İlk dəfəydi İstanbulu göydən seyr edirdim. Bərli, bəzəkli binalar günəşin al şüaları fonunda bərq vuraraq min bir rəngə çevrilirdi. Elə bil şəhər güllü gülüstana dönmüşdü, kiminsə pişvazına hazırlaşırdı. Seyr etdikcə ürəyim riqqətə gəlirdi.
İstanbula gəlişim yolüstüydü. Gedəndə də İstanbuldan keçib getməliydim, qayıdanda da. Buranın hava limanı Yaşıl köydə yerləşir. Aeroporta qədəm basana kimi nə məqsədlə gəldiyimin gerçəkliyinə varmamışdım.
Dünyanın gözü İstanbul çox qədim bir türk şəhəridir. Günü-gündən boy verən hündür binaları, parkları, xiyabanları ilə şəhər nə qədər müasirləşdirilib gözəlləşdirilsə də bəzi yerlərində qədimliyi qorunub saxlanılırdı. İki qitənin asma körpü ilə birləşdiyi bölgədə dəniz sahilində salınmış füsunkar təbiətə malik yaşamalı bir məkandır. Tərifini eşidənlər bircə dəfə də olsa İstanbulda dincəlmək, orda qonaq qalmaq arzusuna düşürlər. Mən də hamı kimi…
-İstanbul-İrəvan uçakına minik başlanıyor.
Elanı eşidər-eşitməz, bunu başımın üstündə dayanan sədrin əmri kimi qəbul etdim və oturduğum yerdən dik atılaraq dərhal ayağa qalxdım. Tələsik keçidə yaxınlaşıb sırada növbə tutdum.
İrəvana uçmalıydım. İndi bunu sözlə demək çox asandı. Başım dumanlı, fikirlərim qarışıqdı. Hara gedirdim? Nəyə gedirdim? Niyə gedirdim? Bunlar mənə həm bəlliydi, həm də məchul bir məsələyə bənzəyirdi. İki yüz əlli mindən çox azərbaycanlının başına olmazın oyunlarını açan, son nəfərinədək ölkədən qovaraq çıxardan, Qarabağ adı altında böyük bir ərazini işğal edən, uzun müddətdir “Atəşkəs” elan olunsa da atəşi bir gün belə dayandırmayan, imkan düşdükcə əsgərlərimizi öldürən, yaralayan düşmən ölkənin paytaxtına getmək təsəvvürə gətiriləsi məsələ deyildi. Dünyanın istənilən ölkəsində dinc diplomatlara qarşı sui-qəsdlər törədən və həmişə cəzasız qalan yalnız ermənilərin yaşadığı ölkəyə gedəcəyimi göz önünə gətirəndə qeyri-ixtiyari həyəcanlanırdım. Başqa çıxış yolum yoxuydu, getməliydim, mütləq getməliydim. Tapşırıq beləydi. Bakıdan bu məqsədlə göndərmişdilər. Nümayəndə olaraq Milli Məclisin ən gənc deputatı kimi məni seçmişdilər. Düzdür, məndən daha kiçik yaşlılar da vardı parlamentdə, lakin onlar ikinci, ya üçüncü dönəm idi seçilirdilər. Mən isə birinci dəfəydi parlamentə düşürdüm. Bəlkə elə buna görə mənim namizədliyim qəbul edilmişdi? Beynəlxalq Konfransda Azərbaycanı təmsil edəcəkdim. Belə bir etimadı qazandığıma görə sevincliydim. Amma harda təmsil edəcəkdim? Düşmən ölkənin paytaxtındamı? Bu kimə və nəyə lazım idi? Adlı-sanlı, təcrübəli deputatlar ola-ola niyə məni seçdiklərini də anlamırdım. Son seçkidən bir ay keçirdi, cəmi dörd-beş dəfə iclas keçirilmişdi. İclaslarda heç durub çıxış da eləməmişdim. Hansısa müzakirədə ağzımı açıb bir kəlmə söz də deməmişdim. Niyə, hansı xidmətlərimə görə məni seçmişdilər, bilmirdim. Hətta sədr də təfsilatı ilə izah eləmədi, eləcə qısa təlimat verdi: “O qədər də vacib konfrans deyil. Sadəcə, iştirak etmək lazımdı. Çox güman ki, çıxış da eləməyəcəksən. Yox, əgər söz verərlərsə, üç-beş kəlmə Qafqazda sülh və əmin-amanlıq tərəfdaşı olduğumuzu vurğulayacaqsan. Vəssalam!” — dedi. Ən əsası beynəlxalq tədbirdə iştirak etməkdi. Deməsinlər ki, Azərbaycan qorxdu, nümayəndə göndərmədi. Ortada prinspiallıq vardı, getməliydim.
