XƏZAN №3(66)
https://losman.ru/x%c9%99zan-jurnali-66-pdf/
Min ildən çoxdur ki, ədəbiyyat yaranıb və ədəbiyyatla bərabər tərcümə də mövcuddur.
Bütün xalqlar bir-birindən tərcümələr edir.
Müxtəlif xalqlar bir-birini tərcümələr vasitəsilə tanıyır. Bir xalqın başqa xalqın həyat tərzini, adət-ənənələrini, milli geyimini, mətbəx qaydalarını, tarixi abidələrini və digər milli dəyərlərini öyrənməkdə bədii tərcümələrin rolu böyükdür, danılmazdır, əvəzsizdir.
Tərcümə qəliz məsələdir. Mənəm-mənəm deyənlər də tərcümə məsələsində büdrəyiblər.
Çünki hər bir xalqın bəlli çərçivədə işlək dili, bu dilə daxil olunmuş sözləri mövcuddur. Mən inanmaram ki, xalqların sözləri bununla bitmiş olsun. Hər bir xalqın şair-yazıçıları öz xalqlarının dilini zənginləşdirməyə çalışmalıdırlar. Onlar el arasında itib-batmaqda, arxaikləşməkdə olan sözlərdən geninə, boluna istifadə etməlidirlər ki, xalqın gen yaddaşından silinməsin. Bir də bəlli çərçivədə olan sözlər heç vaxt xalqın bütün sözlərini ehtiva edə bilməz.
Dövlət himayəsində olan dilçi alimlərlə şair, yazıçıların dil üzərində davası hər zaman olub, olacaqdır. Hər xalqın dilçi alimləri arasında vətəncanlıları olduğu kimi parabeyinləri də istisna deyil. Bəzən həmin parabeyinlərin səlahiyyət sahibi olduğu zaman dil diffuziyaya uğrayır, doğma sözlər sıradan çıxarılır, ya da təhrif olunur. Ötən illər ərzində dost-doğma “hörümçək” sözümüz sıxışdırılıb dalana dirəndi, yerinə Avropadan “spayder” sözünü möhürlədilər, baxmayaraq ki, xalq, o cümlədən şair-yazıçılar həmin sözü leksikonlarına salmadı, danışıqlarında və əsərlərində “hörümçək” sözünü bəh-bəhlə işlətməkdədirlər. Səlahiyyət sahibi olan elə həmin dilçi alimlərin ucbatından az qalmışdı ki, “dovşan” sözü dəyişdirilib “davşan”, ya da “doşan” olsun.
Hələ də “bağça” sözü ilə “baxça”nın fərqini anlamırlar. Nə vaxtsa, səlahiyyət sahibi olmuş həmin dilçi parabeyin alimlərin ucbatından qəbul olunub ki, “baxça” sözü yalnız uşaqların məktəbəqədər tərbiyəsi ilə məşğul olan müəssisəyə deyilsin. Deyək ki, bu, Sovet dövründə beləydi. Əslində heç o vaxt da belə olmamalıydı.
Ruslar “detskiy sad” deyirlər. Hərfi tərcümədə “uşaq bağı” olmalıdı. “Sad” sözü ruscadan tərcümədə istənilən halda “bağ”dır. Belə olan halda niyə “baxça” deyirsiniz, günahı da rusların üzərinə atırsınız? Yenə də dardüşüncəli dilçi alimlərin “zəhməti” öz bəhrəsini göstərməkdədir.
Az qala Azərbaycan xalqının kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan böyük bir hissəsi “baxça” ilə “bağça”nın fərqini gözəl bilir. Ancaq kimdir kəndçinin rəyini nəzərə alan? Hər hansı bir şair, yazıçı bunu öz əsərində işlədən kimi dərhal meşşan təbiətli tənqidçilər düşür üstünə.
