, meşədə itburnu quraqlıqda da qurumur, eləcə də kəndimizin qızılgülləri, həmişəbaharları qurumayacaq. Onların kökü dərində olur. Yerin nəmin sümürüb yaşayacaqlar, ancaq qurumayacaqlar. – Ərdost nikbin bir az da ciddi cavab verdi. – İnşallah, qayıdanda görəcəksən ki, bizim kəndin gülləri susuz qaldıqları bu iyirmi-iyirmi beş ildə qurumayıblar, bizim qayıdışımızı gözləyirlər. Güllər insanlar kimi vəfasız olmurlar, çünki torpaqdan qidalanırlar, insanlar isə… özün bilirsən də… əlinə süni, ucuz nə düşsə…
-Bakıda da qəşəng güllər var. – Lamiyə Ərdostun kövrələcəyindən ehtiyat edib söhbətin mövzusunu dəyişmək istədi. – Onların görüntüsü gözəl olsa da ətri yoxdur.
-Sənə gül lazımdır? – Ərdost gülümsədi. – Arxayın ol. Bakıya qayıdanda bu güllərin hərəsindən bir qanad çıxardıb aparacağam. Buranın güllərindən yaxşı mürəbbə bişirmək olur.
Onlar sanatoriyanın binasına yaxınlaşanda Fəxrəddin qulaqlarını əlləri ilə sıxmış vəziyyətdə daşın üstündə oturub gözlərini hansısa məchul bir nöqtəyə dikmişdi. Ərdost Fəxrəddinin yanında ayaq saxladı, Lamiyə isə ötüb inqloy nənələrin yanına getdi.
-Axşamın xeyir, ay Faxoş! – Ərdost Fəxrəddini salamlayıb əlindəki itburnu gülünü ona uzatdı. Gözlədi ki, Fəxrəddin gülü alandan sonra onun yanında oturar, öz həyatları barədə bir az söhbətləşərlər. Amma Fəxrəddinin diqqətlə ona baxsa da heç bir reaksiya vermədiyini görüb oturmadı, sözünə davam etdi. – Sənə nə olub?
Çiynindən tutub silkələdi. Fəxrəddin sanki indi ayıldı. Qüvvətli əlləri ilə Ərdostun biləklərindən bərk-bərk yapışaraq çiynindən araladı, əlbəyaxa döyüşə girəcəkmiş kimi cəld ayağa durdu.
-Fəxrəddin!
-Müəllim, bağışla.
-Sənə nə olub?
-Heç.
-Xəstə-zad deyilsən ki?
-Yox, müəllim, elə-belə… Boş şeydir, keçib gedər.
-Yəqin fikrə getmişdin?
-Hə, komandir, məndə hərdən belə şeylər olur. Bayaq ot biçirdim, bir serçə elə cikkildədi ki, lap beynimi dağıtdı. Gəldim ki, burada oturub bir az dincəlim, burda da qazın fışıltısı iliyimə işlədi. Qulaqlarımı tutub oturmuşam ki, heç nə eşitməyim. Siz Allah, bağışlayın.
-Yəqin müharibənin acısıdır.
-Yox! Müharibədən sonra olub. Ancaq, düz deyirsiniz, davanın təsirindən də ola bilər. – Fəxrəddin qarşısındakını indi görürmüş kimi gözlərini bərəltdi. – Siz haradan bildiniz ki, mən müharibədə olmuşam?
-Bəs sən haradan bildin ki, mən komandir olmuşam?
-Nə bilim. – Fəxrəddin çiyinlərini çəkdi. – Elə-belə, birdən dilimə gəldi, dedim.
Ani olaraq Fəxrəddinin gözləri cəmi ikicə gün əvvəl tanış olduğu Ərdostun gözlərinə zilləndi. “İlahi, bu gözlər, bu sifət necə də tanışdır. Elə bil bu insanla çiyin-çiyinə ömrümün yarısını yanaşı addımlamışam. O, mənə haradan tanış gələ bilər? Bəlkə müharibədən?” Xəyallar Fəxrəddini gəncliyinin ilk çağlarına apardı – beli bərkimədiyindən əsgər kəməri ilə çəkib bərk bağladığı illərə…
Cəbhədə “Atəşkəs” dövrü başlanandan düz iki il yarım keçəndən sonra uzun müddət xidmət keçmiş əsgərləri tərxis etməyə başladılar. Həmin qrupların birində Fəxrəddin də var idi. O, evə gələn günü atası Vaqif kişi kürən buynuzlu qoçu qurban kəsdi.
-Arzum ürəyimdə qalmadı. – Anası Yaxşıxanım arvad əllərini göyə qaldırıb Tanrıya şükür etdi. – Ya Rəbbim, sənə şükürlər olsun! Oğlumu müharibənin od-alovundan qoruyub sağ-salamat evimizə qaytardın.