Trapa ayağımı qoyanda hələ də yuxudaydım. “Ey dili-qafil! Bunlar məni hara göndərirlər?!” Müharibə şəraitində olduğumuz iyirmi ildən artıqdır ki, torpaqlarımızı yağmalayan, yaşayış məntəqələrini tarixi abidələri ilə birlikdə dağıdıb xarabaya çevirən bir ölkəyə gedib konfransda oturub görüntü yaradacaqdım. O ölkədə ki, onlarla diplomatımızı qətlə yetiriblər və beynəlxalq aləm bir dəfə də olsun erməniləri nəinki qınanmayıb, heç münasibətini bildirib səbəbini də soruşmayıb.
Getdikcə həyəcanlanırdım.
Salona keçib öz yerimi tutdum. Cibimdən ürək dərmanı çıxardıb dilimin altına qoydum. Sümürdüm. Dilimin altından başlanan nanəli sərinlik bütün bədənimə yayıldı, sakitləşdim. Hələ də qəbul edə bilmirdim ki, İrəvana uçuram.
Türkiyə 1993-cü ildə ermənilərin Kəlbəcər rayonunu işğal etdiyini səbəb göstərərək Ermənistanla sərhədləri bağlayıb, bütün mədəni və iqtisadi əlaqələri kəsdi. Bunu dəfələrlə yüksək kürsülərdən səsləndiriblər, özüm eşitmişəm. Ortada gəzən söz-söhbət isə başqaydı. Gürcüstan üzərindən ticarət dövriyyəsi davam edirdi. Şənbə günləri İstanbul-İrəvan-İstanbul reysi üzrə təyyarə uçuşu keçirilirdi. Türkiyə rəsmiləri bunu danırdılar. Hətta bir dəfə televiziyada aparıcı qız Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ölkəmizdə işgüzar səfərdə olan nümayəndəsindən bunu soruşdu.
-Hə, qızım, böylə bir şey olub. Hansısa özəl şirkət həftədə bir dəfə olmaqla İstanbul-İrəvan reysini keçirəcək uçaq kirayələyib. Amma dövlət bunu bilincə tez qarşısını alıb. Türkiyənin Ermənistanla heç bir ilişkisi yoxdur və Azərbaycan torpaqları işğaldan tamamilə azad olunana qədər bu məsələ söz konusu ola bilməz.
Nə deyim ki… Mən də hamı kimi inanmışdım.
“Aşıq gördüyünü çağırar”, deyiblər. Parlamentdə sədrin mənə “İrəvana gedəcəksən” deməyində ilk ağlıma gələn Tiflis, sonra isə Moskva şəhəri oldu. Ağlıma gəlməzdi ki, İstanbul – İrəvan təyyarəsi uçuşlarını davam etdirir.
-Səlamün-əleyküm.
Yanımda oturan yekəpərin təmiz Bakı ləhcəsində salamlamağı məni fikirdən ayırdı. Yenə də elə bildim ki, təyyarəyə səhv minmişəm, Bakıya uçuram.