Belə hallar onlarladır. Güman edirəm ki, bu cür qəliz yanaşma Azərbaycanda olduğu kimi Özbəkistanda da var, Rusiyada da, dünyanın digər ölkələrində də.
Hekayəmi rus dilinə tərcümə edən adlı-sanlı tərcüməçilərdən biri belə bir səhvə yol vermişdi. Hekayədə olan “soyuq kar eləməsin deyə isti geyinib evdən çıxdı” cümləsini “çtobı xolod eqo ne sdelal qluxim, poteplo odelsya i vışyol iz doma” kimi tərcümə eləmişdi. Azərbaycan dili zəngin dildir. Eyni cür yazılan və səslənən sözlər cümlədəki işlənmə vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif mənalar verir. Burda “kar” sözü təsir mənasındadır.
Başqa bir nümunəyə nəzər salaq. “Karlı kişi küçə qadınını da arvad eləyər” cümləsini “Qulaqdan kar kişi küçə ilə gedən qadını da arvad eliyər” kimi tərcümə ediblər. Belə hallar da onlarla, bəlkə də yüzlərlədir. Odur ki, onsuz da qəliz olan məsələni bir az da dərinə gedib daha da qəlizləşdirməyək. Bunun birbaşa mətləbə dəxli olmasa da dolayısı ilə aidiyyatı var. Odur ki, sadalamaqla bir növ aydınlıq gətirmiş oldum.
*** Şumer mifologiyasına görə Azərbaycan və Özbək xalqları qardaşdırlar, bir atanın övladlarıdırlar. Az adlı ata bir oğluna (Az-ər)Azər, o biri oğluna (Az-bəy)Azbəy deyib. Sonralar Azər də qardaşı kimi (bay) bəy sonluğu götürüb və bu nəsildən artıb törəyənlər bir-birlərinə can deyib, can eşidiblər. Nəticədə Azər-bay(bəy)-can olub. Azbəy isə Türküstan ellərində qonşularının səsləndirdiyi kimi Az-bəy, Oz-bəy, Uz-bəy və sonda Özbəy deyimində qərarlaşıb. Hər iki xalqın ümumi nağılları, əsatirləri və ən başlıcası bir Dədə Qorqudları var. Bu iki qardaş xalqın bir-birinə qarşı doğma münasibəti min illərdir ki, davam edir. Azərbaycan-Özbəkistan qardaşlığı sonsuzdur, sarsılmazdır, əbədidir.
*** Sovet dövründə Azərbaycan – Özbəkistan əlaqələri daha faydalı şəkildə inkişaf etdirilib.
Əlbəttə ki, şair-yazıçıların rolu xüsusi olub. Dövlət proqramı çərçivəsində qarşılıqlı sosializm öhdəlikləri, yarışları təşkil olunub. Azərbaycan ədəbiyyatı Özbəkistanda, Özbək ədəbiyyatı Azərbaycanda tərcümə, nəşr olunub, təbliğatı aparılıb. Şairlər arasında dostluq münasibətləri bu təbliğatı bir az da yüksəldib. Filmlər çəkilib.
Sovet hökuməti dağılandan – ölkələr müstəqilliyə qovuşandan sonra da bu müqəddəs iş davam etdirilib. Bu işi dövlət səviyyəsində, bir vəzifə borcu kimi aparanları qeyd etmək istəmirəm. Onların pafoslu çıxışları, dəbdəbəli sözlərlə bəzənmiş məqalələri internetdə yerləşdirilib və istənilən şəxs maraqlana bilər. Hətta QHT (Qeyri-Hökumət Təşkilatı) adı altında qrant qamarlayanlar da burdan bəhrələnməyə çalışıblar. Bu da öz yerində. Ancaq elə imzalar var ki, onlar bu dostluğa, bu qardaşlıq körpüsünə səmimi qəlbdən bağlıdırlar. Belələrindən ilk ağlıma gələn Şahməmməd Dağlaroğludur.