-Müharibə ki hələ qurtarmayıb, ay ana. – Fəxrəddin anasına etiraz etdi. – Hələ bilmək olmaz, sabah, ya birisi gün nələr olacaq. Bizi buraxanda dedilər ki, gözdə-qulaqda olun. Döyüşçü paltarlarınızı da tullamayın. İşdi, eyhanə, ara qarışsa, döyüşlər yenidən başlasa, dərhal öz hərbi hissələrinizə qayıdın.
-Qoymaram, ay bala. Buraxmaram bir də davaya gedəsən. Qoy, bir az da başqalarının oğlanları gedib vuruşsunlar.
-Yaxşı, ay arvad. Üzünüzü Allah yolunda tutub ağzınıza gələni danışmayın. – Vaqif kişi acıqlandı. – Su tök, bıçağı yuyum. Sonra da samovara od sal. İndi kənddə adam qalmayacaq, uşaqdan böyüyə, eşidən-bilən, hamı buraya axışacaq. Tutun altındakı stolun klyonkasını da dəyiş, ayıbdır.
Vaqifin ağzından söz çıxar-çıxmaz qonşulardan qapalağı açıb içəri girən oldu.
-Gözün aydın, ay Vaqif!
-Gözün aydın, ay Yaxşıxanım!
-Gün o gün olsun bu həyətə gəlin gətirəsən. Biz də yığışıb toya gələk. Çoxdandır kənddə toy olmur. Qol qaldırıb bəsdi deyincə oynayaq.
On beş-iyirmi evlik Yetim Cəmilli kəndinin camaatına hay düşdü – Fəxrəddin müharibədən sağ-salamat qayıdıb gəlib. Eşidənlər Vaqif kişinin həyətinə axışdılar. Kimisi bir bankə mürəbbə, kimisi bir balon kampot, kimisi Qəfərin dükanından şirniyyat, kimisi də qoltuğuna bir beçə xoruz vurub Fəxrəddinin görüşünə, Vaqiflə Yaxşıxanıma gözaydınlığı verməyə gəldilər.
-Bəs, ay Faxı, o vaxt deyirdilər evin tək oğlanlarını əsgər aparmırlar. Necə oldu səni apardılar?
-Necə olacaq? Çağırdılar hərbi komissarlığa, mindirdilər hərbi polisin avtobusuna, ordan da yolladılar əsgərliyə, vəssalam.
-Sonra da dedilər müharibədir, pəpə yeyəndən məmə yeyənədək hamını aparmalıyıq.
-Aparmağına apara bilərdilər. Ancaq qanunla arxa cəbhədə xidmət keçməliydin. Necə oldu ki, səni lap ön cəbhəyə apardılar?
-Ay rəhmətliyin nəvəsi, nə qoymusan, nə axtarırsan? Qanunla da müharibə olar?
-Məni doğrudan da arxa cəbhəyə – Gəncəyə apardılar. Orda bir müddət xidmət keçəndən sonra briqadanın yarısını Ağdama, yarısını da Beyləqana – Haramı düzünə göndərdilər. Vəziyyət çox pis idi, hər yerdə dava gedirdi. O vaxtlar Haramı düzü, doğrudan da arxa cəbhə sayılırdı. Ön cəbhə Zəngilan idi, Laçın, Şuşa gedəndən sonra Qubadlı üç tərəfdən mühasirəyə alınmışdı. Cəbrayıl rayonunun yuxarı kəndləri ön cəbhə sayılırdı. Füzuli rayonunun, Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan kəndləri ilə sərhəddi də ön cəbhəydi. Nə bilim, bu tərəfdən, Ağcabədi tərəfdən də Kurapatkina istiqamətində döyüşlər gedirdi. Haramı düzü bir növ cəbhənin mərkəzi sayılırdı, həm də arxa cəbhə hesab olunurdu. Nə düzəməlli-başlı səngər var idi, nə də sığınacaqlar. Elə deyirdilər ki, dözün, çətinlik bu gün-sabahlıqdır. Həm də danışırdılar ki, burada güclü qoşun toplamaqla ermənilərə zərbə vurub ağızlarını əzmək olar. Ermənilər də hər tərəfdən irimiqyaslı hücumlara başlamışdılar. Bax, həmin vaxt dediyim bu rayonlar bir-birinin ardınca işğal olundu. Sonra biz olduq ön cəbhə. Onda kim kiməydi, evin tək oğlusan, yoxsa cüt?
-Yenə Allah özü kömək olub. Odey, Nəsibin iki oğlu getmişdi davaya, Ağdərədən ikisinin də meyidini gətirdilər. Yazıx havalanıb vurmuşdu çöllərə. Nə vaxt axtarsaydın, gedib görürdün qəbiristanlıqdadır. Axırı arvadı məcbur oldu, qızları da götürdü, köçüb getdilər şəhərə.