-Əleykümə salam. – Mən də onu öz dilimizdə salamladım. – Bakıya uçuruq?
-Yox! Yerevana, — deyə təmkinlə cavab verdi.
Görəsən, bu qədər adamın içində azərbaycanlı olduğumu hardan bilmişdi? Yenidən həyəcanım artmağa başladı.
-Hardan bildiniz ki, azərbaycanlıyam?
-Bunu bilmək bizim üçün heç vaxt problem olmayıb. – Gülümsündü. – Mən özüm də bakılıyam, orda doğulub boya-başa çatmışam.
Yenə maraq üstün gəldi, xırdaçılığına vardım.
-Bakının harasındansınız?
-Vosmoydanam, — dedi. – Çalbaş Aşotun oğluyam. Orda bizi tanımayan yoxdu. Bazarda balıq toçkamız vardı, şəhərin bərkgedənlərinə balıq bizdən gedirdi. Yolun altındakı binanın padvalında da atamın ayaqqabı sexi işləyirdi. Bakı mağazalarında satılan təmiz fabriçni “Era”, “Masis” ayaqqabıları orda hazırlanırdı…
Yekəpər məni əməlli-başlı heyrətləndirmişdi, erməni olasan, “Çalbaş” ləqəbi ilə tanınasan…
-İndi İrəvanda yaşayırsınız? – Elə-belə, sözgəlişi soruşdum.
-Yox!
-İstanbulda?
-Ara qarışandan sonra Moskvaya köçdük. – O, qaşlarını düyünləsə də çox təmkinlə cavab verdi. – İndi Nyu-Yorkda yaşayıram.
-İrəvana gəlməkdə xeyirdimi? Yoxsa siz də mənim kimi Beynəlxalq Konfransda iştirak etmək üçün nümayəndə seçilmisiniz?
-Hə. – dedi. – Bura gəlməkdə həm də konfransda iştirak edəcəm. Lakin əsas məqsədim başqadır.
Daha heç nə soruşmadım, lazım bilsə, özünün deyəcəyini düşündüm.
-Bizim orda böyük bir təşkilat var. – Yol yoldaşım sözünə davam etdi. – Xeyirxahlıqla məşğuluq. Mən indi bir ay, bəlkə də bir az çox, burda qalıb təşkilatın işlərini yerinə yetirməliyəm.
-Harda? İrəvanda?
-Yox, — dedi. – Nəhayət ki, azərbaycanlıların işğalından azad elədiyimiz qədim torpaqlarımızda. On yeddi ev tikdirməliyəm. Suriyadan didərgin düşmüş on yeddi erməni ailəsini bura köçürdüblər. Çox çətin şəraitdə, səfalət içində yaşayırlar. Onları həmin evlərdə yerləşdirəndən sonra Amerikaya qayıdacağam.
-Bəs nə yaxşı sizin xeyirxah təşkilatınız onların İrəvanda səfalət içində yaşamasına dözür, yardım əlini uzatmır?
-Sss! – Tez şəhadət barmağını dodağına yapışdırdı. – Sakit danış, eşidərlər. Biz Yerevanda onlara yaxşı şərait yaratsaq, öldürsən də ordan köçüb getməzlər.
Maraqdan məni heyrət bürümüşdü. Ermənilərin yeni-yeni fəndgirliyi, çoxbilmişliyi gözlərim qarşısında canlandırılırdı. Həm də o, digər ermənilər kimi bizə türk deyil, azərbaycanlılar deyirdi. İlk dəfəydi ki, ermənidən türk kəlməsini eşitmirdim.
-Sirr deyilsə, bu “xeyirxahlıq” əməlinizi harada həyata keçirəcəksiniz?
-Əlbəttə ki, Zəngilanda. – dedi. – Bizim təşkilat ancaq Zəngilanda işlər görür. Keçən dəfə orda bir Klinika tikdirib istifadəyə vermişdik.
