Gərək ki, AMEA N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu “İlin ədəbi yekunu” layihəsinə 2017-ci ildə start verib. Bunun hansı ildə başlanmasının bir o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Əsas odur ki, bu layihənin müəllifi ədəbiyyata bir o qədər də dəxli olmayan, hazırda AMEA-ya rəhbərlik edən, eyni zamanda Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsində ştatda oturan akademik İsa Həbibbəylidir.
Hər il janrlar üzrə əməkdaşlar arasında bölgü aparılır və onların hazırladıqları “məqalə-hesabat”lar əvvəlcə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunur, sonra məcmuə şəklində çapa gedir. Artıq neçə ildir ki, bu proses davam etdirilir. İlk illərin hesabatlarını nəzərdən keçirdikdə son – 2024-cü ilin yekunlarına baxdıqda adamı dəhşət bürüyür. Doğrudanmı bunların ədəbi proseslərdən xəbərləri olmur? Yoxsa texniki vasitələr üzərindən ədəbi dərgiləri izləmək bu qədər çətin bir prosesdir? Onda onlar hər ay maaş kartlarını bankomata daxil edib dövlət vəsaitini alanda vicdanları qarşısında xəcalət çəkmirlərmi?
Hardasan, ay Mirzə Cəlil?! Kompüter çıxandan qələm sıradan çıxıb, kəsəri görünmür…
2024-cü ilin yekunlarına dair yazılan məqalələri bitdə-bitdə oxudum. Bir daha əmin oldum ki, bu il “məqalə-hesabat” hazırlayan Ədəbiyyat institutu əməkdaşlarının nəinki ədəbi prosesdən, heç ölkədə gedən digər hadisələrdən də doğru-dürüst məlumatları yoxdur. (Bunu ədəbiyyat tariximiz naminə mütləq vurğulamalıyam! Yaşadığın ölkənin ictimai-siyasi həyatına bu qədər biganəlik hardan qaynaqlanır?)
Ad çəkməyəcəyəm, çünki onlar üçün böyük şərəf sayılar. Deyək ki, uşaq yaradıcılığında Vahid Zəlilin adını xüsusilə vurğulayırlar. 2024-cü il üzrə neçə gün axtarış aparsam da imza sahibinin heç bir mətninə rast gəlmədim. Adam il ərzində heç bir mətn çap etdirməyib, saytlarda yerləşdirməyib. Bəlkə əlyazmasından xəbər tutub yazıblar? Bu iş adıçəkilən institutun əməkdaşlarına xas olan xüsusiyyətdir. Bir dəfə də rastıma çıxmışdı. Qocaşir Munisli Həsən Yuvarlı imzalı yazıçının hələ heç yerdə dərc olunmayan bir hekayəsi haqda palaz boyda məqalə yazıb dərc etdirmişdi. Sonralar həmin hekayəni çox gözlədim, nəhayət, ədəbiyyata dəxli olmayan bir saytda qarşıma çıxdı.
Bölgə ədəbiyyatından məqalə-hesabat hazırlayan yaddaşsız alim dərhal Yazdagülül imzasını çəkir, sonra da tanıdığı, nə vaxtsa haqlarında bəytərifi yazdığı adamların imzalarını düzür cərgəyə. Buyurun, siz də axtarın. 2024-cü ildə fəaliyyət göstərən hansısa, hətta ədəbiyyata dəxli olmayan məhəlli saytlarda, qəzet nüsxələrində Yazdagülün mətnini tapın və mənə çəpəki baxın! Vallah, yoxdur. Təkcə 2024-cü ildə yox, son dörd-beş ildə Yazdagül əlinə qələm götürüb heç nə yazmayıb.
Bölgələrdə ədəbi proseslər heç də paytaxdan zəif deyil. Hətta bəzi rayonlarda iki və daha artıq ədəbi məclis fəaliyyət göstərir. Bölgələrdə ədəbi dərnəklərin min illik tarixi var. Dahi Nizami Gəncəvi ildə bir dəfə Gəncədə ədəbi məclis təşkil edərmiş. Onun məclisinə uzaq Dərbənd mahalından da şairlər gələrmiş. Qədim Naxçıvanda Ehsan xanın qızı Qönçəbəyimin təşkil etdiyi ədəbi məclisə gürcü şairlərinin gəldiyi barədə arxivlərdə məlumat var. Orta əsrlərdə Həkəri bölgəsinin Məmmədbəyli kəndində Məhəmməd bəyin qızı Yaxşı xanımın təşkil etdiyi ədəbi məclisə başda Sarı Aşıq olmaqla cümlə Qarabağ və Zəngəzur şairlərinin, aşıqlarının təşrif buyurduğu barədə rəvayətlər dolaşmaqdadır.
Sovet dövründə yenilənmiş dərnək, məclis ənənələri bölgələrdə indi də davam etdirilir. Onlardan Lənkəran, Xaçmaz, Şabran, Qəbələ, İsmayıllı, Ağsu, Mingəçevir, Qazax, Beyləqan və başqa bölgələrin adını cəsarətlə çəkmək olar. Təəssüflər olsun ki, ədəbi proses haqda məqalə-hesabat hazırlayan əksər əməkdaşlar bunu görmək istəmirlər. Görmək istədikləri hallar isə həqiqəti əks etdirmir.
Belə olan halda onlar bu məlumatları hardan götürürlər? Yuxuda görürlər? Yuxarıdan kimsə deyir? Rəhbərə yarınmağa çalışırlar? Bilmirəm, vallah, mən də bilmirəm. Bir onu bilirəm ki, onlar rəhbərləri İsa Həbibbəylini də saymırlar. Saysaydılar, ona hörmət qoysaydılar, heç olmasa ildə bircə dəfə institutun kitabxanasına girib yeni nəşrləri vərəqləyərdilər.
Nəticə etibarı ilə AMEA N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutu əməkdaşlarının hazırladığı hesabat-məqalələr haqqımızda dünya ədəbiyyatşünaslarının dediyi “dost-tanış ədəbiyyatı üzrə bəytərifi” kimi gopologiyadan başqa bir şey deyildir.
Əli Bəy Azəri