-Nəsib dayını qoydular qaldı burda?
-Yox, onu da birtəhər tovlaşdırıb apardılar. Elə o gedən getdilər. Hara getdilər, kimə pənah apardılar, heç kimin xəbəri olmadı.
Samovar pakhapakla qaynadı, ortaya çay süfrəsi salındı. Yaxşıxanım arvad çoxdan servanta qoyub əziz qonaqlar üçün saxladığı İran istehsalı olan sarımtıl stəkanlarda qonaqlara çay süzdü.
-Bundan əziz günüm, özümünkülərdən də əziz qonağım olmayacaq ki? – deyə sevinə-sevinə çayı elə podnosda stolun üstünə qoyub paylaşdırdı.
Vaqif kişi ağacdan bir ayağından asdığı erkəyi də soyub qurtardı. Şaqqalayıb yarı şaqqanı kötüyün üstündə doğradı. Kabablığını kabablıq çıxartdı, basdırmalığını da ayırıb qazana doldurdu. Kabablığı teştə yığıb nanəsini, istiotunu, duzunu vurub qarışdırdı.
-Ət duzunu, istiotunu götürənə kimi mən də bir samovar çayı içim, yorğunluğum çıxsın. Nanənin təsirindən ətin dadı başqa cür olur. Elə bilirsən ov əti yeyirsən. – Vaqif kişi bunu deyib stol arxasında qoyulmuş oturacağın küncündə əyləşdi. Qabağına qoyulmuş çayı hortahortla qurtum-qurtum içib ayağa qalxdı. Kababı şişə çəkdi. Sonra maşanı götürüb manqalı qarışdırdı. Közü nizamlayandan sonra şişləri düzdü.
-Day gəl otur, ay Vaqif, özünü yorma. Kabab bişəndə durub çevirərsən. – Kələntər kişi dilləndi.
-Yox, ay Kələntər. Kabab ki, düzüldü, kababçı manqaldan aralana bilməz. Elə ki, aralandı, kababın dadı qaçar.
Doyunca gülüşdülər. Vaqif kişi kababla məşğul idi. Fəxrəddin davadan şirin-şirin danışır, gələnlər də maraqla qulaq asırdılar.
-Bizdə bir zampolit varıydı – əlli dörd yaşında, özü də podpolkovnik rütbəsindəydi. O, da evin tək oğluydu, həm də deyirdi yetiməm. Düz prezidentə məktub yazmışdı. Yazmışdı ki, bəs belə-belə.
-Bəs prezidentdən nə cavab gəldi?
-Heç cavab gəldi ki.
-Ha…ha…ha… Yetimə bax e… Əlli dörd yaşında… Evin tək oğlu, özü də yetim.
Əlqərəz erkəyin ətin yeyib, tut arağından içib xeyli şadyanalıq elədilər. Axşam qonaqlar dağılışıb getdilər. Vaqif kişi də səhər tezdən avtobusla Bakıya yola düşdü – növbəsinin vaxtıydı.
-Uşaqla işin olmasın. Qoy, Faxı doyunca dincəlsin. – Yola düşməzdən əvvəl arvadı Yaxşıxanıma qəti tapşırıq verdi. – Mən gəlincə onu heç bir işə-buyruğa göndərmə. Havayı deyil, uşaq düz dörd ildir müharibənin cəngindəydi. Özünə də göz qoy. Gör gözaltısı-zadı varmı? Səfərdən qayıdaram, görək nə edirik.
Vaqif kişi gəmidə işləyirdi. Qızlarını köçürüb yan-yön eləsə də hələ təqaüd yaşına çatmamışdı, vaxtına xeyli vardı. Həm də dənizdən ayrıla bilmirdi. Səfərə gedəndə də bilmirdi nə vaxt qayıdacaq. Elə olurdu bir aydan sonra qayıdırdılar, elə də olurdu, səfər altı ayadək uzanırdı.
Fəxrəddin evdə bir gün, iki gün oturdu, darıxdı. Elə əsgər paltarında kəndin aralığına çıxdı. Anası da üstün vurmadı. Demədi ki, üstündən hələ də müharibənin iyi gələn paltarını dəyiş. Day o soyxanı çıxart, birdəfəlik tulla. Dedi birdən xətrinə dəyər.
Kəndin aralığında yumdu-tapdı, şifer-şifer, qovala-qaç oynayan kiçik yaşlı uşaqlardan başqa heç kim gözə dəymirdi, əli bel, kələnti tutan hər kəs işində, gücündəydi. Aralıqda ha o yana, bu yana fırlandısa, özünə yer tapa bilmədi. Evə qayıdıb atasının qoşalüləsini götürdü.