Heç adını da soruşmadığım erməninin danışdıqları ürəyimcə olmasa da məndə maraq oyatmışdı. O, digər ermənilər kimi danışmırdı, fərqliydi. Bilmirəm bakılı olduğundan beləydi, yoxsa başqa səbəb vardı. Ermənilər işğaldan dərhal sonra toponimləri dəyişsələr də yol yoldaşım Zəngilanı öz adı ilə adlandırırdı. Bu da mənə çox qəribə görünürdü.
Ermənilər Zəngilanın adını dəyişib “Kovsakan” qoyublar. Düzdür, zəngilanlı ziyalılardan kimsə bunun araşdırmasını aparıb, lakin mətbuatda çıxış edib əsaslandırmayıb. Sən demə, rayonun böyük kəndlərindən birinin adı Cahangirbəylidir. Cahangirbəyli kəndi ilə üzbəüz Kosaxan adında balaca bir kənd də olub. Kollektivləşmə, “kolxoz”laşma dövründə Kosaxan kəndini köçürdüb Cahangirbəyli ilə birləşdiriblər. Beləcə, daha bir Azərbaycan kəndi yer üzündən silinib. Ermənilərin bu kəndlə nə əlaqəsi olub? Bax, bunu bilmirdim.
-Bilirəm nə düşünürsünüz. – dedi. – Narahatçılığınızı üzünüzdən oxuyuram. Niyə başqa ermənilər kimi Kovsakan deyil, Zəngilan deməyim sizə qəribə gəlir.
-Bilirsiniz ki, Zəngilan Azərbaycanındır, adını dəyişməklə Ermənistanın olan deyil. Nə vaxtsa…
-Yox, elə deyil. – Sözümün gerisini deməyə imkan vermədi. – Bakılı kimi danışıram. Bizim təşkilat sizdən fərqli olaraq daha geniş düşüncəyə malikdir. Çalışırıq ki, Qafqazda bir idarəçilik sistemi quraq, onu da Bakıda. Biz dünyayla əlaqələrimizi Bakıdan idarə etməyə çalışacağıq.
Qurumsaqda iştaha bir bax! “Ürəyində qalar!” Düşündüyümü dilə gətirməyi mənasız bildim.
-Razmik Kasparyanı da Zəngilana mən başçı təyin etdirmişəm. – O, danışığına davam edirdi. – İnternetdə oxudum ki, sizdə vəzifə dəyişikliyi olub. Zəngilana Ramiz Həsənov adlı biri yeni başçı təyin olunub. Mənim də burda belə bir kadrım vardı, uyğun idi deyə təyin etdirdim.
Adam məni tamam ovsunlamışdı.
-Buranın təbiəti ecazkardır. Münbit torpaqları nə desən yetişdirir, bol məhsulu yığıb-yığışdırmaq olmur. Biz qədim erməni torpağı olan Zəngilanda elə bir şərait yaradacağıq ki, orda ermənilər özlərini çox rahat və asudə hiss eləsinlər.
Hirsimdən, hikkəmdən acı-acı gülümsündüm.
-Siz doğrudanmı o torpaqları özünüzünkü hesab edirsiniz? Yoxsa Suriyadan gələn ermənilərə o qədər nağıl uydurub danışmısınız ki, axırda özünüz də inanmısınız. Əgər mənim də inanacağımı düşünürsünüzsə, yanılırsınız.
-Nə fərqi var ki, bu torpaq üzərində nə vaxtsa kimlər yaşayıb. Torpaq faktiki orda kim yaşayırsa, onundur.
Təəssüf hissi ilə dərindən köks ötürüb üzümü o tərəfə çevirdim. “İlahi, sən bizə səbr, dözüm, bir də təpər ver ki, çiynimizə yüklədiyin yükün altından çıxa bilək”.
Pəzəvənglə çənə döyməyin heç bir mənası yoxdu.