Şahməmməd Dağlaroğlu əyalətdə yaşayan şairdir. Hərbi xidməti Özbəkistanda keçib.
Özbəkcə danışanda qıraqdan durub baxsan, özbəkdən ayıra bilməzsən. O, özbək şairlərinin şeirlərini Azərbaycan dilinə ustalıqla tərcümə edir və istifadəsində olan ən böyük təbliğat vasitəsi saydığı FB səhifəsində paylaşır. Bir neçə dəfə həmin şeirlərdən jurnalda çap etməyi xahiş edib, məmnuniyyətlə yerinə yetirmişəm. Onda Özbək ədəbiyyatına olan ehtiram heç də Azərbaycan ədəbiyyatına olan hörmətdən aşağı deyil.
Şair Damət Salmanoğlu da Özbək ədəbiyyatının vurğunudur. O, Özbəkistana gedib-qayıdandan sonra “Özbəkistana salam” adlı lirik poema ilə çıxış etdi. Onun bu poeması hər iki ölkədə rəğbətlə qarşılandı. Özbək şairi Gülzirə Şərifova həmin poemanı Özbək dilinə tərcümə etdi. Sonra şairin digər şeirləri də Özbək dilinə tərcümə olundu. Şair Özbəkistana dəvət olundu.
Daşkənddə, mötəbər yerlərdə kitabın təqdimatı keçirildi. Universitetlərin birində Damət Salmanoğlu ilə görüş təşkil olundu.
Şair Anar Əhmədovu da təmənnasız Özbək ədəbiyyatı vurğunlarından hesab etmək olar. O, vaxtaşırı Özbək şairləri ilə əlaqə qurur, onların şeirlərindən Azərbaycan dilinə tərcümələr etdirir, həmin tərcümələri qəzet, jurnallarda çap etdirib yayır, hətta poçt vasitəsilə Özbəkistana göndərir.
Mənə görə, bu üç şəxsin xidməti bütövlükdə vəzifə borclarını yerinə yetirənlərlə QHT xəttindən pul umanların birlikdə gördükləri işlərdən qat-qat yüksəkdir.
Rəhmət Babacanı da bu üç şəxsdən biri – şair Anar Əhmədov mənimlə tanış etdi. Düzdür, imzasını daha əvvəlcədən eşitmişdim. Yaşar Qasımbəyli də jurnalda Özbək dilindən tərcümə çap etdirəndə ondan bəhs etmişdi. Bu sahədə çox fəallıq göstərdiyini vurğulamışdı.
Rəhmət BABACAN 19 dekabr 1998-ci ildə Özbəkistanın Xarəzm vilayətinin Şavat rayonunda anadan olub. “İstirab fısıltısı” və “Üzbəüz” adlı şeir kitablarinin müəllifidir.
Rəhmət Babacan böyük zəhmət hesabına bir qrup Özbək şair və yazıçıların əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. İlk baxışda, kompüter proqramından istifadə etdiyi güman olunur. Çünki tərcümələr bəzi yerlərdə hərfi və səthi görünür, bədii tərcümədən seçilir. Biz onları çapa hazırlayanda diqqətlə öyrəndik, Rəhmət Babacanın seçiminə yüksək dəyər verdik. Belə ki, əsərlər seçmədir, dərin mənalarla zəngindir.
Elə sözlər var ki, onları dəyişmək, əvəzləmək mümkünsüzdür, dərhal məna dəyişə bilər. Odur ki, onların hərfi tərcüməsi bədii tərcümədən qüvvətli görünür. Biz bu tərcümələrdə Özbək dilinin şirinliyini, doğmalığını hiss edirik. Bir daha əmin oluruq ki, Azərbaycan – Özbəkistan mənəvi bağlılığı daimidir, heç vaxt sarsılmaz, sonsuzluğa qədər davam edəcəkdir.
ƏLİ BƏY AZƏRİ
04.05.2025, Bakı şəhəri