-Ağrın alım, hara gedirsən?
Fəxrəddinin hərəkətlərini diqqətlə izləyən anası tüfəngə əl atdığını görcək bir göz qırpımında onun qabağına keçdi. Yaxşıxanım arvad qorxdu ki, kənddə kiminləsə sözü çəp gələr. Kiminləsə savaşar. Sonra da tüfənglə gedib bir xata-zad çıxardar.
-Narahat olma, ay ana. Heç kimlə ədavətim yoxdur. Kəndin aralığında bir adam yoxdur ki, söhbət edəsən. Hər kəs işində, gücündədir.
-Elə bizim də bir aləm işimiz-gücümüz var. Ancaq sənə qıymıram. Heç atan da razı olmaz. Gedəndə hələmhəlbət tapşırıb. Müharibədə çox əziyyət çəkmisən. Bir müddət dincəl, sonra yenə də kömək əlini uzadarsan.
-Nə deyirəm ki? Hələlik çıxıram, bir az fırlanam, kəndin yuxarılarına baxam. Bir az havamı dəyişəm, bir az eynim açılsın. Görüm meşəxoruzundan, quşdan, davşandan, porsuqdan girimə keçsə vuram.
-Porsuğu neynirsən vurub, ay Faxı?
-Porsuğun bilirsən, necə ləzzətli əti olur? Təmiz piy-palandır. Uşaqlarla gedib Araz qırağında o qədər vurmuşuq ki. Kartoşkayla qızardırsan, bəh-bəh.., dadından doymaq olmur.
-Səni and verirəm, Faxı, diqqətli ol. İndi camaatın çöldə-bayırda olan vaxtıdır. Kolda-kosda arvad-uşaq olar, sonra peşmançılığın çəkərik.
-Arxayın ol.
Həmin gündən Fəxrəddin səhər tezdən tüfəngi çiyninə salırdı, vaxtlı ikən evdən çıxır, bir də axşamçağı, şər qarışanda geriyə qayıdırdı. Bütün günü çöldə-bayırda olurdu. Heç əsgər paltarını da əynindən çıxartmırdı. Anası bir neçə dəfə təkid etsə də Fəxrəddin inadından dönmürdü.
-Ay ana, niyə başa düşmək istəmirsən? Birdən dava qızışdı, mən səngərdəkilərin köməyinə necə getməyim? Axı burada da cəbhə yaxındadır. Onda mən dərhal qaçıb cəbhədəkilərin yanına gedəcəyəm. İndi bizim üçün fərqi nədir, Haramı düzü, yoxsa Gülüstan – Xarxaput yoxuşu? Cəbhə elə cəbhədir, erməni də erməni. Nə qədər ki, biz ölənlərin qisasını almamışıq, mən əsgər paltarımı çıxarda bilmərəm. Hələ ki, ermənilər bizimkilərin analarını ağlar qoyub.
Fəxrəddin bunu deyib doluxsunmuşdu. İnsafən anası: “ya oğlumun canından davanın xofu çıxmır, ya da onun başına hava gəlir, Allah özü kömək olsun” deyə düşünmüş, daha heç bir söz deməmişdi. Mollanın yanına gedib kitab açdırmaq, Quran oxutdurmaq, lap elə dua yazdırmaq ağlından keçsə də ərinin qorxusundan qımışıb oturmuşdu yerində. “Allaha pənah, demişdi, necə olar, olar. Qanlı-qadalı müharibənin cəngindən qoruyan Allah özü bilən məsləhətdir!”
Fəxrəddinin əsgər paltarında, tüfəng də çiynində hər gün səhər tezdən kənd yuxarı getməsi uşaqların da diqqətini çəkmişdi. Odur ki, səhərlər beş-altı uşaq kəndin arasına çıxıb onun yolunu gözləyirdi. Elə ki, Fəxrəddin evdən çıxdı arxasınca düşüb kəndin yuxarısına kimi ötürürdülər. Çox vaxtlar onun sıravi əsgər yerişini yamsılamağa çalışır, həm də ağız-ağıza verib oxuyurdular:
Vətən bizi yetişdirib bu ellərə yolladı,
Bu torpağa qurban deyib Allaha ismarladı.
Marş irəli,
Azərbaycan əsgəri.