Əl çəkmədi, əli ilə ehmalca çiynimə döyəclədi. Yenidən geriyə çevrildim, gözümü onun eynəkli gözlərinə zillədim. Əsəbdən, narahatçılıqdan əsər-əlamət yoxuydu, yol yoldaşım özünü çox sakit aparırdı.
-Nə nağıl? – O, gerçəkdən təəccübləndi. Eynək arxasında gözləri şişib hədəqəsindən çıxırdı. – Min illər boyu həmin torpaqlar bizim əcdadlarımızın olub. Sonra siz azərilər artıb çoxalmısınız. Yarınız Arazın o tayından gəlmisiniz, yarınız Osmanlıdan, yarınız da nə bilim hansı cəhənnəmdən… Ürəyiyuxa erməniləri sıxışdırmısınız, qapınızda nökər işlətmisiniz, adam yerinə saymamısınız…
-Siz nə danışırsınız?
-İnanmırsınız? – Birdən özündən çıxdı, əsməyə başladı. Getdikcə o, coşur, özündən çıxırdı, bilmirdim nə edim, amma dayana da bilməzdim, qarşısında susmaq, tabe olmaq fikrim yoxuydu. – Heç fikir vermisinizmi? Sizdə qonşu kəndlərin adamları belə bir-birinə oxşamır, yarısı adət-ənənəsi ilə fərqlənir, yarısı danışıq tərzi ilə, bəziləri də geyimiylə, uzun bığ saxlamağıyla…
Yekəpər burda özünü saxlaya bilmədi, şaqqanaq çəkib güldü, tez də əli ilə ağzını yumdu ki, salondakıların diqqətini çəkməsin. Qarşılığında nə deyəcəyimi bilmirdim. Bığ məsələsi onun yaman xoşuna gəlmişdi.
Erməni də olsa bu dəfə doğru deyirdi, elə bizim kəndlər buna əyani sübutdu. Kəndin birində sözü uzada-uzada u ilə, o birində o ilə, başqa bir kənddə j ilə tələffüz edirdilər. Üçüncü kənddə də uzun bığ saxlayırdılar. Geyimləri, adət-ənənələri də fərqliydi. Mən buna heç vaxt əhəmiyyət verməmişdim. Bu, bizim zənginliyimizdi, yoxsa erməni dediyi kimi hər kənd bir bölgədən köçüb gəlmişdi. Çaşıb qalmışdım.
-Bəlkə də siz burda düz danışırsınız. – Mübahisə aparmaq fikrim olmasa da bir az cəsarətlənib cavabını vermək istədim. – İndi getdiyimiz İrəvan şəhəri də bizim dədə-baba yurdumuzdur. Şah İsmayılın dövründə Səfəvi sərkərdəsi Rəvanqulu xan tikdirib.
-Ara, xoşum gəldi sənnən. – dedi. – Heç olmasa yaxın tarixinizi bilirsən, bəziləri kimi tupoy deyilsən. Rəvanqulu xan öz ölkəsinin ortasında qala tikdirib neynirdi, kimdən qorunacaqdı?
Məni yenə “pat” vəziyyətinə saldı. Nə cavab verəcəyimi bilmədim, çiynimi çəkdim.
-Yaxşı, yaxşı, kitablarınız nə yazıb, onu da oxuyursunuz. Amerikada yaşayan azərbaycanlılar heç bunu da oxumurlar. Onlarla mübahisə etmək də olmur. Söhbətləri də maraqlı deyil. Nə deyirsən, deyir ki, mənlik deyil. Onlarınkı puldu, şərab, bir də qadın. Vəssalam!
-Deməli, mənimlə razılaşırsınız ki, İrəvan qədim Azərbaycan şəhəridi?