Fəxrəddin də bundan ruhlanır, uşaqlarla dostluq etməyə başlayırdı. Örüşdə çəpiş-quzu otaranlar da heyvanı o, gedən tərəfə haylayırdılar ki, həm görsünlər nə iş görür, həm də rast gəlsələr həmsöhbət olsunlar. Bir sözlə, kənddə böyükdən kiçiyə, hamının fikri-zikri Fəxrəddindəydi. Fəxrəddin də, insafən, hər gün ya bir quş, ya da dovşan vurur, kənd uşaqlarına peşkəş edirdi. “Aparın, verin birinizin anası bişirsin, yeyin” deyirdi. Uşaqlar sevincək ovu alıb kəndə tərəf götürülürdülər. Fəxrəddin də onların arxasınca bir xeyli baxdıqdan sonra səhər-səhər evdən çıxanda anası yemək qoyduğu torbasını sallaya-sallaya yavaş-yavaş evlərinə qayıdardı. Sanki o, ermənilərə olan hirsini çöl quşlarının, dovşanların üstünə tökməklə bir az sakitləşər, yüngülləşərdi.
Bir gün isə Fəxrəddinin ovqatını təlx edən hadisə baş verdi.
Həmin gün Fəxrəddin kənddən xeyli aralanmışdı. Uşaqlar da arxasınca gəlməkdən yorulduqdan sonra qayıdıb geriyə getmişdilər. Ətrafda tam sakitlik idi. Birdən iki çöl quşunun otluqda nə isə axtardıqlarını gördü. Onlar bir şey axtarmaqdan daha çox pişik siçanla oynayan kimi nə ilə isə oynaşırdılar, bəlkə də öz aralarında tullanıb-düşürdülər. Amma Fəxrəddinə elə gəldi ki, quşlar bir-biri ilə oynaşmır, siçan oynadırlar, lap ermənilərin bizim əsirləri oynatdıqları kimi. Baxdı, baxdı və qəflətən qəzəbi tutdu quşlara. Odur ki, tüfəngi sinəsinə qaldıraraq nişan alıb atdı. Güllə səsi ətrafa yayılan kimi quşlardan biri uçub yaxınlıqdakı təpənin üstündə dövrə vurmağa başladı və hündürlükdən qulaqbatırıcı səslə cingildədi. O biri quş isə yerindəcə mayallaq aşırdı. Fəxrəddin bir anlıq nə baş verdiyindən çaş-baş qaldı. Atəş səsindən onun özünün də qulaqları uğuldayırdı. Odur ki, elə uzaqdaca dayanıb mənzərəni bir müddət seyr etdi. Ov adətinə uyğun hərəkət etmədi, güllə dəymiş meşə quşuna tərəf gedib ovun başını üzməyə tələsmədi. Güllə səsini eşitcək örüşdə nə qədər çəpiş-quzu otaran uşaq vardısa hamısı hay-küylə Fəxrəddinin yanına axışıb gəldi.
Bu an uçub yaxınlıqdakı təpənin üstündə dövrə vuran quş daha da yüksəkliyə qalxaraq oradan sürətlə aşağıya, özünü ora-bura çırpan yoldaşının yanına şığıdı. Dimdiyini yaralı quşun dimdiyinə dayayıb cikkildədi. Bu an yaralı quş elə bir ciyilti qopardı ki, Fəxrəddin də, səsə gəlib ətrafa toplaşan uşaqlar da yerlərindəcə donub qaldılar. Bu mənzərəni göz lazım idi ki, görə. Yaralı quş başını o biri quşun boynuna sıxıb durmuşdu. Quşlar bu vəziyyətdə sanki qucaqlaşmışdılar. Beləcə, quşlar özlərini bir-birinə sıxmış vəziyyətdə bir müddət dayanıb sonra hər ikisi yerə çökdü. Fəxrəddinin yanına toplaşmış uşaqlar onun nə deyəcəyini gözləmədən quşların çökdüyü otluğa tərəf yüyürdülər. Fəxrəddin isə ayaqlarını sürüyə-sürüyə ağır addımlarla onların arxasınca getdi.
Uşaqlar hadisə yerinə yaxınlaşan kimi salamat quş göyə qalxdı. Bayaqkı kimi göydə bir neçə dövrə vurub uçub getdi. Gözdən itənə kimi onun arxasınca baxan uşaqlar yerdə böyrü üstə düşüb can verən quşu elə bil yaddan çıxartmışdılar. Fəxrəddin əyilib yaralı quşu qaldırdı və hər yerinə baxdı. Bədəninin heç bir yerində yara, zədə tapa bilmədi. Sadəcə, atdığı güllədən səpələnən qırmalardan biri quşun gözlərini kor etmiş, başını zədələmişdi. Elə bu an dünya-aləm Fəxrəddinin başına fırlandı. Bir vaxtlar baş vermiş hadisə gözlərinin qabağına gəldi. Müvazinətini itirəcəyindən qorxub yerə çöməldi. Onun gözləri qaraldı, xəyalı yenə də uzaqlara çəkib apardı, harda ki, od-alovun içindəydi.