-Qədimliyi çox cılızlaşdırmısınız. Qədimliyiniz tarixin son min ilidir. Məşhur Tiqran dünyada şöhrət qazananda sizin heç iziniz-tozunuz da olmayıb. Dünya çapında o Şah İsmayıl dediyiniz Böyük Tiqranın yanında südəmər uşağa bənzəyir. Haylar gəlib Yerevanda binə olanda…
Yenə üzümü o tərəfə çevirdim, daha mübahisə etməyin heç bir mənası yoxuydu. Yavaşca çiynimə toxundu. Geri qanrılıb qəzəblə onu süzdüm.
-Ara, niyə inciyirsən? Biz ki, davalaşmırıq, sakitcə söhbət eliyirik. Mən istəyirəm ki, sən həqiqətləri biləsən. Görürəm, diplomatsan, böyük adamsan, az-çox savadın da var. Ancaq sənin bildiklərin gerçək həqiqətlər deyil, sən əsl həqiqətləri bilməlisən.
-Nədir sizin o əsl həqiqətlər?
-Haylar böyük Tiqranın başçılığı altında icma, cəmiyyət quranda buralarda nə azərbaycanlı, nə türk, nə də gürcü olub. Sonra xristianlığı Şərqə doğru genişləndirib yayan romalılar hayları tanıdıqlarına çox seviniblər və onlara xristianlığı qəbul etdiriblər. Tiqrana deyiblər ki, özünüzə geniş coğrafiya seçin, harada istəyirsiniz, necə istəyirsiniz məskən salın. Tiqranın kəşfiyyat qrupu gəlib Yerevanın təbiətini bəyənib və buranı özlərinə mərkəz ediblər. Ermənilər Qafqazın ən qədim sakinləridir. Ermənilər Qafqazda ilk xristiandılar.
-Sakit olun. Bir az astadan danışın. Başqaları üçün narahatçılıq yaradırıq. – Baxdım ki, yol yoldaşım getdikcə səsini ucaldır, özünü mitinqdə tribunada sanır, müdaxilə etdim. – Bu, dedikləriniz nə vaxt olub?
-Əlbəttə ki, bizim eradan əvvəl. Sənin dediyin Səfəvi sərkərdəsinin gəlib Yerevanı haylardan aldığı vaxtdan ən azı min beş yüz il əvvəl olub.
-Bəs sizcə haylar erməniyə necə dönüblər?
-Bax, bunu yaxşı soruşdun. – Gülümsündü. – Bircə bu, böyük adın kəşfi sizə məxsusdu. Siz azərbaycanlılar bura ayaq basandan sonra gəlib haylara erməni adı vermisiniz. Hara onların xoşuna gəlirmiş, “bu yer mənim” deyirmişlər. “Yer mənim, yer hayındı”. “Yer mənim, yermənim, ermənim, erməni”, — bax, beləcə haylar erməniyə çevrilib. İndi bunun mətləbə heç bir dəxli yoxdur.
Üzümü yenidən pəncərəyə çevirdim. Təyyarə Ağrıdağın ətrafında dövrə vurub uçuş zolağına enirdi. Dağın zirvəsində Türkiyənin al-qırmızı bayrağı əzəmətlə dalğalanırdı. Bu, məni qürurlandırdı. Yol yoldaşım da bunu seyr edirdi. Birdən o, özünü saxlaya bilməyib ufuldadı.
-Nədir? Noldu sizə? – Rişxəndlə soruşmaqdan özümü saxlaya bilmədim.
-Ararat biz ermənilərin baş tacıdır, ən böyük simvoludur. – dedi. – Nə vaxtsa orda Böyük Ermənistanın bayrağı ucaldılacaq.
-Axı siz özünüz dediniz. – Xatırlatdım. – Torpaq faktiki orda kim yaşayırsa, onundur.
Onun öz sözünü özünə qaytardım.
-Bir, bir. – O, yalnız bunu deyə bildi.
Mən gözlərimi onun sifətinə zilləyib durdum, üzündəki dəyişiklikləri müşahidə edirdim. Bu dəfə o, mənim baxışlarıma tab gətirə bilmədi, üzünü o biri tərəfə çevirdi.