Müharibənin qızğın çağıydı. Bədəncə qüvvətli, həm də diribaş olduğundan piyada qoşunları tabor komandiri onun kimi seçmə beş-altı əsgəri yanında ehtiyat qüvvə olaraq saxlayırdı. Döyüşlərdən çıxmış Fəxrəddin hərtərəfli hazırlıqlı döyüşçü sayılırdı, taborun bütün atıcı silahlarından sərrast atəş açmağı bacarırdı.
… Həmin gün Haramı düzəngahı od tutub yanırdı. Şişqayadan tutmuş Qaraxanbəyli çaxır zavodunadək uzanan ön cəbhədə baş qaldırıb irəliləmək müşkül məsələyə çevrilmişdi. Heç uşaq kimi iməkləmək də olmurdu. Ermənilər arxada “bəslədikləri” bütün ehtiyat qüvvələrini irəliyə ataraq səngərlərdə yerləşdirmiş, bir addım da geri çəkilmək fikrlndə deyildilər. Üç günlük həmlədən əldə nəticə etməyən yuxarı komandanlıq kömək üçün aviasiyaya müraciət etmişdi. Hər gün bir döyüş uçuşu edən təyyarələr isə istilik raketlərindən yayınmaq məqsədilə yarı yolda mühərrikləri söndürür, erməni səngərlərinə iki-üç yüz metr qalmış dönüş əməliyyatı keçirir, qulaqbatırıcı şarik bombalarını haraya gəldi tullayır və çıxıb gedirdilər. Öz ərazilərinə düşən bombalardan yayınmaq üçün gizlənməyə yer axtarmaqdan bezmiş tank taborunun komandiri aldığı tapşırığa görə motoatıcı tabor komandirinin yanına gəldi.
-Elçin, hazırsanmı? Bir az tez başlayaq əməliyyata, erməniləri buralardan uzaqlaşdıraq. Yoxsa bezmişəm öz bombalarımızdan şəxsi heyəti qorumağa.
-Mən hazıram.
-Onda nəyi gözləyirik? Gəl, başlayaq.
-Başlayaq.
Hücumqabağı həmlə qrupu toplandı, təlimatlandırıldı və döyüş əmri verildi. Tank tabor komandiri tank komandirlərini və sürücü-mexanikləri bir təpəcikdə toplayıb ərazininin kəşfini açıqladı. Sonra tank ekipajları da öz komandirləri tərəfindən təlimatlandırıldı, hücum istiqaməti, alınacaq səngərlər və hücumdan sonra dayanacaq nöqtələri dəqiqləşdirildi.
-Əməliyyatın gözlənilmədən və dərhal baş tutması üçün piyada bölüyü ilə birgə hücuma keçməliyik. Hücumu üç tank, bir PDM ilə həyata keçiririk. Piyada dəstələrdən beş-altı nəfər olmaqla tankın üzərində oturmalıdır. Onlar tankı piyada atəşindən, qumbaraatanlardan qorumalıdır ki, hədəfə doğru sürətli irəliləyiş olsun.
Tank taborunun komandiri nə qədər elədisə də piyadalar tankların üstünə qalxmadılar.
-Biz elə tankların yanı ilə qaça-qaça gedəcəyik.
Əlacsızlıqdan hücumu kortəbii başlamalı oldular. Bir göz qırpımında tanklar sürətlə irəlilədi və piyada qoşun geridə qaldı. Tanklar və PDM iki səngəri ermənilərdən boşaltdı. Tankların üstünə oturdulmuş tank taborunun radistləri və texniki xidmət əsgərləri həmin səngərlərə girdilər ki, geri qayıdan erməniləri səngərlərə buraxmasınlar. Sağ tərəfdə, bir az yüksəklikdə olan erməni postundan isə geridə qalmış piyadanı güllə ilə “biçməyə” başladılar. Çoxlu ölən və yaralananlar oldu.
Döyüşün qızğın çağında Fəxrəddin dostu Teymurun yaralandığını gördü. Onun yanında daha bir yaralı əsgər vardı. Hər ikisi yerə uzanmışdılar. Erməni snayperi durmadan onlara güllə atırdı.
-Teymuuur! Bir az arxaya sürün. – Fəxrəddin var səsi ilə qışqırdı. – Orada xəndək var…
Həqiqətən də bir az arxada köhnə arx yeri vardı. Sürünüb arxa girməklə erməni snayperinin gülləsindən yayınmaq olardı. Yaralının tərpəndiyini görən erməni snayperi durmadan güllə yağdırır, hər iki yaralının harası gəldi, nişan alıb atırdı.
-Mən gedirəmmm.., – deyə Fəxrəddin bağırdı. – Yaralıları çıxartmaq lazımdır.
-Otur, oturduğun yerdə. – Elçin komandir ona təpindi. – Sən hara gedirsən? Görmürsən erməni snayper güllələrini necə yağdırır?