İrəvan aeroportunda bizi parlament nümayəndələri qarşıladılar. Sprinter avtobusla şəhərə gəldik. Yarımsaatlıq hazırlıqdan sonra konfrans başladı. Qısa fasilə ilə iki saat davam edən konfrans ingilis dilində aparıldı. Mənə söz verilmədi. Danışmaq heç mənim də ürəyimdən deyildi. Yol aurasından çıxa bilmirdim. Yol yoldaşım gic-gic uydurmaları ilə necə qəzəbləndirmişdisə, konfrans qurtarana kimi qəzəbim soyumadı. Bir neçə dəfə su içdim, dilimin altına nanəli dərman qoyub sümürdüm.
Konfrans başa çatandan sonra həmin yekəpər bir polis kapitanı ilə mənə yaxınlaşdı.
-Bir istəyinizi yerinə yetirə bilərik. – Təklif etdi.
Doğrusu, nə demək istədiyini başa düşmədim. İndi mənim burada heç bir istəyim yox idi. Vaxtı keçirib geri qayıtmaq barədə düşünürdüm. Hətta çay içib nəsə yemək belə istəmirdim. Çox qəzəbliydim. Bircə tez İstanbula qayıtsaydım…
Orda gecələyib Bakıya sabah yola düşəcəkdim.
Qəfildən ağlıma bir fikir gəldi. Bir də İrəvana nə vaxt gələcəyəm? Bunu Allah bilir. Şans yaranmışkən niyə istifadə etməyim?
-Məni məscidə aparın! – dedim.
-Məscidə? – Yekəpər yol yoldaşım qəribə tərzdə soruşdu, görünür bunu məndən gözləmirdi.
-Hə, məscidə, – deyə astadan cavab verdim. – Burda nə var ki…
-Heeççç. – dodağının altında nəsə mızıldandı.
-Yenə də? – İsrarla soruşdum.
-Yerevana gəlib erməni gözəlçəsinin qucağında qəlyan çəkib məst olmayasan… day heç nə… – Yol yoldaşım ufuldayıb dərindən köks ötürdü.
-Məscidə. – Astadan təkrar etdim.
İki maşınla yola düşdük. Məni dörd nəfər müşahidə edirdi. Yekəpər, tərcüməçi, bir polis və bir hərbçi. Polislə hərbçi avtomat silahla silahlanmışdılar. Məni qorumaq əvəzinə silahı üstümə tuşlamışdılar. Kənardan baxan olsaydı, elə bilərdi ki, hansısa terrorçunu qazamata aparırlar. Özümü dustaq kimi hiss edirdim, ancaq dözürdüm.
Məscidə gəlib çatdıq. Dəstəmaz alıb namaz qılmağa başladım. Namazı çoxdan öyrənsəm də ikinci dəfəydi ki, qərib ölkədə qılırdım. Tez-tez təkrarladığım “Allahu-Əkbər” divarlarda, künbəzdə əks-səda verirdi. Mənə xoş olsa da ermənilərin narahatlığını hiss edirdim.
Nəhayət, namazı bitirib ayağa qalxdım. Əllərimi qabağa açıb yuxarı qaldırdım, Allaha üz tutdum. Dua etməyə başladım.
-Ucadan de, hamı eşitsin. – Mənə lap yaxın məsafədə dayanan tərcüməçi səsləndi. – Onsuz da hamısı azərbaycan dilini bilir, tərcüməyə ehtiyac yoxdur.
-Ya rəbb! – dedim. – Bunu mən Bakıda namaz qıldığım zaman da deyə bilərdim. Madam ki, şansı özün yaratmısan, deməli, burdan deyəcəklərimi daha tez eşidəcəksən. Sən şahidsən ki, dədə-baba yurdumuz olan İrəvan torpağında ermənilərin avtomatları altında namaz qıldım, sənə dualarımı yolladım. Dərgahını aç və dualarımı qəbul elə.