-Yaralılar qanaxmadan ölə bilərlər.
-Sən gedərsən, səni də vurarlar. Qoy görək başımıza nə gəlir. İmkan düşən kimi yaralıları çıxardacağıq.
Bir ucdan erməni postunu güllə-baran etsələr də gizləndiyi nöqtə tapılmadığından erməni snayper susmaq bilmirdi. Tank taborunun komandiri ehtiyatda olan PDM-lə atəş açaraq həmin atəş nöqtəsini susdurmağa çalışdı. Bu zaman ermənilər ərazini irikalibrli minomyotdan atəşə tutdular.
Axşam şəvinik düşənə kimi nə qədər çalışdılarsa yaralıları çıxartmaq mümkün olmadı. Elə ki, araya qaranlıq çökdü, Fəxrəddin heç kimi gözləmədən götürüldü. Sanitar və əsgərlər iki xərək qapıb onun arxasınca qaçdılar.
-Teymurrr.., Teymur, gəlirəm.
Fəxrəddin az qala hıçqıra-hıçqıra qaçır, yıxılır, durub bir də qaçırdı.
Nəhayət, son dəfə üzüqoylu yıxılanda hiss etdi ki, çökəkliyə düşdü. “Aha, deməli bura yuxarıdan gördüyümüz həmin o çökəklikdir, köhnə arx yeridir. Teymur harada olsa buralardadır. Mən indi onları tapacağam. Onlara kömək etmək lazımdır. Onları xilas etmək gərəkdir”. Fəxrəddin burnunda isti maye hiss etdi. Əlini vuranda qana bulaşdığını gördü, yıxılanda burnu zədələnmiş, qanamışdı. O, indi hiss etdi ki, başının üstündən güllələr sağa-sola səpələnir. Ayağa qalxmadan sürünməyə başladı. Hələ tam qaranlıq düşməmişdi, alatoranlıq idi. Güclə də olsa seçilirdi ki, bir neçə addımlıqda iki qaraltı görünür. Ayağa qalxıb qaraltılara tərəf qaçdı.
Fəxrəddin yaxınlaşan kimi bir-birindən beş-altı addımlıqda uzanmış yaralıları tanıdı. Teymur elə uzanmışdı ki, sanki onu kimsə üzüqibləyə çevirmişdi.
-Teymurrr! – deyib Fəxrəddin dizlərini yerə atdı. Cəld onun başını yerdən qaldırıb dizinin üstünə qoydu. – Teymur, Teymur. – Yavaşca silkələdi.
-Sən…sən? – Teymur göz qapaqlarını açmadan güclə eşidiləcək tərzdə pıçıldadı.
-Mənəm, Teymur, mənəm, Faxıdı. Gəldim ki, səni aparam. Qorxma, gözlərini aç, qoymaram öləsən.
-Bilir…dim… ki, gəl…ə…cək…sən.
Teymur son gücünü toplayıb göz qapaqlarını qaldırdı, Fəxrəddini süzdü. Sonra başı düşdü və huşunu itirdi.
-Teymurrr! – Fəxrəddin var gücü ilə qışqırdı.
…Fəxrəddinin gözünün qabağından Teymurun son baxışları uzun müddət getmədi. İndi quşların bu haləti ona həmin səhnənin dəhşətini yenidən yaşatdı. Xeyli müddət yerə oturub özünü cəmləşdirən Fəxrəddin ayağa qalxdı və dabanına tüpürüb evə üz tutdu. Həyətə girənə kimi özünü saxladı. Elə ki, həyətə daxil oldu, yemək çantasını bir tərəfə tullayıb tüfəngi çiynindən endirdi. Lüləsindən tutub qundağını tut ağacına döyəcləməyə başladı. Çırpdı, çırpdı, sındırdı. Səs-küyə həyətə çıxan anası bu hadisəni görüb qorxdu.
-Ay oğul, bu nə haldır? Sən nə edirsən? – Yaxşıxanım arvad oğlunun bu halından təşvişə düşüb az qala qonşular eşidəcək qədər ucadan soruşdu.
Fəxrəddin heç bir söz demədən tüfəngin çiliklənmiş qundağını həyətdə çırthaçırtla yanan ocağa atdı. Anası həyətdə ocaq qalayıb üstə toy qazanında su qoymuşdu ki, qızsın. Sonra həmin su ilə paltar yuyacaqdı. Tüfəngin lüləsini isə zibil yeşiyinə tulladı.
-Ay oğul, sən nə elədin? İndi atana nə cavab verəcəyəm?
-Anaaa! – deyə bağırdı. – Bu tüfəngin qalmağını istəyirsən, ya mənim dəli olmağımı? Bu tüfəngə görə az qalıram ki, dəli olam.