Erməni dilində öz aralarında nəsə qırıldadılar. Yekəpər uzun-uzadı danışdı. Bundan sonra mənə tuşlanmış silahların lülələri aşağı endirildi.
-Ya rəbb! – deyib davam etdim. – Bütün sərvətlərdən Azərbaycana bol-bol vermisən. Buna görə hamılıqla sənə minnətdarıq və ömrümüz boyu dualarımız əskik olmayacaq. Sən şahidsən ki, torpaqlarımızı bir vaxtlar “onları da Allah yaradıb” deyərək qucaq açıb qəbul elədiyimiz ermənilər işğal edib və mən bu gün işğalçının silahı altında gəlib sənə dua edirəm. Sən buna necə dözürsən, ey böyük Allah?
-Yekunlaşdırın gedək. – Tərcüməçi astadan pıçıldadı. – Yoldaşlar narahatdı.
-Səndən yalnız bir təvəqqəm var, ey qüdrətli Allah! – dedim.
Ermənilər qulaqlarını şəkləyib diqqətlə məni dinləyirdilər. Nəyin bahasına olursa-olsun sözümü davam etdirməliydim. Bir an sonra avtomatların gurlayacağını və cansız cəsədimin yerə sərilib burda qalacağını gözaltına aldım, ruhumu Allaha tapşırmağa hazırlaşırdım. İndi ondan başqa sığınacağım başqa bir qüvvə yoxuydu.
-Demirəm ki, torpaqlarımızı ermənilərdən alıb özümüzə qaytar. Deyirəm bizə təpər ver, bizə qeyrət ver. Qeyrət ver ki, gəlib torpaqlarımızı özümüz dardan qurtara bilək.
Yekəpər yaxınlaşdı.
-Qeyrət istəyirsən? – Qımışdı. – Qeyrətinizi nə vaxt itirdiyinizin fərqindəsənmi?
Dinmədim. Ağır sual idi, az qala təhqir kimi səslənirdi. Nəsə qəbahətmi etmişdim? Bilmirəm. Fikrimi düzmü ifadə etmişdim, yoxsa səhvmi, indi bunun heç bir fərqi yox idi, artıq ox yaydan aralanmışdı. Saf niyyətlə səsləndirdiyim dua ağzımdan çıxmışdı və Allahın dərgahına doğru uçmaqdaydı. Dünya yığışıb gəlsəydi belə o duanın qarşısını ala, geri qaytara bilməzdi. Tanrı bunu eşidəcəkdimi, eşitməyəcəkdimi, bilmirəm. Bunu kim necə yozurdusa, yozsun, mən Tanrıya müraciətimi etmişdim. Ruhən yüngülləşib rahatlanmışdım.
“Səhv”imi bir an sonra anladım. Özümüzü qeyrətsizmi adlandırmışdım? Niyə belə etdim? Bu nə söz idi işlətdim? Yox! Belə deyil! Kim necə düşünür-düşünsün, mən haqqı səsləndirmişdim. Torpaqlarımız işğalda inlərkən özümüzü bir ümmət olaraq necə qeyrətli hesab edə bilərdik?
Məsciddən çıxdıq. Maşına əyləşəndə yekəpər qulağıma tərəf əyilib astadan pıçıldadı:
-Qeyrətinizə qurban olum! Siz qeyrətli olanda biz də rahat idik, arxayın dolanırdıq. Gör neçə ildi rahatçılığımız pozulub, dünyanın harasında olsaq da gecəmiz-gündüzümüz yoxdu, burdan ora, ordan bura vurnuxa-vurnuxa qalmışıq?
İndi onu dərk edəsi, cavab verəsi halda deyildim. Elə bilirdim təyyarənin qanadları üstündə göyün yeddinci qatındayam, səmada süzürəm. Əslində isə inomarkada yol gedirdik.
Öz aləmimdəydim…