-Başına dönüm, ay oğul. Bu tüfəng sənə nə etdi ki? Sən niyə dəli olursan?
-Ona görə ki, mən bu tüfənglə günahsız quşları vurub öldürdüm. Bu tüfəngi hər dəfə divardan asılı gördükcə mən o dünyaya gedib gələcəyəm. Neçə dəfə o cəhənnəm əzabını yaşayacağam. Bu tüfəng qaldıqca atəş açılacaq. Atəş açıldıqca ürəklər qırılacaq, canlılar məhv olacaq. Mən bundan sonra canlıların məhv olmasını istəmirəm. Tüfənglərin atəş açmasını istəmirəm. Bildinmi, ana?!
-Bildim oğul, bildim! – Yaxşıxanım ana yaşmağının ucu ilə göz yaşlarını sildi. – Erməni yansın ki, dava başlayıb bizi bu günə qoydu. – Sonra yaxınlaşıb hıçqıra-hıçqıra göz yaşlarını ürəyinə axıdan oğlunun boynunu qucaqladı. Tüfəngi sındırmağına sındırdın. Lap yaxşı elədin. Sən çalış tüfəngin əməlini sındırıb ürəyindən çıxart tulla. Mehrini Allahın yaratdığı heyvanlarla xoş elə. Qapımızda saxladığımız toyuq-cücəyə xoş səslə səslən, bir ovuc buğda götürüb səp, quzuların qabağına ot qoy, vaxtın olanda ağıldan çıxart, apar örüşdə bir az otar. Müharibənin acılarını beynindən çıxarda bilməsən də ürəyindən çıxart. Qoyma qara qan olub qəlbində laxtalansın. Yoxsa səni həmişə incidəcək.
Elə həmin gündən…
-Komandir! – Fəxrəddin müraciət etdi. – Elə həmin vaxtdan, o hadisədən sonra, bax, orda otlayan quzulara bağlanmışam. – deyə əli ilə biçənəyin o başında bir yerə toplaşıb köyşək vuran toxluları göstərdi. – Ot biçirəm. Onlara qış tədarükü görürəm. Həm də sanatoriyanın qarovulçusuyam. Bayaq hardansa qulağıma güllə səsi gəldi, sonra quşlar tükürpədici cikkilti çıxartdılar. Bu andıra qalmış qazın fışıltısı da bir yandan… Ona görə də pis oldun. Siz Allah, bağışlayın, özümdə deyildim.
-Siz tanışsınızmı? – deyə inqloy nənələr dincəlməyə getdiyindən onlara yaxınlaşan Lamiyə üzünü Ərdosta tutub soruşdu. – Bayaqdan nə yaman şirin-şirin söhbətləşirsiniz?
-Həm tanışıq, həm də yox. Necə bəyəm?
-Heç. Elə-belə soruşdum. Bir-birinizi tanıyıb-tanımadığınızı necə başa düşək?
-Fəxrəddinlə mən ermənilərə qarşı eyni cəbhədə vuruşmuşam. Eyni acıları, eyni hissləri yaşamışıq. Ancaq… bəlkə də, orada görüşməmişik, rastlaşmamışıq.
-Komandir, heyvanların, quşların dostluğu insanların dostluğundan möhkəm olur. Mən hələ də özümü bağışlaya bilmirəm ki, niyə dərhal Teymuru çıxarmağa getmədim. O, çox qan itirmişdi, amma canını tapşırmamışdı, damarında son damla qanı qalanadək məni gözləmişdi. Bəlkə də… vaxtında yetişsəydik, Teymur ölməyəcəkdi. – Fəxrəddin bulud kimi doluxsundu.
-Fəxrəddin, özünü günahkar sayıb qınama. – Ərdost ona toxtaxlıq verməyə çalışdı. – Teymurun da yazısı ora qədərmiş.
-Yox, komandir. Teymur qismətini yox, məni gözləyirmiş. O, özü son nəfəsində belə dedi. Dedi ki, Faxı, arxamca heç kim gəlməsə də sənin gələcəyinə inanırdım. Bilirdim ki, gələcəksən. Dedi və başını dizimin üstünə qoyaraq rahatlaşdı. Bundan sonra canını tapşırdı.
Fəxrəddin bunu deyib başını əllərinin arasına alaraq uşaq kimi hönkürdü.
-Özünü ələ al, Faxı, sən uşaq deyilsən. – deyə Ərdost ona təsəlli vermək istədi.
-Gəl, gedək. – Lamiyə ərinin əlindən tutub dartdı. Yavaş-yavaş Fəxrəddindən aralanıb öz otaqlarına tərəf getdilər. – Qoy, doyunca ağlasın, yüngülləşsin. İndi onun üçün ən böyük təsəlli tək-tənha qalıb doyunca ağlamaqdır.
